مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نوشته های اصولی نگارش یافته در یک سده اخیر، به هنگام بحث از ظواهر کتاب و سنت، به طور شایع، این تفصیل را به میرزای قمی (ره) نسبت می دهند که او، ظواهر کتاب و سنت را در خصوص مقصودین به افهام، حجت می داند و نسبت به غیرمقصودین، به عدم حجیت، باورمند است. اینکه آیا واقعا میرزای قمی (ره) از چنین تفصیلی سخن رانده است و اینکه او اندیشه خویش را درباره ظواهر کتاب و سنت، در چه سطحی بیان داشته است و دیگران، به چه قرائت هایی، سخن او را بازگو کرده اند و این قرائت ها تا چه اندازه با واقعیت سخن و اندیشه میرزای قمی (ره) در خصوص حجیت ظواهر، همانند می باشد، پرسش هایی است که پاسخ به آن ها، ساختار مقاله حاضر را به سامان می آورد. از این رو، نوشتار حاضر، در پژوهشی به روش توصیفی تحلیلی، به منظور واقعیت سنجی نسبت مذکور و کشف مطابق با واقع بودن قرائت های موجود از سخن میرزای قمی (ره) درباره حجیت ظواهر، بر این اهتمام دارد تا با روی نهادن به کتاب قوانین الاصول میرزای قمی (ره) اندیشه او را در خصوص حجیت ظواهر کتاب و سنت بیان دارد و آن گاه، در پی تبیین و نقد و بررسی قرائت های موجود از سخن میرزای قمی (ره) درباره حجیت ظواهر، نشان دهد که تفصیل منسوب به او از واقعیت حظی دارا نیست و تنها حاصل قرائتی است که برخی از علمای اصول، بر پایه پندار خویش از سخن میرزای قمی (ره) درباره حجیت ظواهر کتاب و سنت ساخته اند.

در این مقاله، تصوف، عرفان و فلسفه در سیر تحّولی و تطوّری اش، از ابتدا تا قرن سیزدهم هجری قمری بر مبنای اندیشه های یکی از علمای مشهور دوره قاجار، میرزای قمی، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. انگیزه اصلی مقاله حاضر، تبیین بستر برخی از مباحث مربوط به اندیشه های عرفانی، فلسفی، اجتماعی و سیاسی یکی از بزرگ ترین اصولیون و مجتهدان آغاز دوره قاجار است. این بررسی از آنجا اهمیت دارد که تفکرات او تأثیر بسیار زیادی در اندیشه های علمای عصر خود و پس از خود گذاشت و این اندیشه ها مبین وضعیت جامعه ایران در آغاز دوره قاجار است. علاوه بر آن عملکرد اشخاص مختلف بر مبنای، آرا و فلسفه و اندیشه اعتقادی و فلسفی خاص خود، طراحی و عملی می شود. به هرحال اقبال به این نوع مباحث می تواند راه گشای برخی از مسائل و معضلات علمی گردد. این مقاله می کوشد تا با اتکا بر اسناد، منابع اصلی و تحقیقات به عمل آمده، زوایای ناگفته حیات علمی، سیاسی و نظرات میرزای قمی را در ساحت تصوف، عرفان و فلسفه، با توجه به پویش تاریخی رخدادها و پیامدهای آن موردمطالعه قرار دهد. میرزای قمی، به عنوان یکی از اصولیون بزرگ، به تصوف و فلسفه بر اساس همان مبنایی که متشرعان داشتند، خوش بین نیست و شدیداً بر آنها خرده می گیرد. او با عرفان عملی سروکار دارد و با عرفای بنام عصر را اوج » توحید ناب « و » معنویت مداری « ارتباط دارد؛ او تکامل عرفانی و خلاصه و عصاره عمیق و شگرف و شگفت اسلام ناب برمی شمارد.

پاسخ به پرسشهاي مولي علي مازندراني معروف به <رکن> که با عناوين سوال و جواب درباره مسائل عرفاني و کلامي همانند عقايد محي الدين و با يزيد و مولوي، ماهيت مولف حديقة الشيعة، مقالة فيض از مجتهدين، عدم خلود کفار در جهنم، عقول عشره و برخي احکام فقهي نگاشته شده است [موسوعة مولفي الامامية 2/515]

پاسخ پرسشي است از ملا علي اصغر پيرامون ايمان فرعون و اينكه آيا چنين ايماني مقبول درگاه الهي خواهد بود يا نه اين پاسخ مفصل و طي چند فصل مي باشد. (سيد احمد اشكوري) كسي بنام مولانا علي اصغر به مولف مكتوبي نگاشته ودر آن از سوالات وشايعاتي كه درباره نظر مولف گفته مي شده مبني بر اينكه وي در قوانيني گفته هر كس هرگاه بذل جهد كند تمام كند وتقصيري نكند وخلاف حق را بفهمد در آخرت معذب نخواهدشد، پرسش نموده كه آيا فرعون موقع مرگ در نيل كه كلمه توحيد را بزبان راند آيا مومن گشته يا نه ؟مولف در اين رساله بدان شبهه پاسخ گفته است. (طيار مراغي) ميرزاي قمي اين رساله را در پاسخ سه پرسش ملا علي اصغر ملاباشي در خصوص ايمان فرعون نگاشته است. پرسشهاي ملا علي اصغر از اين قرار اند: 1. درباره ايمان و كفر فرعون و نيز جواز لعن بر پيروان پندار ايمان فرعون؛ 2. درباره استدلالي كه پيروان ايمان فرعون به آن دست مي يازند؛ 3. درباره فيلسوفان و عارفان شيعي مذهبي كه پذيرش ايمان فرعون به آنها منسوب شده است. ميرزا اين رساله را در يك مقدمه و سه فصل به نگارش در آورده است: فصل 1. بيان حال كسي كه به ايمان فرعون معتقد است، در اين فصل به طور خاص به رد سخنان ابن عربي در اثبات ايمان فرعون نظر دارد؛ فصل 2. سه مقام درباره خطا در امور عقلي، منشأ كفر، و فرق بين كفر اصولي و كفر فقهي؛ فصل 3. حاوي پاسخ پرسش سوم و فتواي ميرزاي قمي. چنانچه در مقدمه نسخه ارجاعي آمده اين رساله در پاسخ به پرسش علي اصغر؟ نگاشته شده است وي از مرحوم ميرزاي قمي سوال نموده اگر كسي گويد فرعون اهل نجات است چون در پايان عمر كلمه توحيد بر زبان جاري كرد آيا چنين شخصي مسلمان است يا كافر يا فاسق؟ ميشود او را لعن كرد يا خير؟ اگر گوينده اين سخن ملاصدرا باشد ميشود از او تبري كرد يا خير؟ در حقيقت اين رساله نقد برداشتهاي متصوفه و عرفا از متون ديني ميباشد. (مرعشي، محمود؛ اصفهاني، سيدمحمد؛ صالحي، محمدعلي) آغاز كتاب: الحمدلله علي سوابغ النعماء ... . . الآلاء و له الشكر في السراء و الضراء و الشدة و الرخاء و نستعينه غعلي هذه النفوس التي هي ما نهيت عنه ... انجام كتاب: ... . . كه سابقا در حديث اسحق بن عمار نقل كرديم گوارا باشد بر او آن مصاحب وآن جايگاه اعاذنا الله ... . . من النار ومن مرافقة الاشرار و الكفار و الفجار و رزقنا مصاحبة الابرار و مجالسة الاخيار في جنات تجري تحتها الانهار، و احاطنا بنور رضاه الذي هو اكبر من جميع نعمائه و عطاياه في هذه الدار و في دار القرار. و الصلاة علي محمد و اهل بيته الاطهار زنة السماء و الارض و ما بينهما و عدد الرمال و الامطار [مرعشي 13/104؛ افشين عاطفي ص12و 40؛ ]

رساله اي است مختصر در بيان اصول دين اماميه که در يک مقدمه در بيان جدائي اصول دين و اصول مذهب وپنج باب (هرکدام در چند مقصد، فصل ومبحث) تنظيم شده است. باب اول: درتوحيد باب دوم: آنکه حق تعالي حکميت وافعال او بي غرض ومصلحت نيست باب سوم: در نبوت باب چهارم: درامامت باب پنجم: درمعاد اين کتاب در سال 1308 ق چاپ شده است. (فاضل) نويسنده مي گويد اين كتاب در اصول دين و دليلهاي اجماليه موافق فهم عوام نوشته ميشود تا فائده آن شامل اكثر مردم باشد ... و آن مشتمل است بر مقدمه و چند باب. او بابتداء و در مقدمه فرق بين اصول دين اسلام و مذهب شيعه را مي گذارد و سپس در ابواب توحيد و عدل و نبوة و امامت و معاد صحبت مي كند. (عبدالله انوار) رساله مختصري است در بيان اصول دين در حد فهم عوام كه در يك مقدمه و پنج باب: مقدمه در فرق بين اصول دين اسلام و مذهب شيعه، و پنج باب به ترتيب در توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد. اين اثر بارها به چاپ رسيده است. رساله اي مختصر در اصول دين با ادله اجمالي و بيان فرق اصول دين و مذهب مشتمل بر مقدمه و پنچ باب كه همراه «الحجة البالغة و النور المبين» چاپ شده است. «باريك بين، محمد كريم» رساله اي مختصر در اصول دين و مذهب و با دلائل عقلي و نقلي و شمارش عناوين فروع دين و نجاسات و طهارت و غسل و وضو و تيمم و احكام غسل و دماء ثلاثه و نماز ميت و مقدمات نماز و واجبات از مقارنات وشكيات. «باريك بين، محمد كريم» رساله مختصري است در يك مقدمه: «بدانكه اصول دين سه چيز است» و پنج باب: «اول در توحيد و آن سه فصل است ... پنجم در معاد يعني بايد اعتقاد كنيم كه حيات و زندگي عود مي كند» (وفادار مرادي، محمد) رساله اي است مختصر در بيان تفاوت بين اصول دين و مذهب، مشتمل بر يک مقدمه و پنج باب که اجمالاً به شرح زير نگاشته شده است: مقدمه در بيان اصول دين و اصول مذهب و جدايي ميان آنها، باب يکم: در 3 فصل ... . آغاز كتاب: بسمله حمدله چنين گويد اقل عباد الله ابوالقاسم بن الحسن الجيلاني که اين چند کلمه اي است که در اصول دين و دليلهاي اجماليه موافق فهم و طاقت عوام نوشته مي شود ... انجام كتاب: و اما فروع دين پس در اين زمان که دست رس به پيغمبر و امام نيست اگر کسي تواند مسائل فروع خود را از کلام خدا و رسول وائمه طاهرين استنباط کند. [گوهرشاد2/808؛ نسخه هاي خطي فارسي 2/878؛ الذريعة 2/182و 2/167؛ سپهسالار 1/519؛ دانشگاه تهران 8/190 و 8/190؛ مشارفارسي 1/811 و 1/368 و 2/2557؛ مجلس 26/252؛ مدرسه خاتم الانبياء‌ ص 142؛ فهرست آستان قدس 11/22و 21/1244و 435: 20؛ مرعشي 22/58؛ سازمان مدارك فرهنگي 112؛ مركز احياء ميراث اسلامي 5/399 و 1/326؛ امام هادي 30؛ موسسه امام صادق ص 65؛ كتابخانه ملي 10/135 و 14/205؛ عكسي مركز ميراث 1/185؛ الهيات تهران ص 294؛ آستانه حضرت عبدالعظيم 1/52؛ كتابخانه جمعيت نشر ص 1231؛ چهل ستون ص 378؛ مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي 1/53؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي 1/21؛ مجلس شورا 16/312 و 26/252 و 38/486 و 32/233 و 32/305؛ مدرسه صدر بازار 1/44و 1/173و 2/290؛ افشين عاطفي ص 12؛ آستانه قم ص 208؛ كتابخانه شيخ محمد علي دياني ص 125؛ اهدائي به آستان قدس ص 260 و 295؛ سه كتابخانه اصفهان ص 186؛ صدر خواجو ص 75؛ كتابخانه حوزه علميه آشتيان ص 93؛ مركز احياء ميراث 326: 1؛ آستان قدس 435: 20؛ ميراث اسلامي ايران، دفتر دهم، 629؛ تراثنا س13ش/1 131؛ امام صادق چالوس ص 266؛ رايانه ملي 583 و 134 و 1439؛ مكتبة اميرالمؤمنين 2/550؛ دانشگاه اصفهان 2/418؛ فهرستواره منزوي 9/99 (20 نسخه داخلي)؛ رايانه آستان قدس]

آیا امکان اثبات حکومت فقیه از دیدگاه میرزای قمی وجود دارد؟ در نوشته پیش‌رو، با این سؤال اصلی و با روش تحلیل متن، به سراغ نامه میرزای قمی به آقامحمدخان قاجار موسوم به «ارشادنامه» رفته‌ و به تقسیمی ابتکاری از حکومت دست یافته‌ایم؛ تقسیمی که مکمل تقسیم‌بندی بسیط میرزا از حکومت است، به دو نوع استحقاقی (حکومت کسانی که مستحق دریافت حاکمیت‌ جامعه‌اند؛ هم‌چون حکومت پیامبران الهی و اهل‌بیت) و امتحانی (حکومت کسانی که خداوند حاکمیت جامعه را از باب استدراج و امتحان به ایشان واگذار کرده است؛ هم‌چون حکومت فرعون و نمرود). این تقسیم‌بندی نوآورانه، در نهایت پژوهش‌گر را به دو نکته مهم در اندیشه سیاسی مرحوم میرزا رهنمون می‌شود: یکی، امکان حکومت فقیه که از جمله انواع حکومت استحقاقی از دیدگاه میرزای قمی به شمار می‌آید و دوم، اثبات مشروعیت سلطنت پادشاهان که در یکی از حالت‌ها، حکومتی ملحق به حکومت استحقاقی و مشروع خواهد بود.