جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرن سيزدهم و چهاردهم هجرى عصر شكوفايى اشعار فقها مى‏باشد ، هم از نظر تعدادفقهايى كه ديوان اشعار عربى دارند و هم از جهت روانى و زيبايى اشعارشان . مؤسس ايننهضت مرحوم سيد مهدى بحرالعلوم (م 1212) مى‏باشد . پس از وى گروه زيادى از فقهاىحوزه علميه نجف اشرف به سرودن شعر و نظم قصايد در موضوعات مختلف روى آوردندو آثار ادبى فراوانى از خود باقى گذاشتند . جزء آثار بسيارى از فقهاى شيعه دو قرن اخير ديوان اشعار عربى ديده مى‏شود . اكنوناين سؤال مطرح مى‏شود : اين اشعار از نظر لفظى و معنوى چه جايگاهى در ادبيات عربىدارد ؟ پيرامون چه موضوعاتى مى‏باشد ؟ آيا نوآورى در آن ديده مى‏شود ؟ اهميت وضرورت تحقيق در اين مسأله را مى‏شود از اينجا فهميد كه برخى از ناآگاهان و يا مغرضانهرگاه مى‏خواهند كم ارزش بودن شعرى را بيان كنند مى‏گويند مانند اشعار فقها مى‏باشد . دراين پژوهش اولاً عدم مطابقت اين قضاوت نادرست با بسيارى از اشعار عربى فقهاى شيعهدو قرن اخير ثابت شده است . ثانيا گنجينه پنهان اين ميراث ادبى كه به عللى تاكنون موردتحقيق قرار نگرفته بود ، آشكار مى‏شود . در اين خصوص كارهاى زيادى انجام نشده است ؛تنها درباره اشعار سيد محمدحسين فضل اللّه‏ ، دو پژوهش در لبنان به زبان عربى انجام گرفتهاست . بنابراين ضرورت نگارش اين رساله يكى رفع مجهوليت و ابهام از اشعار فقهايى استكه خود تمايل زيادى به ابراز اشعارشان نداشتند و ديگرى بيان موضوعات و ارزش ادبى اين اشعار مى‏باشد . اين رساله پژوهشى است در بررسى اشعار اين فقها . در اين راه دو مشكل اساسى وجودداشت . يكى احراز فقيه بودن شاعر و ديگرى دسترسى به اشعار وى . امّا موضوع اوّل ، فقاهت شاعر از چند راه قابل تشخيص است : 1 ـ مرجع تقليد بودن وى و شهرتش در اين جايگاه . 2 ـ تأليف كتابهاى فقهى استدلالى كه نشان از فقيه بودن نويسنده آن داشته باشد . 3 ـ داشتن اجازه اجتهاد از مجتهدانى كه نزد آنان علم فقه را آموخته است . 4 ـ شهادت سيره نويسان بر اجتهاد و فقاهت شاعر ، اين امر مستلزم بررسى كتابهايىاست كه شرح حال اين شاعر را نوشته‏اند . در اين زمينه تعابير آنان غالبا بر فقيه بودن شاعرصراحت ندارد . مثلاً خاقانى درباره سيد باقر موسوى هندى مى‏گويد : «شاعر شهير واديبكبير وعالم مرموق» (خاقانى ، 1408 : 1/376) وى از صاحب الحصون المنيعه نقل مى‏كند كهدرباره اين شاعر گفته است : «كان عالما فاضلاً» و السماوى در الطليعه مى‏گويد : «كان هذا السيدفاضلاً في جملةٍ من العلوم» (سماوى ، 1422 : 1/162) و سيد محسن أمين در اعيان الشيعهمى‏گويد : «عالم فاضل» . فقيه بودن شاعر از اين تعابير احراز نمى‏شود . ولى مرحوم آخوندخراسانى ، در نامه‏اى او را چنين توصيف كرده است : «سيد العلماء المجتهدين» (مقدمه ديوانسيد باقر موسوى هندى ، 1414 : 6) . 5 ـ اگر شاعر نزد فقهاى برجسته و مشهور زمان خود مانند صاحب جواهر يا شيخ اعظمانصارى ، علم فقه را فراگرفته باشد ، مى‏تواند دلالت كند بر فقاهت وى . مانند شيخ عباسملاعلى بغدادى نجفى . وى بنا به نقل شيخ آقا بزرگ تهرانى در الكرام البرره : «انّه كان من أبرزتلامذة الشيخ صاحب الجواهر» و همچنين قريب به اين مضمون را در الذريعه (ج9 ، ق1/248و ق2/679) ذكر كرده است . امّا موضوع دشوارى دسترسى به اشعار فقها عوامل متعددى دارد : 1 ـ بعضى از فقها اشعار خود را از ديد پژوهشگران مخفى مى‏كردند و حاضر نبودند آنها را منتشر كنند ، مانند مرحوم شيخ محمدتقى جواهرى . نويسنده شعراء الغرى در شرح حالوى مى‏نويسد : «پس از اطلاع از شاعر بودن اين فقيه ، از وى خواستم مجموعه اشعارش رابه من نشان دهد ، ولى او نپذيرفت . از وى سؤال كردم آيا به جز رثا در موضوعات ديگرىنيز اشعارى دارد ؟ پاسخ داد : آرى ، در غزل ، نسيب و وصف قصايدى دارد . بار ديگر از اوخواستم كه اجازه دهد برخى آنها را بنويسم ، باز هم نپذيرفت» (خاقانى ، 1408 : 7/338) 2 ـ گروهى از فقها ، سعى مى‏كردند كه اشعار و منظومه‏هايشان را پيش از مرگشان از بينببرند مانند داستانى كه خاقانى در شرح حال شيخ جعفر كاشف الغطاء نقل مى‏كند . وىمى‏گويد : «يكى از فضلايى كه مورد وثوق مى‏باشد از بعضى از علمايى كه از شاگردان وياران شيخ جعفر بودند نقل مى‏كند : دو روز پيش از فوت كاشف الغطاء نزد وى بودم ، ديدمشيخ به يكى از غلامانش گفت : آن سبدى كه در اتاق است بياور . سبد بزرگى بود پر از اوراقو نوشته‏هاى خود كاشف الغطاء . به غلامش دستور داد كه اين اوراق را در بحر نجف بيافكنو در راهت به كسى اين موضوع را خبر نده . پس از رفتن غلام از شيخ جعفر پرسيدم دردرون سبد چه بود ؟ پاسخ داد منظومه‏ها و قصايدى بود كه به نظم درآورده بودم . خواستمدر زمان حياتم آنها را نابود كنم تا پس از من چيزى از آنها باقى نماند !!» (همان : 2/42) 3 ـ جمله معروفى در ميان فقها شهرت داشت كه به مضمون آن عمل مى‏كردند . عبارت«الشعر ينقص الكامل ويكمل الناقص» . هرگاه زمينه فقاهت و مرجعيت آنان فراهم مى‏شد ، نظماشعار را رها مى‏كردند و به قصايد و منظومه‏هاى سابق خود و نشر آنها اهتمام نمى‏ورزيدند . 4 ـ بسيارى از فقها هزينه چاپ و انتشار ديوان خود را نداشتند و يا احتياط مى‏كردند كهوجوهات شرعيه را در اين راه مصرف كنند . به اين جهت مى‏بينيم كه ديوان مرحوم سيدمهدى بحرالعلوم ، پس از حدود دويست سال ، توسط ناشرى چاپ و منتشر مى‏شود و ياديوان اشعار فرطوسى را يكى از ثروتمندان نجف ، به هزينه شخصى خود چاپ مى‏كند . اين رساله در سه فصل تنظيم شده است : فصل اول : نخست شرح حال و ديوان اشعار ده تن از برجسته‏ترين فقهاى شاعر در اين دو قرن مورد بررسى قرار گرفته است آنگاه به بررسى چهل و دو تن ديگر از فقهايى كه اشعارآنان در يك موضوع خاص مانند مدح و رثا بوده و يا اين كه داراى منظومه‏اى در يكى ازعلوم فقه ، اصول ، كلام ، امامت و غيره بوده است ، پرداخته شده است . و در پايان اين فصلـبه خاطر اختصارـ فقط به ذكر اسامى حدود يكصد و هفتاد فقيه شاعر كه در اين دو قرنمى‏زيسته‏اند ، اكتفا شده است . فصل دوم : درون مايه‏ها و موضوعات اشعار فقهاى دو قرن أخير مانند مدح ، رثا ،وصف ، غزل و غيره با ذكر نمونه‏هايى مورد تحقيق قرار گرفته است . فصل سوم : بيان ويژگيهاى فنى و هنرى و نقد برخى از اشعار فقهاى شيعه در اين دو قرنمى‏باشد .