جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصل عصمت در قرآن و دیدگاه متکلمان مسلمان امری مسلم است؛ اما شناخت معصومان پس از نبی اکرم(ص) در میان متکلمان فرق اسلامی مورد اختلاف است. امامیه، روایاتی از نبی اکرم و اهل بیت(ع) را ذیل آیاتی از قرآن کریم، ازجمله آیة اولی الامر مورد استناد و راه تعیین مصادیق معصومین می دانند. در مکتب امامیه آیة اولی الامر دلالتی واضح نسبت به تعین معصوم در «خمسه طیبه» و فرزندان معصوم آنها دارد. اما متکلمان اشاعره، با وجود اینکه روایات دال بر عصمت اولی الامر در ذیل آیه مذکور و به صورت جداگانه در کتب آنها تبلور یافته؛ لکن دلالت آیات و روایات را در رابطه با تعیین مصداق معصوم به دلایل مختلف توجیه و رد کرده اند. اما با جست وجوی کتب روایی و بررسی اندیشمندان مذهب اشاعره، دیدگاه امامیه به کرسی حق می نشیند. نوشتار حاضر کوشیده است با تمسک بر روش نقلی و در برخی جاها با روش عقلی، دیدگاه امامیه و اشاعره نسبت به تعیین مصادیق معصومین پس از نبی اکرم(ص) را با توجه به مفاد آیۀ اولی الامر و روایات ذیل این آیه، بیان و بررسی کند.

«ولایت» و «امامت» کانون معارف شیعه است و آموزه مهدویت به دلیل اتصال و انتساب به امام حیّ و حاضر، همواره در کانون تلاش‌‌های علمی و عملی حوزه‌های علمیه جهان تشیع و بزرگان آن در طول تاریخ بوده است. حکمای حوزه در قرن چهاردهم شمسی، که خود در مرکز تحولات نظری و عینی بوده‌اند، سعی کرده‌اند با نظریه‌پردازی در مورد این آموزه گرانسنگ، ضمن پاسخگویی به شبهات و رفع نیازهای علمی، جامعه شیعه را سرپرستی و هدایت کنند. این پژوهش تلاش دارد با بررسی اندیشه‌‌های مهدوی حکمای حوزه علمیه قم، ضمن تحلیل مهم‌ترین نظریه‌‌ها و ابتکارات، سیر تطورات آن‌ها را بررسی و نقاط عطف آن را واکاوی کند. در این زمینه برجسته‌ترین آرای متکلمان و فیلسوفان حوزوی در موضوع مهدویت تحلیل شده و سپس سیر تطورات آن، خصوصاً در سه عرصه‌‌ای که در کانون توجهات و تأملات ایشان بوده؛ یعنی «اثبات وجود امام زمان؟عج؟»، «انتظار» و «آرمان‌‌شهر مهدوی» بررسی شده است.

امام(ع) دارای مقام جانشینی رسول خدا(ص) است که از جمله مباحث مربوط به این جانشینی، علم امام(ع) می‌باشد. میزان وگستره علم امام(ع) به خاطر ارتباط با عصمت ایشان و این که درأعصار مختلف در بین علماء مسلمان مورد اختلاف بوده و مورد بحث و بررسی قرار گرفته است از أهمیّت بالایی برخوردار می‌باشد؛ به طورکلّی دو دیدگاه در رابطه با گستره علم امام(ع) وجود دارد برخی علم امام(ع) را محدود و برخی دارای گستره وسیع‌تری می‌دانند به همین خاطر در این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی گستره علم امام(ع) در حوزه‌های أصول معارف و أحکام شرعی، آیین رهبری، لغات و حِرَف و صنایع از دیدگاه مرحوم شیخ مفید از متقدّمین و علّامه طباطبایی از متأخرین به هدف بررسی جزئی نظریّه این دو عالم بزرگ در این حوزه ها؛ پرداخته شده است که موجب باز شدن دریچه‌ای جدید برای پژوهش گران در پژوش جزئی از گستره علم امام(ع) در این حوزه‌ها می‌باشد. یافته‌ها و حاصل این پژوهش را می‌توان این گونه بیان نمود که به اعتقاد مرحوم شیخ مفید امام درحوزه علم به أصول معارف و أحکام شرعی و آیین رهبری علاوه بر اینکه نسبت به این علوم علم بالفعل دارد این علم برای ایشان ضروری نیز می‌باشد اما در رابطه علم امام نسبت به لغات و حِرَف و صنایع قائل به این نیستند که امام به این أمور به صورت بالفعل و همیشگی عالم است چرا که از نظر ایشان نه عقل و نه قیاس، نه این علم را واجب می‌دانند و نه ممتنع و روایات نیز نمی‌تواند اثبات گر این علم به صورت بالفعل و همیشگی باشد و در مقابل، از نگاه علّامه طباطبایی امام(ع) به خاطر داشتن مقام نورانیّت که فعلیّت محض است نسبت به همه چیز به صورت بالفعل علم دارد که از جمله این معلومات علم به لغات و حِرَف و صنایع می‌باشد و داشتن این علم برای ایشان ضروری است.

مسئله تأثیر شیاطین در معرفت دینی، از مسائلی است که خاستگاه قرآنی دارد. پژوهش پیش رو تلاش دارد با روش توصیفی تحلیلی و به شیوه کتابخانه‌ای، تأثیرات شیاطین در کسب معرفت دینی از منظرآیات قرآن را با تأکید بر آرای علامه طباطبایی، کیفیت و کمیت سنجی نموده و گستره آن را بیان نماید؛ یافته‌های پژوهش حاکی است شیطان با ایجاد غفلت و تضعیف عقل، تلاش دارد انسان را از کسب معرفت دینی بازنماید و با زینت بخشی به پندار و کردار، انحراف در معرفت دینی او ایجاد کند. نتیجتا انسان با پیروی محض از هوای نفس و دلبستگی به دنیا، در معارف دینی دچار گسست می‌شود و شیطان بر او تسلط کامل یابد. بدین ترتیب تلاش شیطان در زوال معرفت دینی محقق می‌شود. در چنین مرحله‌ای انسان به تکذیب آیات الهی می‌پردازد.

معرفت‌شناسی نوصدرایی، ادراک حسی را یکی از اقسام و نخستین مرحله از مراحل تحقق ادراکات مرکب برای فاعل شناسا (انسان) می‌داند. روان‌شناسی شناختی نیز نسبت به فرایند تحقق ادراکات حسی تبیین‌های مبسوطی را با عطف توجه به کارکرد حواس ظاهری ارائه کرده است. هر دو دانش ادراکات حسی را واقعیتی حکایتگر از محیط و محسوسات می‌دانند؛ اما در تبیین کارکرد اجزاء، فرایند و عامل نهایی تحقق شناخت‌های حسی، تفاوت‌هایی با همدیگر دارند. معرفت‌شناسی نوصدرایی، در تبیین نخستین گام از فرایند تحقق شناختها، یعنی ادراک حسی، حواس ظاهری را عامل تحت فرمان «نفس» به عنوان مدیر و بهره‌بردار اصلی از فرایند ادراک معرفی می‌کند و روان‌شناسی شناختی می‌کوشد، فرایند تحقق ادراک، شناخت و آگاهی‌های حسی را معطوف به کارکرد ابزارهای شناخت در بعد تجربی تبیین کند. معرفت‌شناسی نوصدرایی به‌طور مستقل و مبسوط به جنبه کارکردهای تجربی و آزمایشگاهی اجزاء جسم (اعضای ظاهری و اعصاب و مغز) نپرداخته؛ اما ترسیمی از ارتباط و تعامل مبادی فیزیکی و متافیزیکی، در فرایند تحقق انواع معرفت، ازجمله ادراک حسی ارائه کرده است؛ اما روان‌شناسی شناختی، در عین ارائه مبسوط از کارکردهای حواس ظاهری و اعضای جسمانی و توفیقات چشمگیر در این جنبه، تحلیل و ترسیمی از ارتباط جنبه‌های حسی با جنبه ها عوامل فراحسی، در فرایند تحقق شناخت‌ها؛ ازجمله ادراکات حسی، ارائه نکرده یا در این مرحله توقف کرده است. نوشتار حاضر می‌کوشد از میان مسائل مختلف این عرصه، «فرایند تحقق» معرفت یا شناخت حسی را از دیدگاه معرفت‌شناسی نوصدرایی و روان‌شناسی شناختی، به عنوان دو دانش مرتبط با مقوله شناخت / آگاهی ارائه و مقایسه کند. باتوجه‌ وجود مسائل مهم مشترک قابل بررسی میان این دو دانش، تحصیل اشتراکات بیشتر در راستای نمایان شدن دقائق فرایند تحقق انواع شناخت برای تحصیل هم‌سخنی و کشف افق‌های نوین ضروری به نظر می‌رسد.

گادامر، مدعی است فهم متن، مشروط به گفتگوی مخاطب/مفسر با متن و اتحاد افق‌های معنایی متن و ذهن پرسشگر و متوقع مخاطب/مفسر است. اما به علت تغییر مستمر افق ذهنی مخاطب/مفسر دراثر تاریخ‌مندی و نیز در محاصره پیش‌فرض‌ها بودن او، فهم صحیح و قطعی ناممکن و بدفهمی امری عادی است و اساسا هیچ آگاهی قطعی و همیشه صادقی وجود ندارد. مبنای این ادعای گادامر، کنترل‌ناپذیری پیش‌فرض‌ها یا همان فرایندهای ذهنی مخاطب/مفسراست. این درحالی است که روان‌شناسی شناختی، که بیشترین مساحت مشترک را با معرفت‌شناسی و هرمنوتیک دارد، در توجه به فرایند شناخت واقعیت‌ها، ازجمله متن، در عین قبول وجود چالش‌هایی بر سر راه ادراک/فهم/شناخت، عوامل و راه‌های کنترل آنها را معرفی و امکان «گزینشی بودن توجه» در قلمرو هشیاری را مطرح می‌کند. این درحالی است که روان‌شناسی شناختی، که بیشترین مساحت مشترک را با معرفت‌شناسی و هرمنوتیک دارد، در توجه به فرایند شناخت واقعیت‌ها، ازجمله متن، در عین قبول وجود چالش‌هایی بر سر راه ادراک/فهم/شناخت، عوامل و راه‌های کنترل آنها را معرفی و امکان «گزینشی بودن توجه» در قلمرو هشیاری را مطرح می‌کند.

یکی از مسائل مهم نفس‌شناسی، مسئله تجرّد یا عدم تجرّد نفس است. حکما و متکلمان عقلی از دیدگاه تجرّد و متکلّمان نقلی و پیروان نگره‌ تفکیک از دیدگاه جسمانیت نفس دفاع می‌کنند. تفکیکیان با ارائه نظریه «جسمانیت نفس با رهیافت جسم لطیف» پرداختند. آنان برای اثبات دیدگاه خود از ادله عقلی مختلفی بهره برده‌اند. در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و با مطالعه آثار تفکیکیان، به این ادله می‌توان دست یافت و پس از تحلیل این ادله، آن‌ها را در دو دسته «ادله اثباتی» با اقسام «مغایرت نفس با علم و عقل»، «ارتباط با ارواح گذشتگان» و «اختلاف آثار نفس و مجردات» و «ادله سلبی» با اقسام «ادراک کلیات و بسائط توسط نفس»، «علم حضوری نفس به خودش»، «عدم ادراک نفس در پاره‌ای اوقات» و «عدم نیاز نفس بر ابزار مادّی» تحلیل کرد. با تأمل در این ادله، به دست می‌آید که آن‌ها فاقد قوّت کافی برای اثبات مدعای تفکیکیان بوده و انتقادات متعددی بر هر یک از این ادله قابل طرح است.

فرهنگ و حکمت اسلامی، اعمال انسان را همانند ذات او جاودانه و منشأ سعادت یا شقاوت اخروی می‌داند. بنابراین، اعمال اخلاقی، یعنی اعمال منطبق با معیارهای اخلاق دینی (اسلامی) منشأ سعادت اخروی انسان خواهند بود. بانو امین اصفهانی، مشهور به بانوی مجتهده ایرانی، پیرو تبیین دو مفهوم جاودانگی و اتحاد اعمال با ذات انسان، به این نتیجه رهنمون گشته است که معیار عمل اخلاقی، سعادت اُخروی انسان است؛ سعادتی که جاودانگی ویژگی ذاتی آن است. طبق بیان قرآن کریم، اتحاد عمل اخلاقی و ذات انسان، در حیات دنیوی حقیقتی در پرده بطون است که در حیات اُخروی به ظهور خواهد رسید. اگر انسان به جاودانگی ذات خود و به تبع آن اعمال خویش عقیده یابد، همه اعمال خود را بر اساس آن معیار، یعنی جاودانگی سامان بخشیده و منطبق بر معیارهای دینی عمل خواهد کرد. این پژوهش، با توجه به تکیه دیدگاه‌های بانو امین بر فرهنگ قرآن و حکمت اسلامی، به شیوه تبیینی و تحلیلی، رابطه جاودانگی انسان با عمل اخلاقی را سنجیده و به این نتیجه رسیده است که بانو امین اصفهانی، جاودانگی انسان و اعمال او را، معیار عمل اخلاقی می‌داند. این معیار، منطبق بر معارف قرآن و سنت بوده و نسبت به دیگر معیارها، برتری دارد.

ایمان لازمه ارسال و نزول ادیان است و عنصر محوری آن را تشکیل می‌دهد. پرداختن به ماهیت ایمان و ابعاد آن از اصلی‌ترین مباحث کلامی در میان متکلمان ادیان بوده است. در این نوشته ماهیت و ابعاد ایمان از منظر آیت‌الله سبحانی و پل تیلیش بررسی می‌شود. هر دو شخصیت از متکلمان به نام هستند با این تفاوت که یکی در جهان اسلام و دیگری در مسیحیت به بررسی ایمان پرداخته‌اند. از آن حیث که نظریات تیلیش مبنای بسیاری از مکاتب فلسفی کلامی جدید غربی و حتی برخی روشنفکران اسلامی نیز است، شناخت صحیح آراء ایشان در باب ایمان کمک شایانی به شناخت این مکاتب و آراء برخی از روشنفکران دینی می‌نماید. استاد سبحانی ایمان را تصدیق نفس می‌داند؛ در مقابل تیلیش ایمان را حالت دلبستگی نهایی برمی‌شمارد. استاد سبحانی ایمان را امری صرفاً یقینی دانسته و وجود شک در ایمان را نفی می‌کند، لکن در نگاه تیلیش شک و یقین توأمان در ایمان وجود دارند. زبان دین را سبحانی واقعی و قابل‌فهم عموم می‌داند، در مقابل تیلیش قائل به سمبلیک و نمادین بودن زبان دین است؛ و اشتراکات دیدگاه این دوعالم در بحث ایمان این است که هر دو متکلم اطلاق معرفت به ایمان و برقراری رابطه تساوی میان این دو را، تحریف معنای ایمان می‌دانند؛ و بااینکه تفاسیر متفاوتی از عقل ارائه می‌کنند قائل به عدم تعارض میان ایمان و عقل هستند؛ و هر دو به ارادی بودن ایمان و عینی و خارجی بودن متعلق ایمان اذعان دارند.