جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با شکل‌گیری پیوند تشیع و تصوف در سده‌های 8 و 9 هجریو نفوذ روزافزون تشیع در میان توده‌های مردم‌،شاهد تغییر نگرشتسنن خراسانی-با محوریت صوفیان نقشبندی- هستیم‌. فضای فرهنگی میان اهل سنت خراسان دراین قرون به جز موارد استثنایی‌، بر این باور بود که می‌توان میان چهار خلیفه و دوازده امام شیعیان جمع کرد و به همه آن‌ها اعتقاد داشت. عنوانی که به این گرایش و جریان می‌توان داد، «تسنن دوازده‌امامی»است.بررسی مجموعه داده­های تاریخی و آگاهی­های موجود، نشان داددر سده‌های هشتم و نهم هجری، تلاش‌های گسترده‌ای شروع شد تا این فکر را ترویج کند که می‌توان ضمن پای‌بندی به کتاب و سنت‌، در پینشان دادن معرفتی باطنی و عرفانی از کتاب و سنت بود تا برآورنده نیاز‌های فکری زمان باشد.این فکر،برخی از علمای اهل سنت خراسان را برآن داشت تا ضمن جلوگیری از رویارویی با تسنن خراسانی، به نوعی با عقب‌نشینی-به اقتضای زمانه- گرایش به تسنن دوازده‌امامی را اتخاذ نمایند‌. دراین گرایش، عواملی چون: توجه نظری و عملی علمای اهل سنت به اهل‌بیت:، علاقه پادشاهان تیموری به دوازده امام شیعیان، فعالیت چشم‌گیرعلویان،برآمدن خیزش‌های تصوفی،عالمان شیعی،مداحان و منقبت‌خوانان خراسان، نقشی اساسی داشته‌اند و موضوع بررسی این مقاله هستند.

این برداشت از سخنان نویسنده می شود که گویا پیامبر «ص» دو نوع جانشین دارد. یک جانشین ظاهری که همان خلفای بعد پیامبر «ص» باشند و امور جاری جامعه را اداره می کردند. و یک جانشین باطنی دارد که مربوط به معنویت و گوهر دین است. از بحث های عرفای قدیمی می توان چنین برداشتی کرد. وقتی جلوتر می آییم یعنی در قرن 6 و 7 و 8 که سلسله های عرفانی شکل گرفت، دیگر خیلی واضح این مسئله مطرح می شود و طریقت هایی بوجود می آیند که صریحا این مسئله را تئوریزه کرده اند. اینها دوازده امام را به عنوان رهبران باطنی و معنوی و جانشینان باطنی پیامبر «ص» کاملا پذیرفته اند.

در ابتدا باید دانست که بیشتر مسلمانان جهان نسبت به اهل‌بیت و امامان دوازده‌گانه علیهم‌السلام محبت و ارادت ویژه‌ای دارند؛ اما در این میان، جریانی در میان اهل‌سنت وجود دارد که افزون بر آن، برای تمام امامان شیعه علیهم‌السلام گونه‌ای از امامت قائل‌اند. از پیروان این جریان فکری که کمتر از آن سخن گفته شده و پرداختن تفصیلی بدان جستاری نو به شمار می‌رود، تعبیر به «سنیان دوازده‌امامی» می‌گردد. اثر «جریان‌شناسی سنیان دوازده امامی» در خلال چهار فصل، در پی شناخت جریان سنی‌گری دوازده‌امامی، به واسطه‌ی بررسی شخصیت‌ها، شاخصه‌ها و بسترهای ظهور بوده و در این راه، روش توصیفی- تحلیلی را برگزیده است. با بررسی سیر تاریخی این اندیشه روشن می‌شود که بیشتر افراد برجسته‌ی جریان مزبور متعلق به یکی از طریقت‌های صوفیه‌اند؛ لذا تعابیری چون امامت و عصمت از سوی آن‌ها را باید مطابق با رویکرد صوفیانه‌شان تفسیر کرد. سنی‌گری دوازده‌امامی که از قرن ششم و هفتم به بعد رشد نمود، در قرن نهم و دهم دارای بیشترین شخصیت‌های برجسته است. معتقدان به این اندیشه‌ی معتدل اسلامی که بیشتر عارف یا مورخ بوده‌اند، از میان مذاهب فقهی حنفی و شافعی و در موارد نادری، مالکی برخاسته و از نظر جغرافیایی در مناطقی چون خراسان، حجاز، دمشق، تبریز، مصر و شبه قاره‌ی هند حضور داشته‌اند. این افراد در مواردی چون اعتقاد هم‌زمان به خلفای سه‌گانه و امامت دوازده‌ امام علیهم‌السلام، نقل فضائل و سیره‌ی امامان و ... با یکدیگر اشتراک دارند. جریان فکری تصوف و ابراز ارادت‌ها و محبت‌های بزرگان اهل‌سنت مانند امامان فقهی چهارگانه‌ی اهل‌سنت از زمینه‌های اصلی ظهور سنیان دوازده‌امامی به شمار می‌رود.

سالها پیش از طریق مطالعه آثار استاد رسول جعفریان، با افرادی از اهل سنت آشنا شدم که در عین اعتقاد به مذاهب اهل سنت، به امامان ۱۲ گانه شیعه نیز ارادت خاصی داشته و بعضا با تعبیر”امام” و حتی “معصوم” از آنها نام برده و بعد از ذکر خلفای راشدین، به ائمه ۱۲ گانه شیعه اشاره می کردند.این دیدگاه یک نوع جمع بین اعتقاد به خلفا نخستین و ائمه ۱۲ گانه شیعه است که بعضا خود نیز بر این مطلب تصریح کرده اند. آقای جعفریان از این جریان با اصطلاح “تسنن دوازده امامی” نام می برند (برای مطالعه بیشتر نک: رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، نشر علم، ص ۸۴۰-۸۵۰؛ مقالات تاریخی، دفتر دوم، انتشارات دلیل ما، ص۲۸-۴۴، ص۱۴۱-۱۴۳). این جریان بخصوص در دوره قبل از صفویه در ایران و ماوراءالنهر حضور پررنگی داشته و بیشتر در بین صوفیان نقشبندی که از نظر فقهی شافعی یا حنفی بوده اند، وجود داشته است.طی مدتی که در حال مرتب کردن مجموعه ای از نسخه های خطی بودم با موارد متعددی برخورد کردم. جالب بود در بین نسخه های ترکی که در دوره عثمانیان در قلمرو حکومتشان نوشته شده این دیدگاه حضور داشته است. در اینجا چند نمونه از این نسخه ها معرفی می شود. ویژگی مشترک نسخه های انتخاب شده در نوشتار پیش رو (موارد شماره یک تا چهار) این است که همگی شامل ادعیه و صلوات هایی بر پیامبر(ص) می باشند که عمدتا باید انشائی باشند. به نظر می رسد این گونه کتب برای استفاده عموم مسلمانان بخصوص حجاج و زائران سایراماکن زیارتی نوشته می شد. شاید بتوان موقعیت آنها را با کتابی همچون مفاتیح الجنان در میان شیعیان مقایسه کرد.

سنی‌گری دوازده‌امامی، از جمله جریان‌های فکری معتدل اسلامی به شمار می‌رود که همۀ امامان دوازده‌گانۀ شیعه( را به عنوان امام خویش پذیرفته‌اند. دیدگاه این جریان دربارۀ مسئلۀ مهدویت امام دوازدهم و موعود آخرالزمان بودن ایشان، امری است که شاید در نگاه نخست پذیرفته تلقی شود؛ اما واقعیت آن است که سنیان دوازده‌امامی بر سر آن اتفاق نداشته و قائل به دو دیدگاه متفاوت شده‌اند.نوشتار حاضر درصدد است در کاوشی نو، با بررسی توصیفی _ تحلیلی دیدگاه‌های سنیان دوازده‌امامی برجسته، دیدگاه‌های آنان را دربارۀ حضرت حجت بن الحسن( و مهدویت ایشان تبیین کند. بررسی این مسئله، افزون بر یاری‌رساندن به شناخت جایگاه امام مهدی( در میان جریانی اعتدالی در جهان اسلام با ماهیتی سنی، دروازه‌ای جدید به روی طرفداران تقریب میان مذاهب اسلامی و نزدیکی میان اهل‌سنت و تشیع خواهد گشود. کاوش در اندیشه‌های مهدوی سنیان دوازده‌امامی، نشان از آن دارد که همگی امامت ایشان را می‌پذیرند، اما در تطبیق موعود آخرالزمان بر حضرت، میان آنان دودستگی وجود دارد. گفتنی است موعود ندانستن امام دوازدهم شیعیان از سوی برخی از سنیان دوازده‌امامی، از نیکی، احترام و عظمت ایشان نزد آنان نکاسته است.

سنّی دوازده امامی، بر کسی اطلاق می شود که هم زمان با اعتقاد به خلفای سه گانه اهل سنّت و ماهیت سنّی گری، با خطاب نمودن تمام امامان دوازده گانه شیعه(ع) به عنوان امام، معتقد به گونه ای از امامت برای آنان باشد. در قرون متمادی، شخصیت های مختلفی در جهان تسنن با این باور وجود داشته اند. از جمله افرادی که اندیشه هایی نزدیک به سنّیان دوازده امامی دارد، رکن الدین ابوالمکارم احمدبن محمد بیابانکی، معروف به علاء الدوله سمنانی، از عارفان بزرگ قرن هفتم و هشتم هجری است که مذهبش از سویی با توجه به گرایش ها و تمایلات شیعی وی و اظهار ارادت های فراوانش به اهل بیت(ع)، و از دیگر سو با عنایت به قراین سنّی گری او، همواره مورد ابهام برخی محققان بوده است. نوشتار پیش رو، می کوشد تا با رویکردی توصیفی تحلیلی، پس از بررسی و نقد قراین تشیع سمنانی، مذهب او را تعیین نموده و شاخصه های سنّیان دوازده امامی را نسبت به او بیازماید. نگارنده با مطابقت این شاخصه ها بر پیر سمنان، وی را یکی از سنّیان دوازده امامی به شمار می آورد.

گزارش حاضر در باره کتابی است از یکی از صوفیان قادری مذهب که شرح حال دوازده امام (ع) را آورده و آن را اسباب برکت کتاب خود دانسته و روی عصمت آنان تأکید کرده است. این متن نشان می‌دهد که در نواحی مختلف دنیای اسلام، باور به تسنن دوازده امامی نفوذ داشته است. در این باره با تفصیل بیشتری در کتاب تاریخ تشیع در ایران سخن گفته‌ام، اما این متن را تازه یافتم.