مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

جاهلیت به دوران قبل از اسلام اطلاق می­شود که مردم به لحاظ عقیدتی، فرهنگی و روابط اجتماعی و اخلاقی وضعیتی بحرانی داشتند. ظهور اسلام و بعثت پیامبر در این شرایط برای اصلاح این وضعیت شرک­آلود، پرآشوب، بی­اخلاق و سرشار از جنگ­ها و خون­ریزی­های بی­منطق بود. حل این بحران­های شایع فرهنگی ـ اجتماعی که بعضاً به‌صورت یک سنت اجتماعی در قلب مردم و جامعه رسوخ کرده بود، نیازمند تدابیر و راهبردهای حساب­شده بود که از سوی پیامبر به مدد وحی اتخاذ شد و به نتیجه رسید. استخراج و تحلیل این راهبردها از قرآن و حدیث مسئله این تحقیق ­است. با توجه به اینکه در طول تاریخ، همواره جاهلیت اجتماعی و فرهنگی وجود داشته و بحران­ساز بوده است و امروزه نیز با پدیده­ای به نام جاهلیت مدرن روبرو هستیم، هدف از این تحقیق الگوگیری از این اصول و راهبردهای مستخرج از قرآن کریم به‌عنوان کتاب انسان­ساز و جامعه­ساز الی­الابد و روایات، جهت اصلاح فرهنگ اجتماع معاصر است. تحقیق حاضر ازنظر روش توصیفی-تحلیلی است و هدف آن کاربردی محسوب می­شود. درنهایت یافته­های تحقیق در حل بحران جاهلیت در قالب چهار اصل راهبردیِ: برخورد تدریجی و فرایندی، راهبرد جایگزینی، راهبرد أخذ پیمان و راهبرد رد و ابطال قاطع حاصل شده­است.

از جمله بایسته‌های دین مبین اسلام در مواجهه با مسائل مستحدثه و نظریات جدید، استنطاق از قرآن کریم و طرح پرسش از این کتاب آسمانی است، اما قبل از طرح بحث به‌منظور پاسخگویی به این سؤال که دین مبین اسلام چه نظری در باب موضوعات جدید دارد، پرداختن به «روش تحقیق» مناسب و کارآمد برای کشف و شناسایی آیات مرتبط با آن موضوع، از اهمیّت و ضرورت بیشتری برخوردار بوده و گام اساسی در پژوهش‌های میان‌رشته‌ای برای تحول در حوزه علوم اسلامی است. از جمله نظریه‌های جدید مطرح شده در عصر اخیر‌، موضوع «قدرت نرم» و مؤلفه‌ها و منابع ایجاد آن در جوامع انسانی است. اگرچه این نظریه ابتدا توسط اندیشمندان غربی مطرح شده، اما این سؤال همواره مطرح بوده که آیا قرآن کریم نیز در این زمینه نظریه‌ای دارد؟ و با کدام روش می‌توان به آیات مناسب در این زمینه دسترسی پیدا کرده؟ و در نهایت چگونه و بر اساس چه مبنایی، می‌توان نظریه معتبر را بدون ورود به حوزه تفسیر به رأی، کشف و شناسایی نمود؟ در این مقاله تلاش شده تا در یک رویکرد میان‌رشته‌ای و با استفاده از روش‌های تحقیق «معناشناسی ساختاری» و «تحلیل محتوای کیفی»، در ابتدا شبکه معنایی مفهوم «قدرت» شامل واژگان همنشین و جانشین در قرآن کریم شناسایی شده، سپس با تحلیل کیفی مضامین آنها و مقوله‌سازی از مضامین مستخرج از جداول تحلیل محتوا، مؤلفه‌ها و ارکان نظریه قدرت نرم از منظر قرآن کریم استخراج شود. بدیهی است انجام این‌گونه پژوهش‌ها، اقدامی در راستای معرفی روش‌های تحقیق میان‌رشته‌ای جهت استنطاق از این کتاب آسمانی در مواجهه با مسائل مستحدثه و جدید است.

روایت‌شناسی یکی از علوم نسبتاً جدید در حوزه نقد ادبی است که از علم زبان‌شناسی مشتق شده است. این علم به بررسی فنون و ساختار روایت‌ها می‌پردازد و از این طریق، درصدد یافتن دستور زبان روایت است. استفاده از روش‌ها و نظریات مطرح شده در روایت‌شناسی، می‌تواند تحلیل بهتر و دقیق‌تری از داستان‌های قرآنی به دست دهد و جلوه‌های جدیدی از زیبایی و اعجاز قرآن را روشن سازد. یکی از موقعیت‌هایی که به‌صورت داستانی در قرآن بیان شده، مکالماتی است که بین مستکبرین و پیروان آنها در روز قیامت صورت می‌گیرد. هدف اصلی این مطالعه، استفاده از نظریات مطرح شده در این علم برای تحلیل روایت‌شناختی این فضای داستانی و شناسایی جنبه‌هایی جدید از صفات مستکبرین است. روش این مطالعه توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد روایت‌شناسی ساختارگرا می‌باشد. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که این دو فراز که در دو سوره مختلف قرار دارند، از نظر روایی دارای ساختار مشابه گفتگو محور هستند. استفاده از کارکرد روایتی در اکثر مقاطع داستان و کارکرد ایدئولوژیکی در انتهای روایت تأکیدی است بر این امر که بدون برداشت نکات هدایتی و ایدئولوژیک از داستان‌ها، مطالعه و شنیدن آنها امر بیهوده و بی‌نتیجه‌ای است. همچنین پرش‌های زمانی معدودی که در داستان وجود دارد، نشان‌دهنده‌ مسئولیت‌ناپذیری مستکبران و پیروان آنها است.

«تغنی به قرآن» از جمله مسائل مورد اختلاف بین اندیشمندان اسلامی است، از جمله عوامل اختلاف در مورد «تغنی به قرآن»، اجمال در تعریف «غناء» است که نتیجه آن اختلاف در حکم شده است، اگر اندیشمندان اسلامی ابتدا به‌صورت شفاف، موضوع و محدوده غنا را مشخص می­نمودند، اختلاف بسیار اندک می‌شد. با توجه اهمیت این مسئله و نیز مورد ابتلا بودن آن، تلاش می‌شود در این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی ابتدا مفهوم «غنا» مورد بررسی قرار گیرد، سپس دیدگاه اندیشمندان اسلامی مورد نقد و بررسی قرار گیرد. دو دیدگاه عمده در مورد تغنی به قرآن وجود دارد، قائلان به حرمت برای اثبات دیدگاه خود به آیات، روایات، ادله عقلی و اجماع استناد کرده‌اند که این ادله مخدوش‌اند و نهایت چیزی که با این ادله اثبات می‌شود حرمت فی‌الجمله تغنی به قرآن است و برای حرمت تغنی به قرآن به‌صورت مطلق کافی نیستند. قائلان به جواز تغنی به قرآن نیز به ادله قرآنی، روایی و عقلی استناد کرده‌اند. با این ادلّه می‌توان جواز فی‌الجمله «تغنی به قرآن» را اثبات کرد. نتیجه حاصل شده از این پژوهش آن است که تغنی به معنای مطلق آواز خواندن در قرآن کریم به‌صورت فی‌الجمله جایز است و ادله عقلی و نقلی مؤید این نظر است.

«سیئه» از واژه‌های پربسامد قرآنی است که بیشتر در پیوند با حوزه معنایی «نافرمانی خدا» در نظر گرفته‌ شده است حال آنکه کاربردهای فراوان دیگری هم در قرآن دارد که تاکنون با رویکرد جامع معناشناسانه بدان پرداخته نشده و جایگاه آن در نظام معنایی قرآن تبیین نگشته است. در این پژوهش از روش معناشناسی ساختگرا استفاده شده‌ است و با بررسی روابط مفهومی «سیئه» با دیگر مفاهیم به‌کاررفته در قرآن اعم از روابط مفهومی ترکیبی (همنشینی) و بدلی (جانشینی) به تحلیل معنایی این مفهوم و حوزه‌های معنایی آن پرداخته شده ‌است. با توجه به روابط همنشینی روشن می‌شود که در قرآن «سیئه» در دو حوزه معنایی «عمل بد با پیامد عقاب» و «پیشامد ناخوشایند» به‌ کار رفته‌ است. بر محور جانشینی، «سیئه» در حوزه معنایی اول با «ذنب»، «منکَر»، «ظلم»، «فاحشه»، «خطیئه»، «فساد در زمین» و «کید» قرابت معنایی و با «حسنه»، «عمل ‌صالح»، «خیر» و «بِرّ» تقابل معنایی دارد؛ و در حوزه معنایی دوم با «عذاب»، «ضرّ»، «مصیبه»، «هلاک»، «شرّ» و «خوف» قرابت معنایی دارد و در تقابل معنایی با واژه‌های «حسنه»، «رحمه» و «خیر» ‌است. در نتیجه این پژوهش مهم‌ترین مؤلفه‌های معنایی «سیئه» در هر دو حوزه معنایی حاصل شده و تعریفی جامع از آن در نظام معنایی قرآن کریم ارائه شده است.

فاصله قرآنی، در پایان آیات پدیده‌ای است که یکی از وجوه امتیاز قرآن نسبت به شعر و نثر عربی است. این پدیده در پژوهش‌های قرآنی کمتر مورد بررسی و تحلیل ساختارشناسانه و آماری قرار گرفته است. ساختار فواصل را از سه جهت می‌توان مورد توجه قرار داد: حرف، واژه و جمله. کدام حروف بیشترین بسامد را در پایان آیه دارند و چرا؟ حروف ماقبل آخر آیات کدام‌اند؟ چه تعداد از واژه‌هایی که در آخر آیات هستند فعل و اسم، مذکر و مونث هستند؟ چه ارتباطی میان تفاوت فواصل سوره‌ها با آهنگ و ریتم آنها وجود دارد؟ بیش از 63 درصد آیات با حرف «ن» و «م» پایان یافته است که دارای صفت غنه بوده و حالت ترنم و آواز بیشتری نسبت به سایر حروف دارند. از فواید تحلیل آماری ساختار واژگانی فواصل آشنایی با اسماء و صفاتی است که در پایان آیات آمده‌اند. از جمله نکات قابل توجه دو نام «غفور رحیم» است که بیش از دیگر اسامی و صفات در پایان آیه قرار گرفته است. یکی از دلایل تفاوت آهنگ سوره‌های قرآنی به فواصل آیات آنها برمی‌گردد. بهر حال این مسائل به شکلی بدیع و نو در این مقاله مورد بررسی و توجه قرار گرفته است.

کرامت انسان و ارزش‌های انسانی از موضوعات محوری قرآن کریم است؛ برخی از عالمان دینی، قائل به کرامت ذاتی انسانند و او را موجودی برتر از سایر مخلوقات می­دانند و مطلق بودنِ فعلِ کرامت در آیه 70 سوره اسراء را دلیل بر ادّعای خود می­دانند. برخی دیگر، قائل به کرامت اکتسابی­ هستند و قابلیت‌های بالقوه انسان ازجمله تقوا، ایمان و اعمال مثبت انسان را دلیل بر کرامت او می­دانند. اما ادّعای موافقان کرامت ذاتی در ظاهر با چالش‌هایی مانند ارتداد، جهاد ابتدایی، نجاست مشرکین و دوگانگی اوصاف انسان روبروست. رفع این چالش‌ها با هدف درک اعتبار و موقعیت انسان نسبت به سایر مخلوقات است. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی تحلیلی از نوع کتابخانه ­ای و با اتکاء به آیات قرآن، نخست به این نتیجه دست یافته که قرآن کریم بین آزادی اندیشه و انکار دین از روی عناد، تفکیک قائل است؛ دوم: دستورات قرآن کریم در بحث جهاد، غالباً جنبه دفاعی داشته و به قیودی نظیر ایجاد فتنه، ظلم و تعدّی و... مقید شده است؛ سوم: نجس دانستن مشرکین در آیه «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ» هرگز به معنای نجاست ظاهری نیست؛ چراکه انسانِ مشرک با شرک خود، دچار یک نوع آلودگی روحی و نجاست باطنی است. چهارم: اوصاف مذمّت آمیز، ناظر به برخی انسان‌هاست که فطرت الهی خود را نادیده انگاشته‌اند؛ لذا این چالش‌ها جنبه‌های عارضی وجودِ انسان است و نمی­تواند کرامت ذاتی انسان را مخدوش نماید.

قرآن کریم،کامل‌ترین برنامهخداوند برای بشریت بوده وپیشرفت وسعادت انسان‌هادرسایه بهره‌مندی از هدایت آن است. برای بهره‌مندی از هدایت قرآن به‌دست‌‌‌ آوردن نظر آن ضروری است.کشفنظر قرآن منوط به آشنایی با فرایند درست نظریه‌پردازی قرآنی و طی مراحل آن است. این تحقیق با هدف فراهم‌سازی زمینه استخراج صحیح نظریه قرآن در مسائل مختلف، فرایند نظریه‌پردازی قرآنی را بررسی می‌کند. گردآوری اطلاعات به روش مطالعهکتابخانه‌‌ای و فیش‌برداری و پردازش به روش توصیفی و تحلیلی است. بررسی نشان می‌دهد،فرایند نظریه‌پردازی قرآنی دوازده مرحله دارد کهعبارتند از:انتخاب مسئله، ایضاح مفاهیم کلیدی مسأله، تهیهساختار، آگاهی از پیشینه ودستاوردهایبشری درباره مسأله، به‌دست‌آوردن دیدگاه‌های مهمدر مسئله، مطالعه اکتشافیقرآن و استخراج آیات، ارائه فرضیه، دسته‌بندی و مرتب کردن آیات، تفسیر آیاتگردآوری شده در جایگاه خود، مشخص کردن حد دلالت آیات، استخراج نظریه، ارزیابی نظریه.

فقر از جمله مهم‌ترین معضلات جامعه بشری است که جایگاه ویژه‌ای در میان مسائل اقتصادی و اجتماعی جوامع بشری دارد. یکی از ضرورت‌های نظری پژوهش در این حوزه، شناسایی عواملی است که عدم رعایت و اهتمام بدان‌ها موجب ایجاد و گسترش فقر در جامعه می‌شود. بدیهی است که پرداختن به این عوامل به منظور پیشگیری به‌مراتب ضروری‌تر و حیاتی‌تر از پرداختن به عوامل نابودکننده برای مبارزه با فقر است. اگر با عوامل پیشگیری آشنا شده و آنها را در زندگی فردی و اجتماعی خود مدنظر قرار دهیم، در نتیجه با فقر و گسترش آن مواجه نشده و نیازی به مبارزه با آن نیز وجود نخواهد داشت. در دین مبین اسلام به عنوان آخرین و کامل‌ترین دین، آموزه‌های متعددی به منظور پیشگری از ایجاد و گسترش فقر بیان شده که لازم است با روشی متن محور، نظام‌مند و دقیق، شناسایی و تبیین شود. به همین دلیل در این مقاله تلاش شده با استفاده از روش «تحلیل مضمون» به مطالعه گسترده‌ایات اقتصادی قرآن کریم و نیز روایات مرتبط با موضوع در مجامع حدیثی پرداخته و از ره‌آورد تحلیل مضمونی و ترسیم شبکه مضامین گسترده آنها، عوامل مؤثر در ایجاد و گسترش فقر در جامعه اسلامی را از منظر قرآن کریم و اهل بیت(ع) تبیین نمائیم. یافته‌های تحقیق نشان می دهند که در آموزه‌های دینی مجموعاً 30 مضمون کلیدی و مهم به عنوان عوامل مؤثر بر ایجاد فقر در جامعه اسلامی اشاره شده که در دو دسته عوامل خُرد و کلان طبقه‌بندی‌ شده و هرکدام نیز به دو دسته عوامل معنوی ـ معیشتی و عوامل اجتماعی ـ حکومتی تقسیم می‌شوند.