مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این کتابیست در معارف مبدء و معاد مشتمل بر مطالب حکمت اشراقیه و مشائیه و بر مآرب مشارب ذوقیه مسمی باسرار الحکم فی المفتتح و المختتم و باعث بر تحریر این بود که در این اوان سعادت اقتران که شهنشاه جمجاه... ناصرالدین شاه... تشریف فرمای خراسان شدند، در حین شرفیابی بداعی فرمودند که کتابی تالیف کنم بفارسی در مبدء و معاد مشتمل بر اسرار توحید، بامتثال مبادرت نموده و راه اطاعت پیموده... بدانید که ضنت نورزیدیم و درج کردیم در این کتاب از لباب علم توحید و صفو علم اسماء و صفات آنچه را که نوشتنی است بقدر الطاقة البشریة..."

این کتاب، دربردارندة جلد نخست از کتاب اندیشه‌نامة «علامه ابوالحسن شعرانی» است که در آن، ضمن معرفی و بررسی دوران زندگی شعرانی (1281-1352 ش)، به شرح و تحلیل اندیشه‌های ایشان در موضوعات روح؛ حدوث و قدوم؛ حرکت جوهری؛ عرفان و تصوف؛ وحدت وجود؛ خاتمیت؛ حسن و تبع عقلی؛ جبر و اختیار؛ معادجسمانی؛ یهودیت و مسیحیت پرداخته شده است. همچنین در کتاب نظریه‌های اعتقادی و درایی علامه شعرانی در مقتل سیدالشهدا (ع)، آورده شده است. شایان ذکر است متن گفت‌وگوی نویسنده با برخی از شاگردان علامه شعرانی همچون آیت‌الله «حسن حسن‌زاده آملی»؛ آیت‌الله «سید رضی شیرازی» و آیت‌الله دکتر «طبرستانی» مندرج است.

وقايع السنين و الاعوام، اثر سيد عبدالحسين حسينى خاتون آبادى، تاريخ عمومى است كه گزارش‌هاى ساليانه از ابتداى خلقت تا سال 1195ق را ضبط كرده است. كتاب به زبان فارسى و در سال 1099ق، نوشته شده است. انگيزه نویسنده، ثبت وقايع تاريخى براى پندگرفتن از آن بوده است. آيت‌الله ابوالحسن شعرانى پيرامون اهميت اين اثر معتقد است، كتاب در نوع خود بى‌نظير بوده و مؤلف آن كه از موثقين است، در تاريخ مهارت تام داشته، از وقايع گذشته بسيار آگاه بوده و به گفته او مى‌توان اعتماد كرد. ساختار: كتاب با سه مقدمه از آيت‌الله مرعشى، آيت‌الله ابوالحسن شعرانى، آغاز و مطالب در سه مقصد و هر مقصد در چندين باب و فصل، ارائه شده است. مباحث، به ترتيب سنوات و اعوام تدوين شده و مهم‌ترين و جالب‌ترين وقايع تاريخى را مختصر و در عين حال كامل، ثبت كرده است. مؤلّف، كه خود از دانشمندان با ذوق عهد صفوى است، در تأليف اين اثر، با مراجعه به مصادر متعدد، گلچينى از مطالب متنوع و مفيد تهيه كرده و مآخذ آن را با ذكر رمز كتاب، بدست داده است. در اين ميان، بيشتر به حوادث و وقايعى توجه شده است كه از نظر سال و ماه، با تصريح مؤرخين قيد شده باشد، چنانكه از تاريخ مروج‌الذّهب تمام مشهودات مسعودى با ذكر تاريخ دقيق (از سال و ماه) به موقع خود ثبت شده، با اين كه همين مشهودات در كتاب مسعودى، به تناسب «الكلام يجرّ الكلام» در لابه‌لاى حوادث پراكنده است. ضمنا بسيارى از مشهودات خود مؤلّف، با قيد سال و ماه در كتاب ثبت شده است: از آن جمله كتاب‌هايى است كه به نظر مؤلّف رسيده و با مختصر توضيحى آن‌ها را معرفى كرده است. از همه مفيدتر و جالب‌تر، يادآورى حوادث و وقايعى است كه مؤلّف قدم به قدم آن را تعقيب كرده و شاهد جريان آن بوده است. نویسنده، وقايع را تا سنه 1097ق، خود نوشته و پس از آن وقايعى كه در كتاب مندرج شده، از فرزندان اوست. گزارش محتوا: مقدمه آيت‌الله مرعشى، به زبان عربى بوده و مطالبى چند پيرامون كتاب و مؤلف آن ارائه كرده است. مقدمه آيت‌الله شعرانى، مختصرى از سرگذشت مؤلف را بيان و به برخى از اساتيد او؛ از جمله محقق سبزوارى صاحب كفايه، ميرزا رفيعاى نائينى طباطبائى صاحب حاشيه اصول كافى، آخوند ملّا عبداللّه تونى صاحب وافيه و... اشاره كرده است. مقدمه مصحح، به بيان روش نویسنده در ثبت تاريخ و نسخ موجود از كتاب اختصاص دارد. مقصد اوّل، در دو باب، وقايع تاريخى از اوّل خلقت حضرت آدم(ع) تا ميلاد پيامبر اسلام(ص) را بيان كرده است: تاريخ أنبيا: كه به اسامى، طول عمر و برخى از احوالات پيامبران الهى، بر طبق نقل جامع الاصول ابن‌ اثير، اشاره شده است؛ از جمله حضرت آدم(ع)، ادريس(ع)، نوح(ع)، سام(ع)، ابراهيم(ع)، يعقوب(ع)، يوسف(ع)، موسى(ع)، يوشع(ع)، يونس(ع)، عيسى(ع) و... نویسنده در اين بخش، به ذكر نسب و اصل ملوك روم و مصر نيز پرداخته است. وى به نقل از مروج‌الذهب، معتقد است در مورد روم، دو احتمال وجود دارد: اين كه مردم آن منسوب به روم بن سماحين از اولاد إسحاق بن إبراهيم باشند و يا اين كه جدّ ايشان رومن بن ليطن... ابن إسحاق باشد. تاريخ ملوك: كه اسامى و تواريخ ملوك و پادشاهان از زمان حضرت آدم(ع) تا سال هشتم پادشاهى انوشيروان، در چهار قسمت زير، ذكر شده است: - ملوك الطوايف: از عهد اسكندر تا زمان اردشير بابكان، مدّت سيصد و هجده سال چندين فرقه بوده‌اند؛ از جمله: ابطحن رومى كه چهار سال حكومت كرده و به دست اشك بن دارا كشته شد، اشكانيان كه دوازده نفر بوده و مدّت صد و شصت و پنج سال حكومت كردند، اشغانيان از نسل فريبرز بن كاوس ملك كه صد و پنجاه و سه سال سلطنت داشتند. آخرين فرد ملوك الطوايف، نرسى بن نرسى بن گودرز نام داشته است. - احوال طبقه چهارم از ملوك عجم كه ساسانيان نام داشتند: اولين پادشاه آنان اردشير بابكان بوده و مؤلف معتقد است، مسيح(ع) در زمان او مبعوث گرديده و پيكى به جانب وى فرستاده و او مخفيانه دين ايشان را پذيرفته است. اسامى پادشان اين سلسله، مدت حكومت هر يك و برخى وقايع مهم دوران ايشان، به تفصيل بيان شده است. - ملوك روم بعد از عيسى(ع) تا زمان پيامبر اسلام(ص) كه سه طائفه بوده و اول آن‌ها صائبين بودند. - طبقات ملوك فارس كه به سلسله‌هاى پيشداديان، كيانيان، اشكانيان و ساسانيان اشاره شده است. دوّم، در سه بخش، وقايع تاريخى زمان پيامبر اسلام(ص) را در بردارد: از ميلاد تا بعثت: كه ضمن برشمردن نسب و نحوه تولد آن حضرت، تمام وقايع مربوط به ايشان، سال به‌سال بيان شده است؛ از جمله: وفات مادر در سال پنجم، مرگ انوشيروان در سال هشتم، ملاقات بحيراى راهب در سال نهم... و بعثت در سال چهلم تولد ايشان. از بعثت تا هجرت: به معراج رفتن پيامبر(ص)، وفات حضرت خديجه(س) و ابوطالب و هجرت گروهى از مسلمانان به حبشه از جمله وقايع اين دوران مى‌باشند. از اوّل هجرت از مكه تا اوّل محرّم سال يازدهم هجرى: از جمله وقايع گزارش شده در اين قسمت، مى‌توان به ازدواج حضرت على(ع) با حضرت فاطمه(س)، تولد حسنين(ع)، غزوات پيامبر(ص)؛ از جمله بدر، احد، ذات الرقاع، خندق و...، تزويج پيامبر(ص) با ام سلمه، فتح مكه، فوت ام كلثوم و حجه الوداع اشاره كرد. سوّم، در يازده فصل، به بيان وقايع تاريخى از سال أوّل هجرت تا سال 1099ق پرداخته است: از اول محرم سال يازدهم تا سال صد هجرى. برخى وقايع آن عبارتند از: وفات پيامبر(ص)، حكايت سقيفه بنى‌ساعده و خلافت أبوبكر، فتح دمشق و ايران، تشكيل شوراى شش نفره براى تعيين خليفه سوم، توسعه مسجدالحرام به دستور خليفه سوم، فتح آفريقا به دست مسلمانان و... از أوّل صد تا دويست: كه مرگ عبدالعزيز اموى، قيام ابومسلم خراسانى، وفات فرزدق شاعر مداح حضرت امام سجاد(ع)، همام بن غالب و أبو نواس، رحلت امام محمد باقر(ع) و... در آن واقع شد. از سال دويست تا سيصد: وفات قاضى أبوالبخترى وهب بن وهب، جنگ مأمون با امين عباسى، خروج بابك خرّم دين در آذربيجان بر عليه مأمون، خروج مازيار در طبرستان و... از سال سيصد تا چهارصد: كه مصادف بود با روى كار آمدن سامانيان در ايران و اظهار مخالفت أحمد بن إسماعيل در سيستان بر عليه آنان، اختلال در دولت عباسيان، فوت محمّد بن جرير طبرى و... از چهارصد تا پانصد: كه علماى بزرگى چون أبوريحان بيرونى منجم مشهور، أبونصر عراقى، شيخ أبوعلى سينا، سيد مرتضى و سيد رضى، حسين بن أحمد بن المغيره بوشنجى و أبوعبداللّه بن حمرى شيخ صالح در آن دوران مى‌زيسته‌اند. از پانصد تا ششصد: كه شيخ فريدالدّين عطار و أبوحامد محمّد بن محمّد غزالى از علماى آن عصر بوده و محمود بن محمّد بن ملكشا در آن دوران در عراق، به سلطنت رسيد. از ششصد تا هفتصد: كه سلجوقيان، خوارزمشاهيان و غزنويان در ايران سلطنت داشتند و مغول به ايران لشكركشى كرد. از هفتصد تا هشتصد. بيشترين وقايع نقل شده در اين قسمت، مربوط به تولد، زندگى، سلنطت، شيعه شدن و مرگ الجايتو سلطان محمد خدابنده است. از هشتصد تا نهصد: كه وقايع مربوط به تيمور گوركانى و فرزندان وى در آن به خوبى بيان شده است. از نهصد تا هزار: به نحوه ظهور صفويان و برخى وقايع مهم دوران آن‌ها اشاره شده است. از هزار تا عيد فطر ماه رمضان نود و نه هجرى: بناى نقش جهان در دارالسلطنه اصفهان، به حكومت رسيدن اللّه وردى خان و فرزندش امام قلى خان در شيراز، فوت اكبر شاه پادشاه هند، جنگ گرجستان و كشته شدن قرچغاى خان از جمله وقايع اين دوران مى‌باشند كه به آن‌ها اشاره شده است. از هزار و صدم تا هزار و صد و نود و سوم هجرى: از جمله وقايع گزارش شده اين ايام مى‌توان به وفات شيخ على خان اعتمادالدوله وزير اعظم شاه سليمان صفوى، پسند خان حاكم استراباد و شاه صفى، نصب ضريح كاظمين و تعمير كربلاى معلى، تفويض حكومت هرات به صفى قلى‌خان و فتح اصفهان به دست محمود افغان اشاره كرد. مطالب هر چه به زمان مؤلف نزديك شده، مفصل‌تر گزارش شده است.

اخبار و روایات به‌مثابه یکی از ارکان ثقلین در استنباط، تبیین و اثبات آموزه‌های اعتقادی و دفاع از آنها نقش انکارناپذیری دارند. با این ‌حال برخی از این اخبار ممکن است در تعارض با اخبار دیگر و یا با داده‌های رخنه‌ناپذیر عقلانی قرار گیرند. پژوهش حاضر بنا دارد نشان دهد تلاش‌های علامه ابوالحسن شعرانی در ارائة پیشنهادهایی برای رفع تعارض‌های بدوی میان اخبار اعتقادی با یکدیگر و یا با رهیافت‌های عقلی، تا چه مقدار مقرون به صواب است؟ برای نیل به این پاسخ، مقالة حاضر با روش «توصیفی ـ تحلیلی» و در موافقت یا مخالفت با این پاسخ به روش «انتقادی» بر اندیشه‌های علامه طباطبائی تکیه کرده ‌است. در نگاه اجمالی می‌توان پیشنهادهای علامه ‌شعرانی برای رفع تعارض‌های مزبور را این‌چنین برشمرد: ترجیح جانب موافق با صراحت عقل یا قرآن، حمل یکی از متعارضان بر تقیه، عدم توجه به خبر واحد در صورت تعارض با خبر متواتر، رعایت ملاحظات ادبی، اتخاذ تأویل، التفات به غرض (برای برقراری وفاق)، تقیید و تخصیص. علامه طباطبائی با شماری از پیشنهادهای علامه شعرانی موافق است و در شماری دیگر با او همراهی ندارد.