جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیری که شیخ طوسی در قرن پنج هجری و در بغداد نوشته، ویژگی‌های خاص و منحصر به فردی دارد که آن را از تفاسیر شیعیْ متفاوت، و به تفاسیر اهل سنت شبیه‌تر کرده است؛ تا جایی که به سبب بعضی از این ویژگی‌ها انتقاد فیض کاشانی را متوجه خود ساخته و برخی دیگر را به این نتیجه رسانده که شیخ طوسی در نگارش تفسیر خود شیوه‌ای مبتنی بر تقیه را پیش گرفته است؛ چنان‌که در دوران معاصر نیز بعضی از مستشرقان این تفسیر را تفسیری معتزلی دانسته‌اند. حال آنکه با ملاحظۀ مجددِ آرای تفسیری شیخ طوسی و روش او در بیان این آرا و همچنین با آگاهی از برخی نظرات موجود در دورۀ تالیف، این نتیجه به دست می‌آید که شیخ طوسی تفسیر خود را بر مَبنای جدال أحسن و عمدتاً برای مخاطب عامّه نوشته است. این مقاله بر آن است، با ذکر شواهد و قرائن موجود در تفسیر تبیان، به اثبات این مدّعا بپردازد.

تاویل از دانش های قابل توجه در علوم قرآنی بخصوص در حوزه تفسیرآیات الهی است که در بین مستشرقان با عنوان هرمنوتیک شناخته می شود. این دانش به خوانش عمیق و باطن گرایانه از متن قرآن منتج می شود. ابوحامدغزالی اندیشمند و متفکرعلوم اسلامی قرن پنجم(450ه.ق) کتاب مستقلی در حوزه علوم قرآنی ننوشته است اما درآثارش مکررا از آیات قرآن مدد جسته است. این نوشتار برآن است با بررسی آثارمتعدد غزالی روبکرد او در تاویل آیات الهی را استخراج و نمونه هایی از مصادیق قرآنی آن را بیان کند. رویکردی که غزالی در تاویل آیات اتخاذ کرده کمتر مفسری به آن پرداخته است. تحلیل نظرات غزالی و بررسی نظرات سایر مفسران و اندیشمندان درآیات انتخابی مرور می شود. برجسته ترین تاویل غزالی مربوطه به آیه ی نور است که این دیدگاه با ارجاع به نظرات سایر مفسران به نقد گذاشته می شود. رهیافت مقاله بر آن است که فهم غزالی از تاویل آیات الهی مبتنی بر دانش صوفیانه وسایر دانشها نیست بلکه معقول و کاملا منطقی و دور از گرایشهای مختلف است بنجوی که باید گفت دیدگاه غزالی در تاویل معقول است.

سنجش اعتبار و زمینه صدوری یک متن به منظور احراز صدور آن از جانب معصوم (ع) امری مهم در طول تاریخ حدیث‌پژوهی محسوب می‌شود، به طوری که اطمینان از صدور حدیث، موجب استقرار اصول معرفتی ـ اخلاقی صحیح در آموزه‌های دینی می‌شود. در این میان، روایاتی که در وهله نخست همگونی محتوایی با ادبیات گفتاری حکمای یونان را به اذهان متبادر می‌سازند، به‌جهت اعتبارسنجی از اهمیت به‌سزایی برخوردارند. از جمله آن‌ها روایتی است که «فضائل» را به‌طور عام، چهار مقوله کلی دانسته و استحکام هریک را برشمرده است که ناگزیر، هم‌سازواری فراوانی میان آن و حِکَم یونانی به‌چشم می‌خورد. استقرار این هم‌گونیِ مفهومی، خوانشی به‌سان «رونوشت حدیث مزبور از حِکَم یونانی» و «عدم اصالت حدیث به سبب وجود مناشئ واحد» را ایجاد می‌سازد. از این‌رو اهتمام نوشتار حاضر، ارزیابی زمینه صدوری این روایت، جهت احراز صدور و راستی‌آزمایی هم‌سازوار انگاری آن با ادبیات حکم یونانی بوده که به شیوه کتابخانه‌ای توأم با توصیف و تحلیل داده‌ها به گردآوری مطالب پرداخته است. محصول نگرش جمعی در اعتبارسنجی، عدم احراز صدور را به دست می‌دهد، به‌طوری که ارزیابی «تاریخ مفهومی واژه‌ها» نشان از عدم همخوانی کاربستِ الفاظ با سبک متداول ادبیات روایی داشته و امکان بازسازی متن را برای کاربر حدیث فراهم نمی‌آورد. همچنین تفاوت مفهومی الفاظ در بحث «جایگاه عرضی واژه‌ها» و تشابه مضمونیِ متن با کتب اخلاق‌محورِ هم‌عصر با نخستین خاستگاه مکتوبِ روایت، از دیگر مواردی است که از اطمینان به صدورِ این متن کاسته است.

ارتباط میان شرط ﴿وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُواْ فیِ الْیَتَامَی‏﴾ و جوابِ ﴿فَانکِحُواْ مَا طَابَ لَکُم مِنَ النِّسَاءِ مَثْنیَ‏ وَ ثُلَاثَ وَ رُبَاع‏﴾ در سومین آیه از سوره نساء از چالش‌های تفسیری بوده که اثر خود را به‌ صورت اختلافاتِ فراوانِ ترجمه‌ای برجای گذاشته است. ترجمه‌های ارائه‌شده پیرامون این ساختار شرط را می‌توان در 7گونه و با محوریت معادل‌یابی از «مِنَ النِّسَاءِ» به صورت‌های زنان، زنان دلخواه، زنان یتیم و غیریتیم، مادر آن ایتام، زنان بالغه، زنان متناسب با عدالت و نهایتاً زنان دیگری غیر از ایتام دسته‌بندی کرد. در این میان به معیاری جهت ترجیح و نقد ترجمه‌ها نیاز بوده که قدرت فهم و تحلیلِ آرای تفسیری را به دلیل وابستگی ترجمه به تفسیر دارا باشد. جهت انجام این بررسی روش مورداستفاده شیوه توصیفی- تحلیلی و به‌طور مشخص روش تحلیل ساختاری سوره‌ها بوده که در آن سوره به مثابه شبکه‌ای در هم‌تنیده از موضوعات مختلف با محوریت سیاق‌هاست. با این معیار گونه هفتم به‌ عنوان ترجمه منتخب برگزیده ‌شده و به‌ صورت ذیل قابل ‌ارائه است: «اگر می‌ترسید که در مورد یتیمان به قسط رفتار نکنید با زنانِ(دیگری غیر از ایتام) به تعداد دو تا، سه تا و چهار تا ازدواج کنید». از این‌رو می­توان مهم­ترین دستاورد این پژوهش را ارائه معیاری درون­متنی جهت تنقیح ترجمه­های پیشنهادی برای متن قرآن به شمار آورد. در نتیجه استفاده از ساختار آیه، ساختار سیاق، ساختار فصل، ساختار سوره و غرض آن مبنای ارزیابی ترجمه­­ها و ارائه ترجمه صحیح است. پیاده­سازی این روشِ نقد ترجمه بر سوره طویل نساء در پژوهش پیش­رو، نمونه­­ای جهت اثبات اثر ساختار در نقد و ترجیح ترجمه ها در سراسر قرآن خواهد بود.

یکی از مواردی که در میراث تفسیری آیة لایسئل (آیة ۲۳ سورة انبیاء) مورد غفلت واقع شده عدم تمایزگذاری میان دو رویکرد هنجاری و توصیفی آیه است. مقاله حاضر برای تبیین دقیق‌تر مفاد آیه و در خلال مواجهۀ مسأله‌محور با آن، این پرسش اصلی را پی‌جویی می‌کند که آیا عبارت «لا یسئل عما یفعل» تنها در مقام توصیه و بیان بایدها و نبایدهای هنجاری برای «نهی» از سوال از فعل الهی بوده و یا می‌تواند دربردارندة پیامی اخباری و توصیفی برای حکایت از عالم واقع و «نفی» سوال از افعال خدا باشد؟ حل این مساله در گرو پاسخ به دو پرسش فرعی است: الف) مبنای سوال‌ناپذیری افعال خداوند چیست؟ برای یافت این مبنا از تحلیل مفهومی، سیستمی و گزاره‌ای بهره می‌بریم. ب) آیه با کدام غرض سوال‌ناپذیریِ فعل الهی را بیان می‌کند؟ که پاسخ آن را از مسیر بررسی سیاق آیۀ لایسئل در بافت معنایی سورۀ انبیاء پی‌جویی می‌کنیم. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد سوال اعتراضی در عبارت «لا یسئل عما یفعل» فرایندی است که بر مراحل مختلف «محاسبه»، «سرزنش و اعتراض» و «مؤاخذه و عقاب» دلالت دارد. بنابراین آیه لایسئل می‌تواند در بستر رویکردی توصیفی شامل این پیام باشد که هیچ از بندگان خداوند نمی‌تواند (نه این که نباید) از فعل خدا مؤاخذه‌ نماید. همچنین گزارۀ «لا یسئل عما یفعل» می‌تواند شامل نهی ارشادی از «سوالِ استفهامی» از کُنه غایت افعال الهی باشد. این نهی (در لباس خبر) ناظر به محدودیت قلمرو ادراکی بندگان در مقام پرسش‌گر و عدم احاطة آنان به علم الهی باز می‌گردد.

عبدالله بن خِداش المَهری (البصری) یکی از راویان صاحب تألیف بوده که روایات او در الکافی، تهذیب الأحکام و سایر جوامع روایی انعکاس یافته‌است. این راوی از سوی نجاشی متهم به غلو گردیده، درحالی که از سوی شیخ کشی توثیق شده و همچنین از مشایخ حدیثی صفوان بن یحیی بوده و از این جهت نیز مشمول توثیقات عام است. در این تحقیق ضمن ارزیابی جایگاه ابن-خداش بین راویان متهم به غلو در رجال نجاشی، از طریق بررسی دقیق اقوال رجال‌شناسان درباره او و واکاوی اسناد و مضمون روایاتش، به این نتیجه دست می‌یابیم که اولاً ابن‌خداش جزء راویانی است که مستقیماً از سوی نجاشی، متهم به غلو شده، ثانیاً با تتبع و بررسی به عمل آمده در روایات موجود از ابن‌خداش، سخنی که دال برغلو باشد، مشاهده نشد و می‌توان گفت که روایات او، به فرض صحت انتساب او به غلو، بخوبی گزینش و پالایش شده‌اند. بعلاوه با توجه به وجود روایات فقهی از او که نقطۀ مقابل اباحی‌گری است، و نیز برخی روایات اعتقادی وی که در مخالفت با عقاید غلات می‌باشد، می‌توان در نسبت غلو به وی از جنبه‌هایی، تردید نمود. ثالثاً، روایات او دارای مویداتی نیز می‌باشد، لذا وجود ابن‌خداش در سند این روایات، باعث کنار گذاشتن این روایات نمی شود.

جهاد یکی از ارکان مهم اسلام مورد توجه مفسران و فقها قرار گرفته است. مشهور فقها و بسیاری از مفسران متقدم قائل به جواز یا حتی وجوب دو نوعِ جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی بودند. در یکی دو قرن اخیر به جهت مناسبات گوناگون اجتماعی مانند آزادی عقیده،گروهی از مفسران منکر جهاد ابتدایی هستند زیرا آزادی عقیده و جهاد ابتدایی را در تهافتی آشکار می دانند.گروه دیگر در تبیین خود از جهاد ابتدایی توجیهات و تأویلاتی را ارائه می کنند تا بتوانند از این طریق جهاد ابتدایی را به تأویل جهاد دفاعی برند و در ظاهر تضاد مذکور را حل نمایند. نظرات گروه دوم را می توان در 4 عنوان ذیل قرار داد: 1. جهاد ابتدایی به منزلۀ دفاع از فطرت انسانی 2. جهاد ابتدایی به منزلۀ جنگ پیش دستانه3. جهاد ابتدایی به منزلۀ دفاع برای رفع موانع تبلیغ دین حق 4. جهاد ابتدایی به منزله نفی خرافه و باطل. پژوهش حاضر به این دیدگاه های تأویلی به روش توصیفی _تحلیلی و انتقادی می پردازد و در انتها هیچ یک از آنها را تمام نمی داند؛ زیرا هیچ کدام با مفهوم مشهور جهاد ابتدایی انطباق کامل ندارد و هم چنین نمی تواند آن تهافت یادشده را به خوبی حل نمایند.

احمد بن ­علی­ بن­ کلثوم از مشایخ مشترک عیّاشی و کشّی و از راویان متهم به غلوی است که دربارۀ او آراء رجالی مختلفی وجود دارد. این راوی از سوی شیخ طوسی متهم به غلو گردیده، درحالی­که از سوی کشی توثیق شده ­است. در این تحقیق از طریق بررسی اقوال رجال­ شناسان دربارۀ احمدبن ­علی­ بن­ کلثوم و واکاوی اسناد و مضمون روایاتش، به این نتیجه دست می­یابیم که قرائن موجود اتهام احمدبن­ علی ­بن­ کلثوم به غلو را تقویت می­کند. ثانیاً مقصود از واژۀ «القوم» در عبارت شیخ کشی دربارۀ ابن ­کلثوم (کان من القوم)، با توجه به قرائن موجود در کلام کشی، به معنای غالیان است. ثالثاً تأمل در روایات ابن­ کلثوم این نکته را خاطر نشان می­سازد که سخنی که حاکی از اعتقادات غلوآمیز باشد، در روایات وی وجود ندارد و باید گفت که روایات غلوآمیز او، به فرض صحت انتساب او به غلو، به خوبی گزینش و پالایش شده­ اند. و رابعاً از بین روایات باقی مانده از احمد بن­ علی­ بن­ کلثوم، فقط 3 مورد از روایات او دارای مویداتی است که بر صحت مضمون اخبار او دلالت دارد. مابقی روایات او متفرد بوده و این روایات، با توجه به اینکه همۀ مشایخ احمدبن ­علی­ بن­ کلثوم به واسطۀ اتهام به غلو یا تخلیط تضعیف شده یا مجهول می باشند، قابل پذیرش نیستند.

در قرآن کریم سخن از دو دریاست که یکی شیرین و دیگری شور و تلخ بوده که این دو با هم تلاقی می کنند، اما بر هم غلبه پیدا نمی‌کنند و از آنها لولوء و مرجان نیز استخراج نیز می-شود. درباره اینکه مقصود از این دو دریا چیست و مصداق آن کدام است در میان مفسران آراء مختلفی وجود دارد که این آراء از جنبه‌های مختلف قابل نقد و بررسی هستند. در این میان عده‌ دیگری تلاش می‌کنند این آیات را از جنبه علمی مورد نقد قرار داده و آن را خطای علمی قرآن کریم معرفی نمایند که شخصی به نام مستعار سها از جمله آنهاست. وی در کتابی با عنوان نقد قرآن دلایلی در نقد علمی این آیات ارائه کرده‌است. این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی با گرایش انتقادی و بر اساس منابع کتابخانه‌ای انجام شده، قصد دارد با مراجعه به منابع معتبر علمی در حوزه زیست‌بوم‌شناسی، به نقد و بررسی ادعاهای مطرح شده پرداخته و ضمن بررسی آراء مفسران و محققان، عدم تعارض بین یافته‌های علمی با آیات مربوط به بحث را اثبات نماید. در این مقاله دلایلی ارائه می گردد که مقصود از واژه «البحرین» مصبهایی از نوع زبانه آب شور (Salt Wedge) می باشد که ویژگیهای آن، با همه اوصاف برشمرده از این دو دریا در قرآن کریم، در تطابق کامل است.