مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

از نظر آموزه های دینی، نیکوکاری نخستین تاثیر را در زندگی دنیوی و اخروی شخص گذاشته و سلامت روان دنیوی و سعادت ابدی اخروی او را تضمین می کند. عبادت در هر شکلی که باشد، یکی از عوامل سلامت روان بوده است. حسن و نیکویی عمل هم به تناسب و سازگاری اجزای آن با یکدیگر، و سازگاری و تناسب مجموعه اجزا با غایت و هدفی است که از انجام آن عمل مدنظر است. بنابراین احسان و نیکوکاری رعایت این دو تناسب با مقام عمل است. حال سوال این است که این فعالیت های نیکوکارانه چه تاثیری بر سلامت روان دنیوی و سعادت ابدی اخروی افراد دارد. بررسی توصیفی تحلیلی، روان شناختی، و استناد به آیات و احادیث، حاکی از آن است که آثار دینوی چون افزایش طول عمر و روزی، دریافت پاداش الهی و... و آثار اخروی چون چشم پوش از عقاب، رسیدن به نعمت های بهشتی و پاداش ابدی و... موجب سلامت روان فرد در دنیا سعادت ابدی او در آخرت می گردد.

یکی از مهمترین ابزارهای روابط انسانی، گفت و گو و بیان سخن میان یکدیگر است، از طرفی دیگر یکی از اهداف قرآن و روایات اهل بیت، هدایت انسان‌ها و نیز تنظیم و تصحیح روابط انسان‌ها با یکدیگر است. از این جهت لازم است که افراد بشر، روابط میان یکدیگر را بر اساس اصول و ضوابطی خاص که از منبعی وحیانی نشأت گرفته، استوار سازند. با نگاهی بر منابع وحیانی، می توان ضوابطی را اصطیاد نمود که انسان ها با بهره گیری و از استعانت از آن می توانند خود را از آفات احتمالی بیان سخن، در امان نگه دارند؛ لذا می‌توان ضوابطی را در این حوزه از سه جهت اندیشه، سمع و بصر استخراج نمود تا مورد استفاده جوامع انسانی قرار گیرد. ضوابط احصاء شده در پژوهش حاضر در بُعد ضوابط اندیشه عبارتند از: تکیه بر علم به جای ظن و گمان، جلوگیری از دخالت میل و هوای نفسانی، تأنی، التزام علمی و عملی بر دستورات وحیانی ، اطمینان در عقیده و همچنین ضوابط بیان سخن در بعُد سمع و بصر عبارتند از: عدم پیروی از پیشینیان، پیروی از دستور خداوند و دوری از تقلید کورکورانه .

بسیاری از آیات قرآن رنگ و بوی اجتماعی دارند و از مباحث این کتاب الهی بر می آید که طرح ریزی جامعه‌ای خاص، مد نظر آن بوده است.از همین رو تألیفات گوناگونی پیرامون مسائل اجتماعی قرآن به نگارش درآمده و همواره این موضوع توجه پژوهشگران را جلب کرده است. از سوی دیگر قرآن کریم در یک بستر تاریخی و در شرایط مختلف نازل شده ولی تاکنون کمتر کوششی در جهت مطالعه مباحث اجتماعی قرآن منبطق با ترتیب نزول انجام شده؛ حال آن‌که چنین رویکردی می‌تواند نکات تفسیری جدیدی را آشکار کند. پژوهش حاضر با همین هدف به نگارش درآمده است.بدین‌سان، سعی بر آن شده تا آیات اجتماعی قرآن طبق روایات معتبر ترتیب نزول تنظیم شود و مراحل مختلف شکل گیری جامعه آرمانی مد نظر قرآن کشف شود. با مقارنه این آیات به دست می آید؛قرآن کریم در سور ابتدایی مکی تعصبات نژادی جامعه جاهلی را در هم می‌شکند و دعوت می‌شود که انسان‌ها بر پایه توحید و دین خدا متحد شوند و جامعه تشکیل دهند.پس از این مراحل و در سال‌های نزول قرآن در مدینه نوعی خاص از جامعه بنیان نهاده می‌شود که روابط در آن بر پایه تقوی،عدالت،اصلاح و اخوت شکل می‌گیرد.

برخی وازگان قرآنی با معانی متفاوتی به کار می‌روند که معمولا در دانش وجوه و نظائر معرفی می‌شوند. ریشه «ق و م» از ریشه‌های پرکاربرد قرآنی است که حدود ششصد و شصت مرتبه مشتقات آن به کار رفته است. تعداد وجوه معنایی مشتقات ریشه «ق و م» در قرآن توسط برخی نویسندگان وجوه و نظائر به بیست و دو وجه می‌رسد. سیزده وجه را حیری، دامغانی و ابن‌جوزی به تنهایی، و بقیه وجوه را سه نویسنده، به صورت مشترک مطرح کردند. هسته معنای اصلی ریشه «ق و م»، ایستادن است که لغت‌شناسان به آن اشاره کردند. بررسی تفاسیر و سیاق آیات نشان داد بسیاری از این بیست و دو وجه به هسته معنایی بازمی‌گردند یا با آن ارتباط معنایی دارند. در این میان برای وجوه « الإتمام، الأمن و الدفن» با معنای اصلی ریشه، ارتباطی یافت نشد. پرکاربردترین مشتق این ریشه در قرآن، واژه «قوم» است که تعداد سیصد و هشتاد و چهار مرتبه تکرار دارد و معنای «جماعت» و گروه انسانی دارد.

ویم راون ویسنده مقاله سیره و قرآن در دائرةالمعارف قرآن چاپ لیدن است. وی در مقاله مذکور، پس از بیان معنای لغوی و اصطلاحی سیره، به معرفی کهن ترین منابع سیره می پردازد. سپس، نام راویانی از قبیل وهب بن منبه، عروه بن زبیر، موسی بن عقبه، زهری و ...که در نقل روایات سیره دارای بیشترین شهرت و قهرت می باشند را ذکر نموده و به ابواب مربوط به سیره در جوامع حدیثی اشاره می نماید. نویسنده در ادامه، نقش متون سیره در تفسیر قرآن را در چند عنوان مانندتوضیحات واژگان نادر و مبهم، تعیین مبهمات، بیان سبب نزول و ...، تبیین می کند. از دیگر مباحثی که وی در مقاله درج نموده، گونه شناسی متون سیره مانند داستان های پیامبران، مغازی، کارکرد شعر، خطابه، نسب شناسی و...می باشد. نویسنده در انتها، با بیان جایگاه متون سیره در مطالعات تاریخی خاورشناسان، مقاله خویش را به پایان می رساند.

برای دستیابی به پیشرفت علمی در علوم‌ انسانی اسلامی، ازجمله روان‌شناسی اسلامی، نیاز به بنیان‌‌نهادن و توسعۀ روش‌های پژوهش در این حوزه است. با طراحی روش‌های ساخت‌یافته و نظام‌مند، با اتکا به شیوه‌های اجتهادی و فهم متون اسلامی و حاکم‌کردن نگرش سیستمی و ساختاری می‌توان در تحلیل مسائل پیچیدۀ انسانی و کشف واقعیت‌های روان‌شناختی بسیار مؤثر عمل کرد و زمینۀ نظریه‌پردازی را با توجه به منابع وحیانی اسلامی فراهم کرد. این امر نیازمند گام‌برداشتن در حوزۀ پژوهش‌های پیشرفتۀ مدل‌یابی و تبیین سازوکار روابط میان سازه‌ها در یک شبکۀ منسجم سازواره‌ای است. برای انجام این پژوهش که از نوع «بنیادی» و «توسعه‌ای» است و به لحاظ راهبردی از نوع «توصیفی‌ـ‌تحلیلی» است، به مقتضای هر مرحله از گردآوری و پردازش اطلاعات از «روش اسنادی» و «روش تحلیل محتوای کیفی» بهره گرفته شد. برای رسیدن به اهداف این پژوهش، با بهره‌مندی از روش‌‌ها و تکنیک‌های برون‌دینی (مانند روش‌های معناشناختی و چندمتغیری)، کوشیدیم مبتنی‌بر مبانی روش‌شناختی پارادایمی و براساس پارادایم اجتهادی و بهره‌مندی از روش‌های درون‌دینی و با به‌کارگیری تمام ظرفیت‌های روش‌های اجتهادی، اعم از اصول فقه و استنباط و روش‌های فهم متن (تفسیری و حدیثی)، برای فهم گزاره‌های اسلامی به طراحی روش مدل‌یابی مفاهیم و سازه‌های روان‌شناختی از آن‌ها بپردازیم. در نتیجۀ این پژوهش، به «روش مدل‌یابی اسلامی‌ـ‌روان‌شناختی» که دارای فرایند نظام‌مندِ متشکل از مراحل چهارگانۀ مفهوم‌پردازی، صورت‌بندی، اعتبارسنجی و تبیین و تفسیر مدل است دست یافتیم که خود دربردارندۀ شش گامِ مسئله‌شناسی و فرضیه‌پردازی، فهم‌پژوهی و استخراج مفاهیم از متون اسلامی، بسط مفهومی مدل، طراحی و ساخت مدل مفهومی، اعتباریابی و تبیین و تفسیر نتایج مدل‌یابی است. اجرای موفق این روش در یک نمونه و در عالی‌ترین سطح مدل‌یابی‌ پیچیده، یعنی از نوع «مدل میانجیِ تعدیل‌شده»، نشانگر کارایی آن بود. از دستاوردهای دیگر این پژوهش تنقیح و بهبود «روش فهم روان‌شناختی متون اسلامی» و کاربست متناسب نرم‌افزار تحلیل کیفی اطلس‌تی (ATLAS.ti) در افزایش دقت و قوت روش کنونی است. درنتیجه، این روش می‌تواند بر نظام‌مندی، قابلیت داوری و اعتبار پژوهش‌های علوم انسانی از متون اسلامی بیفزاید.

واژۀ «حق» یکی از پرکاربردترین واژه‌ها در قرآن کریم است که با وجود وضوح ظاهری، معنای دقیق آن نیازمند ریشه‌شناسی است و در قرآن کریم، در بیش از 30 معنای مختلف، همچون: اللّٰه، پیامبرN، قرآن، اسلام، عدالت، صدق، کعبه، حظّ و...، به کار رفته است که نشانگر غموض مفهوم این واژه در قرآن کریم است. در این پژوهش با استفاده از دانش ریشه‌شناسی و معناشناسی تاریخی، ارتباط کاربردهای متنوع این واژه با محوریت اصل لغوی «وجود» تبین می‌گردد. این رهیافت نو به واژه «حق» ضمن تأیید پاره‌ای برداشت‌های فلاسفه از واژه حق، به مستند اصل اعتبار اجتهاد لغوی، می‌تواند راهگشای تفسیر فلسفی بسیاری از آیات دیگر در قرآن کریم باشد که فلاسفه به خاطر دوری از متهم شدن به تفسیر به رأی، به جهت عدم مبنای لغوی، به آن استناد نکرده‌اند. همچنین می‌تواند تأثیری بر رتبه‌بندی موضوعات مختلف وجود از حیث اهمیت و ثمرات آن داشته باشد.