جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرن سوم و چهارم هجری دوران گسترش تکاپوی شیعیان در سرزمین‌های تحت سلطه خلافت عباسی بود و سرزمین‌های شرقی این خلافت، یعنی ایران فرهنگی نیز در این دوران شاهد تحولات بسیاری، مانند تشکیل دولت‌های علویان طبرستان و آل بویه، قیام و جنبش‌ها و همچنین دعوت اسماعیلی و نشر افکار امامیه در راستای تعمیم و گسترش جریان تشیع بوده است. از قرن چهارم به بعد، تکاپوی شیعیان و نقش‌آفرینی‌های آن‌ها در فضای اجتماعی سیاسی ایران تا حدی متوقف شد. دلیل این توقف به‌عنوان مسئله تحقیق، ضرورت مطالعه موانع پیش‌روی این فرایند و عدم استمرار اقبال این جریان‌ها را مورد کنکاش قرار می‌دهد. بررسی موانع سر راه فرایند گسترش تشیع در این تحقیق، بر اساس چهارچوب نظریه پخش هاگر استرند انجام می‌گیرد، تا ضمن دستیابی به اطلاعات کیفی و کمی دراین‌خصوص، به دسته‌بندی تأثیرگذارترین آن‌ها در این گسترش تاریخی پرداخته شود.

تکاپوی جریان تشیع تا قرن چهارم با روندی نسبتاً رو به اقبال در جغرافیای شرق خلافت ‌اسلامی (ایران) مواجه شد. تداوم مهاجرت سادات علوی به نواحی گوناگون این سرزمین و حضور توده‌ها‌ی جمعیتی شیعه، علما و شخصیت‌های تأثیرگذار در این جامعه، مقدمه نفوذ سیاسی - اجتماعی شیعه را فراهم ساخت و تحرکات آنها به تدریج در اشکال گوناگونی از کنش‌ها، مانند جنگ، قیام، دعوت و تشکیل دولت ظهور یافت. بررسی این موضوع که مهاجرت به مثابه یک عامل مهم در گسترش و تغییر جمعیت، چه تأثیر و تأثراتی در بافت جمعیت مقصد ایجاد کرده، مسئله‌ای پژوهش است. مهاجرت هویت جدیدی با همسازگاری فرهنگی به وجود آورد که یکی از دستاوردهای بدیع آن تشکیل اولین دولت - شهر شیعی در قم، در قرون اولیه هجری به منزله یک واحد مستقل از دیوان و مذهب غالب خلافت عباسی بود. این تحقیق کارکرد اجتماعی مهاجرت را یک متغیر مستقل و مؤثر در گسترش ایدئولوژی مهاجران در نظر گرفته و با بررسی نتیجه گرفته که در چهارچوب نظریه آنتونی‌گیدنز و در قالب الگوی «کوره‌ ذوب»، این پدیده (مهاجرت) در ایجاد هویت جدید شهر قم تأثیر اجتماعی شگرفی گذاشته است. در نهایت غلبة شیعیان در این شهر به واسطه کنش‌های اجتماعی متقابل ناشی از تعامل و فرهنگ‌پذیری اولیه، استیلای سیاسی را برای سه سده حاکمیت در این منطقه تثبیت کرد.

علاقه فراوان پیروان مذاهب اسلامی به اهل بیت (ع) مانع از بروز اختلاف درباره تعیین مصادیق و جایگاه ایشان در بین عالمان مسلمان نشده است. این اختلافات که مبنای عقیدتی و سیاسی دارد در حوزه تاریخ‌نگاری اسلامی نیز مؤثر بوده است. با وجود پرداختن عموم مورخان مسلمان به موضوع اهل بیت، متون متقدم تاریخی از لحاظ تعریف و تحدید مصادیق، سبقت در تدوین آثار، تعداد آثار و نیز از منظر شیوه و اهداف مطرح‌کردن این موضوع با یکدیگر اختلاف دارند. ما معتقدیم مورخان شیعه علاوه بر پیشگام‌بودن در نگارش درباره این موضوع، تعداد آثار بیشتری نیز به وجود آورده‌اند. در حالی که پیروان مذاهب اهل سنت بیشتر به فضایل فردی و اخلاقی اهل بیت توجه کرده‌اند، مورخان شیعه، به‌ویژه امامیه، در متون تاریخی‌شان علاوه بر مطرح‌کردن فضایل فردی و اخلاقی، بیشتر جایگاه اجتماعی و مسئله امامت و رهبری ایشان را برجسته کرده‌اند. استفاده مورخان شیعه از مبانی کلامی در تاریخ‌نگاری اهل بیت و تمرکز اهل سنت بر گزاره‌های تاریخی از دیگر تمایزات در این باره است که نشانگر تأثیرپذیری تدوین این موضوع از اوضاع و احوال عقیدتی و سیاسی مناطق مختلف جغرافیایی در جامعه اسلامی است.

برپایی حکومت علویان، مهم­ترین رویداد سیاسی بود که پس از ورود اسلام به ایران در طبرستان شکل گرفت. کاربست نظریة «کنش جمعی» از چارلز تیلی که به انقلاب­ها و حرکت­های اجتماعی می­پردازد، در ارائة خوانشی جدید از این جنبش تأثیرگذار است. در پژوهش حاضر، با استناد به منابع کتابخانه­ای و روش توصیفی - تحلیلی، جنبش علویان با رویکرد به آراء تیلی بررسی شده است. سؤال اصلی مقاله این است که کاربست نظریة یادشده، چه ابعادی از این جنبش را نمایان می­کند؟ به نظر می­رسد علویان از راه­اندازی این جنبش، تحقق سه هدف را در نظر داشتند: 1. حفظ بقا؛ 2. رسیدن به قدرت سیاسی؛ 3. گسترش مبانی تشیع. بر این اساس، پس از رسیدن به قدرت، با عنایت به هویت دینی مشترک با مردم و حاکمان بومی، سازمانی با شاکلة نظامی و دینی ایجاد گردید. بسیج منافع توسط رهبران علوی به صورت تهاجمی و تدارکاتی بوده و ماهیتی اجبارآمیز و هنجاری داشته است. عنصر قدرت در این جنبش، دو سویة تقابلی (خلافت سنی/ حکومت شیعی) دارد. مهم­ترین فرصت­های پیش­آمده برای رهبران جنبش، عبارت است از: ایجاد هویت دینی مشترک، بهره­جویی از توان نظامی حاکمان محلی و استفاده از ظرفیت­های توده. سامانیان و کینخواریان، مهم‌ترین عوامل تهدید علویان بودند که سیاست سرکوب را پیش گرفتند. نوع کنش جمعی علویان، رقابتی و نوخواهی بوده و بر مبنای تقابل دوگانه خودی - بیگانه شکل گرفته است.

حیات انسان در طـول تاریخ توأم بوده است با تقابل و تخاصم دو جبهـه حـق و باطل؛ اما این تقابل همـواره جنگ بیرونی در پی نداشتـه، اغلب گفـت‌وگوهایی را موجب شده است که هرچند در مواردی اهل باطل را به سبب لجاجت و عناد مجاب نمی­کـرد، به درخشش خورشیـد حقیقت در دل حاضران در مجلس گفت‌وگو و مخاطبان متن مکتوب آن در اعصار بعدی انجامیده است. با توجه به اینکه راه و شیوه مکتب اهل بیت(ع)- چنانکه از تعلیمات آن‌ها استباط می‌شود- همان راه فطرت بوده و قرآن کریم به عنوان بزرگ‌ترین پشتوانه ایشان در اجرای رسالت توحیدی و هدایتگری‌شان می‌باشد، لذا نویسنده این مقاله سعی نموده تا با استناد به آیات قرآن کریم و روایات، شیوه گفت‌وگوهای امام صادق(ع) در باب مهدویت را به عنوان اسوه و الگوی جبهه حقیقت تبیین نموده است به این امید که پیروان مکتب جعفری را در راه روشنگری و گسترش معارف بلند این مکتب و پاسخگویی به شبهات مفید باشد.

نوشتار حاضر با عنوان «بررسی و نقد اندیشه‌های یوسف درّه حدّاد» در پی ارزیابی آرا و اندیشه‌های این نویسنده‌ی مسیحی است تا لغزش‌های او را به ویژه در مقام استفاده از آیات قرآن تبیین نماید. ویژگی‌های مطالعاتی یوسف درّه حدّاد که خواننده را در ابتدا مجذوب خود می‌کند، عبارتند از: مطرح نمودن مبحث گفتگوی ادیان، استنادهای مکرّر به آیات قرآن کریم، ارادئه‌ی مطالعات روشمند بر مبنای ادبیات عرب، مطالعات تاریخی و تفسیر قرآن به قرآن و مطالعات گسترده در زمینه‌های مختلف قرآنی از جمله مطالعات تفسیری، علوم قرآنی و تاریخی. امّا زمانی که وارد کتاب‌های او می‌شویم، مشاهده می‌کنیم که وی علی‌رغم آنکه در ظاهر مطالعات خود را روشمند و براساس آیات قرآن ارائه نموده، لیکن از آنجا که درصدد تحمیل اندیشه‌های خود بر قرآن کریم بوده، دچار لغزش‌های فاحشی در برداشت از آیات شده است.در این پژوهش ضمن معرّفی مهمترین کتاب‌های یوسف درّه حدّاد، ابتدا مهمترین اندیشه‌ی وی که عبارت است از: «عدم استقلال دعوت پیامبر اکرم-» نقد شده و سپس به‌صورت گذرا مهمترین اندیشه‌های فرعی ایشان بررسی شده است. به این منظور، با توجه به سیاق آیات، بررسی ریشه‌ی لغوی واژگان، کاربرد واژه در قرآن کریم، مباحث علم اصول (به ویژه مبحث الفاظ)، مثال‌های اهل زبان، شواهد تاریخی، منابع نویسنده و ارائه‌ی تناقض در سخنان نویسنده، نظرات و استدلال‌های ایشان به صورت جزئی مطرح و سپس نقاط لغزش وی بیان شده است.

عصر سامانیان از جهت تحولات مهم علمی و فرهنگی در تاریخ ایران جایگاه ویژه‌ای دارد و به عصر شکوفایی خراسان بزرگ شهرت یافته است. شماری از بزرگترین چهره‌های علمی و فرهنگی ایران و اسلام همچون ابن سینا، بیرونی، محمد بن زکریای رازی در دامان این خاندان و یا بعدها در کانون‌های متأثر از آنها ظاهر شدند. با حمایت امیران و وزیران سامانی، در شهرهای بزرگ خراسان مانند بخارا و نیشابور برای نخستین بار نهادهای آموزشی مستقلی به نام مدرسه به وجود آمد. یکی از این مدارس نخستین، مدرسه بیهقیه در نیشابور است. ابوالحسن محمد بن شعیب بن ابراهیم بیهقی نیشابوری (متوفای 324) بنیانگذار مدرسه از پیشوایان مذهب شافعی بود که مدرسه خود را برای تعلیم و تربیت فقیهان شافعی تأسیس کرد. این مدرسه مهم قرون چهارم و پنجم هجری که پیش از نظامیه تأسیس شد، محل تدریس و تحصیل و وعظ و سکونت استادان، دانشجویان و طالبان علم پرشمار و نیز محل آمد و شد صوفیان بود. این پژوهش تلاش دارد روند فعالیت مدرسه بیهقیه، نقش و تاثیرگذاری آن در پیشبرد اهداف تعلیم و تربیت را مورد دقت نظر قرار دهد.

در عصر امویان مراکز علمی وادبی فعال دوگونه بود:1- مراکزی که پیش از اسلام توسط اقوامی چون یونانیان‘ایرانیان و سریانیان درسرزمینهای همچون مصر ‘ ایران و شهرهای نصیبین و رها تأسیس شده بود وغالبأ به علوم عقلی و پزشکی می پرداخت. این مراکز در دوران اسلامی نیز تا سالها همچنان فعال بود وبدون هرگونه اتکایی به دستگاه خلافت اسلامی به رونق علمی وتحقیقات خود ادامه داد. 2- مراکزی که در اثر تلاشهای مسلمانان در دوره اسلامی رونق علمی پیدا کردو به مراکز علم و تمدن اسلامی تبدیل شد . در این مراکز بیش از هر چیز علوم اسلامی خصوصأ علوم قرآن (قرائت وتفسیر ) وفقه و حدیث تدریس می شد وعلوم دخیله کمتر موردتوجه بود. این مقاله به بررسی هردو دسته می پردازد.