جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از واقعیّت‌های تاریخی در مورد پیامبران، شأن نزول‌های جعلی و ساختگی است که در برخی تفاسیر فریقین وجود دارد. از جمله آیاتی که روایات جعلی در تفسیر آن وارد شده آیۀ 37 احزاب،20نجم و24 سورۀ یوسف است. این پژوهش، اسباب نزول درتفاسیر فریقین را از حیث اعتبار سنجی با غرض و مقاصد همان سُوَر، مورد ارزیابی قرار داده و گویای این است که غرض سوره، نقش مهمی در اعتبارسنجی اسباب نزول آن سوره دارد. به عنوان نمونه؛ یکی از اغراض سوره یوسف، بیان ولایتى است که خداوند نسبت به بنده اش دارد ویوسف را از مخلصان معرفی می‌نماید. اما؛ در اسباب نزول آیه‌ی 24 یوسف، روایاتی آمده که در تضاد کامل با غرض سوره است و اعمالی را به آن جناب نسبت می‌دهد که در شأن پیامبر مخلص نیست. بدین شیوه می‌توان به استناد به غرض سوره، روایات اسباب نزول ذیل آیه مذکور را جعلی و نامعتبر دانست. آنچه پژوهشگران در این پژوهش به روش توصیف، تعلیل و تحلیل به آن دست یافتند این است که در هر سه آیه، شأن نزول‌ها معارض با غرض سوره و غرض سوره، معیار و میزان برای ارزیابی شأن نزول است.

بیان مسئله: برخی معتقدند تأثیرپذیری مولوی از عطار تا آنجاست که مثنوی ازنظر شکل و قالب و اشتمال بر حکایات، کاملاً متأثر از آثار عطار است؛ به همین سبب این پژوهش به‌دنبال معرفی جذبه و کشش و نشان‌دادن وجوه اشتراک این دو عارف در این موضوع است. کشش در اندیشۀ عارفان موهبت خاصی است که خداوند برای انسان رقم می‌زند. در اندیشة عرفانی، عارفان آدمیان را برای رسیدن به کمال روحانی به جهدی مستمر دعوت می‌کنند؛ اما از نظرِ آنان جهدِ خالی از عنایت، بی‌ثمر است. بسیاری از صوفیان نامدار و تأثیرگذار، اصالت و اهمیّت را به مجاهده و تلاش سالک داده‌اند و جذبه و عنایت را فرع دانسته‌اند. برخی دیگر از عارفان بزرگ نظیر مولانا و عطار، کشش را اصل دانسته‌اند و معتقدند چنانچه جذبه و کشش نباشد، تلاش سالک راه به جایی نمی‌برد. روش: این پژوهش به‌روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای به انجام رسیده است. یافته‌ها و نتایج: نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد مولوی و عطار برای تکمیل دین و شریعت عارف و برای رسیدن به معبود، بیشتر به جذبه تمایل دارند و دارای وجوه اشتراک بسیاری در این زمینه هستند؛ از نظر آنها، مجاهدت‌های سالک تنها تا جایی لازم است که نور جذبه بر سالک بتابد و سالک به مقصود برسد.

بی‌شک یکی از مهم‌ترین منابع تفسیری بعد از قرآن کریم، بهره‌گیری از احادیث معصومان(ع) می‌باشد. در هر دوره‌ای میزان بهره‌گیری مفسرین از این احادیث دارای فرازوفرودهایی بوده است. در دوران معاصر بهره‌گیری از احادیث در تفسیر با توجه به پرسش‌های جدید، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. ازجمله تفاسیری که با این رویکرد به تفسیر قرآن کریم پرداخته است، تفسیر نمونه می‌باشد. حال، این پرسش مطرح است که کمیّت و کیفیّت بهره‌گیری این تفسیر از احادیث معصومان(ع) تا چه اندازه‌ای است. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی با نگاهی به تفسیر نمونه و مطالعه موردی سوره مبارکه آل‌عمران، این نتیجه حاصل گردید که ایشان در موارد ذیل از احادیث معصومان(ع) بهره گرفته است: بیان فضایل و اهمیت موضوع سوره و آیه، شأن نزول آیات، تأیید دیدگاه تفسیری مفسر، تعیین و توسعه معنای واژه، بیان مصادیق آیه، رفع ابهام از آیه و بهره‌گیری از احادیث در ترجیح یک تفسیر، بوده است. ایشان با بهره‌گیری از این احادیث توانسته است غذای معنوی و فکری مناسب و مفیدی برای نسل کنونی فراهم آورد.

شیطان موجودی آزاردهنده از جن است که در برابر حضرت آدم(ع) تکبر ورزید و رانده شد و از خداوند کریم مهلت خواست تا بندگان، غیر از افراد مخلص را گمراه کند و خداوند متعال این مهلت را برای آزمایش انسان قرار داده است. واژه «شیطان» به دفعات مکرر در آیات قرآن بیان شده است. از پیدایش لفظ تا کسب مفهوم قرآنی‌اش، تطور قابل ملاحظه‌ای داشته است. هدف این پژوهش، دریافت مفهوم مسّ حضرت ایوب(ع) توسط شیطان و رنج و عذاب آن حضرت(ع) طبق آیه 41 سوره «ص» است. حال سوال اصلی این است که آیا شیطان این توانایی را دارد که انسان را بیمار کند؟ آیا مسّ شیطان از نوع لمس کردن و حلول شیطان در بدن حضرت ایوب(ع) بوده است؟ لذا در این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی تلاش گردید تا نگرش جدیدی از مسّ و کارکرد شیطان ارائه شود و شش دیدگاه در خصوص آیه مذکور بیان گردیده و سپس این دیدگاه‌ها با استفاده از دلایل قرآنی و عقلی، مورد نقد و تحلیل قرار گرفت. یافته‌ها نشان می‌دهد که نسبت بیماری به شیطان در طول اسباب طبیعی مورد قبول نیست؛ بلکه شیطان به‌وسیله وسوسه، موجبات رنج و عذاب حضرت ایوب(ع) را فراهم آورد. هم‌چنین کلمه مسّ شیطان به معنی وسوسه است و ادعای مسّ به معنای رنج و بلا، صحیح نیست.

«تأویل» یکی از مبانی است که غالب فرقه‏های اسلامی آن را پذیرفته­اند. مسأله تأویل از جمله مهم­ترین مسائل ﻣﺸﺘﺮک ﻣﯿﺎن ﻣﮑﺘﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﺟﺮﯾﺎن «ﻧﻮﻣﻌﺘﺰﻟﻪ» اﺳﺖ. ﺗﺄوﯾﻞﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ، ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻘﻞ ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ و معتزلیان آﯾﺎت ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ را ﺗﺄوﯾﻞ میﮐﻨﻨﺪ، ﻣﺒﻨﺎی دﯾﮕﺮی در ﺷﺮع دارد و آن ﺗﻘﺴﯿﻢ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ و ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت اﺳﺖ. در این موارد آنان درصدد توافق میان عقل و نقل بوده‌اند، اما گاهی به سبب درک نادرست نقل و یا خطا در حکم عقل، به تأویل نقل رو آورده‌اند. ﺟﺮﯾﺎن ﻓﮑﺮی ﻧﻮﻣﻌﺘﺰﻟﻪ، ﯾﮑﯽ از ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎی ﮐﻼﻣﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ درﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آن را در آرای ﻣﻌﺘﺰﻟﯿﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﺟﺴﺘﺠﻮ کرد ﮐﻪ ﻣﯽﮐوشیدند ﺑﻨﺎی ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ اﺳﻼم را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻋﻘﻞﮔﺮاﯾﯽ ﭘﯽرﯾﺰی ﮐﻨﻨﺪ. اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﯿﻮه ﺗﺄوﯾﻞ و ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺠﺎز در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺼﻮص و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی ﻋﻘﻞ در ﻓﻬﻢ ﻣﻌﺎرف و ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ، ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﮐﺎر آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی و انتقادی، به تحلیل و بررسی دیدگاه قاضی عبدالجبار همدانی از ﻣﻌﺘﺰلیان سابق و نصرحامد ابوزید، مهم­ترین شخصیت نوﻣﻌﺘﺰﻟﻪ می‌پردازد. عبدالجبار ﺑﺎ ﻣﺒﻨﺎیی کاملاً کلامی و اﻋﺘﻘﺎدی، دﺳﺖ ﺑـﻪ ﺗﺄوﯾﻞ ظواهر آﯾﺎت می‌زد، اﻣﺎ نصرحامد ابوزید معتقد است تأویل، روش یا ابزاری برای درک پدیده­هاست و از منظر ایدئولوژیک تأویل را نمی‌توان تعریف کرد و به تأویل متون دینی نمی‌توان پرداخت.

جعل حدیث از پدیده‌های آشکار در روایات اسلامی است. برخی از روایات جعلی از طریق شناسایی راویان آن مشخص‌ می‌گردد. سند روایاتی که زنجیره افراد آن را وضاعان تشکیل داده‌اند، نشان از جعلی بودن حدیث است. ابن جوزی در الموضوعات به این افراد اشاره داشته و روایات مربوط به اینگونه افراد را نقل موضوعه به نام ثقات دانسته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی_ تحلیلی ضمن معرفی دو تن از افرادی که به نقل احادیث وضعی از ثقه معروفند، به بررسی روایات آنان پرداخته است. سلیمان‌بن ارقم متهم به وضع روایات از عایشه، ابوهریره، زهری، حسن بصری است. این افراد از دیدگاه شیعه توثیق نشده‌اند. محمد بن یونس نیز به نقل موضوعه از ثقات متهم است که سند احادیث وی بیشتر به معصومین منتهی می‌گردد. شرایط و عوامل محیطی رجالیان در وضاع و کذّاب نامیدن راویان مؤثّر است. نقل احادیث بدون بررسی، موجبات ضعف ابن ارقم و محمد بن یونس را در زمان خویش فراهم نموده در حالی که واضع حدیث نبوده‌اند. برخی از این احادیث با داشتن سند صحیح، به دلیل برخی شواهد مانند وجود «حدیث معارض»، «عدم سازگاری با علم»، «شبیه نبودن به کلام معصوم»، «متناسب نبودن با اعتقادات شیعه»، جعلی و موضوع دانسته شده اند. بنابراین امکان ورود روایات منتقله از اهل سنت به شیعه از طریق جعل سند صحیح نیز وجود داشته است.

نقل به معنا، در برابر نقل به لفظ، نقل معنای کلام، بدون تکیه بر عین الفاظِ کلام گوینده است. بیشتر روایاتی که به دست ما رسیده از همین دسته‌اند. به این معنا که معصوم (ع) سخنی را بیان فرموده، راوی یا راویان متعدد، پس از مدتی با توجه به توانمندی خود در درک و فهم معنای کلام، در بیشتر موارد، لفظ یا الفاظ معصوم(ع) را با لفظ یا الفاظی هم‌معنا، از سوی خود جایگزین کرده‌اند. یعنی به جای الفاظ کلام معصوم(ع)، معنای کلام ایشان را به دیگران منتقل کرده‌اند. به چنین روایاتی، روایات نقل به معنا گفته می‌شود. به دیگر سخن، روایات نقل به معنا، در واقع، بخشی از روایات مشابه با موضوع یکسانند که اطمینان به صدور آن‌ها از یک معصوم(ع) در یک مجلس حاصل می‌شود. چنین روایاتی برخی منقول از یک راوی از اصحاب مباشر و بنامِ ایشانند، برخی از راویان متعددند که گاهی مستقیماً و در مواردی با واسطه از ایشان نقل شده‌اند که با توجه به اتحاد یا اختلافشان در راوی، می‌توان آن‌ها را در دو قسم کلی جای داد؛ قسم اول در هر سه مؤلفه‌ی موضوع، مروی‌عنه و راوی، وحدت دارند. قسم دوم در دو مؤلفه‌ی اول، متّحد و در سومی مختلفند.

در مورد معنای «علم‌الکتاب» و مصداق «من عنده علم‌الکتاب» که در آیه 43 سوره رعد به‌عنوان گواه رسالت پیامبر اسلام(ص) معرفی شده است، در میان مفسران، اختلاف نظرهایی وجود دارد و احتمالات و مصادیق متعددی برای آن ذکر شده که برخی از این احتمالات با محتوای سوره و مکی بودن آن سازگار نیست. هدف پژوهش نیز اثبات این نکته است که مصداق بارز «من عنده علم‌الکتاب»، ائمه معصومین(ع) هستند و این‌که آن‌ها از تمام علوم، حقایق و پدیده‌های عالم به‌جز آن‌چه مخصوص علم غیب الاهی است، باخبرند. سوال اصلی پژوهش این است که معنا و مصداق حقیقی علم‌الکتاب چیست و اهل بیت(ع) در مقایسه با دیگران به چه میزان از علم‌الکتاب بهره‌مندند؟ یافته‌های پژوهش که با روش توصیفی– تحلیلی انجام شده، نشان می‌دهد که با محور قرار دادن آیات ابتدایی سوره زخرف، چهار احتمال قابل طرح است که عبارتند از: علم به کتب آسمانی، علم به قرآن به‌طور خاص، علم به لوح محفوظ و آگاهی از اسم اعظم الاهی. احتمال اول، صحیح نیست و سه احتمال دیگر با یکدیگر قابل جمع بوده و هرکدام، مراتب مختلف یک حقیقت را دارا بوده و علی(ع) و فرزندان مطهر ایشان آگاه‌ترین مردم به علم‌الکتاب هستند.

وهبه زحیلی از عالمان معاصر اهل سنت تفسیری مفصل در 32 جلد تحت عنوان «التفسیر المنیر فی العقیده والشریعه والمنهج» نگاشته است که در این پژوهش به بررسی مبانی تفسیری او پرداخته‌ایم. مبانی تفسیر قرآن به آن دسته از پیش‌فرض ها، اصول موضوعه و باورهای اعتقادی یا علمی گفته می‌شود که مفسر با پذیرش و مبنا قرار دادن آنها به تفسیر قرآن می پردازد و پذیرش اثباتی یا نفی آنها سبب رویکردی خاص در تفسیر می گردد. نتایج پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده گویای این است که زحیلی درخصوص قدسی بودن قرآن بر این عقیده است که الفاظ و معانی قرآن هردو توأمان از سوی خداوند نازل شده و پیامبر(ص) تنها یک واسطه برای آوردن کلام الهی برای مردم بوده و خودش هیچگونه دخل و تصرفی در آن نداشته است. وی ظاهر قرآن را ملاک تفسیر می داند و در این خصوص معتقد است چون قرآن برای هدایت عموم مردم نازل شده، اکثر آیات قرآن براساس ظاهرش فهم می شود ولی آیاتی که چندمعنا در آن احتمال می رود، آیاتی هستند که زحیلی آنها را آیات متشابه می نامد که معنای مراد الهی را فقط خدا و عالمان می‌دانند. درخصوص زبان قرآن، زحیلی در عین حال که زبان اکثر آیات را به نحوی می داند که تمام مردم می توانند آن را بفهمند و درک کنند، ولی بر این عقیده است که در مواردی مثلا در آیاتی همچون «الرحمن علی العرش استوی» زبان قرآن، زبانی کنایی است که ایمان به آن واجب ولی کیفیتش مجهول و سوال از آن بدعت است. درخصوص منابع تفسیر نیز زحیلی با اینکه صراحتا می گوید نیاز زیادی به نقل نظرات مفسران نداشته، ولی اسم چند تفسیر و مفسر را ذکر می کند که از آنها بهره فراوانی برده است ولی در خیلی موارد هم در طول تفسیرش نظرات متعددی را ذکر می کند، بدون آنکه منبع آن را ذکر کند که این یک نقیصه است. همچنین در موارد متعددی که آیات درباره امیرالمومنین امام علی(ع) یا اهل بیت(ع) نازل شده و درخصوص این آیات، دیدگاه بزرگان اهل سنت نیز همسو با شیعه است، زحیلی در این موارد، سکوت کرده که با ادعای او مبنی بر احتراز از فرقه‌گرایی و تعصب در تفسیر منافات دارد.

یکی از مباحث مهم در اعتقادات تشیع، عصمت پیامبران است. از سوی دیگر، برخی تلاش نموده اند این مساله را با روش های مختلف مخدوش نمایند. از جمله اینکه در منابع نقلی شیعه و اهل سنت، روایاتی وجود دارد که حکایت از دوست داشتن زنان توسط رسول خدا(ص) دارد یا اینکه ایشان لذت خود را در زنان معرفی می کنند. در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به دنبال پاسخ به این سوالات است که آیا رسول خدا(ص) به صورت افراطی، زنان را دوست داشته است؟ و آیا این روایات، دال بر هوسرانی و علاقه افراطی پیامبر به زنان است؟ و خدشه ای به عصمت ایشان وارد می کند؟ نتایج پژوهش، گویای این است که دوست داشتن زنان توسط رسول خدا(ص) به هیچ وجه از روی هوسرانی نبوده و حب دنیا و از جمله زنان به صورت اعتدالی و در راستای اهداف الهی هرگز مذمت نشده است و نیز این روایات به هدف تبیین مقام و جایگاه رفیع زن و عکس العملی در برابر نگاه منفی عرب جاهلی آن زمان نسبت به جنس زن بوده و مراد از حب در این روایات، شفقت و مودت و حفظ کرامت زن و مبارزه با انحراف فکری و فرهنگی جاهلیت آن زمان است و توهم هوس رانی و شهوت پرستی جنسی درباره پیامبر گرامی اسلام(ص) توهمی باطل بیش نیست..