جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خراسان بزرگ در قرن سوم هجری (نهم میلادی)، از سلسله‌ای ایرانی‌نژاد به نام سامانیان فرمان‌پذیر شد. این خاندان که خاستگاهی دهقانی داشتند، در چالش‌های موجود در خراسان بسیار تأثیر گذاردند. پشتیبانی خلافت عباسی از این دودمان موجب قدرت یافتنشان در ماوراءالنهر شد و سرانجام به پشتوانه اشراف زمین‌دار و طبقات عالیه خراسان، حکومت خود را بنیاد نهادند. ویژگی‌های جغرافیایی خراسان بزرگ؛ یعنی زمین‌های گسترده کشت‌پذیر و جای گرفتن بر سر راه‏های تجاری شرق و غرب موجب شد که سامانیان در جایگاه اقتصادی بسیار بلندی بنشینند. امنیت برآمده از اقتدار این خاندان، رشد و توسعه شهرها را به دنبال آورد و اقتصاد شهری رونق یافت. گرایش خاندان‌های اشرافی ایران مانند سامانیان به آیین‌های کهن ایرانی و پشتیبانی آنان از اهل دانش و ادب، موجب پرورش و گرایش بسیاری از دانش‌مندان و ادیبان شد. خراسان بزرگ در این عهد به اوج رشد و شکوفایی فرهنگی رسید. فرهنگ و ادب پارسی در این دوران به اندازه‌ای نیرو گرفت که قرن‌ها پس از آن نیز ناتوان نگردید و در همه حکومت‌های پسین ایران تأثیر گذارد.

محور بنیادین این پژوهش بر یافته‌ هایی استوار است که از پاسخ به پرسش ‌های به‌ دست آمده ‌اند: 1. قیام شریک بن شیخ ‌المهری در اثر چه عواملی پدید آمد و در پی چه اهدافی بود؟ 2. ماهیت فکری، مذهبی و اجتماعی این قیام چگونه بود؟ 3. سرنوشت این قیام چگونه رقم خورد و چرا؟این قیام، که در ماه‌ های آغازین خلافت عباسی در سال 1323 ﻫ.ق در ماوراالنهر اتفاق افتاد، نخستین قیامی بود که با صبغه شیعی خلافت نوپای عباسی را به چالش کشاند. رهبر این قیام با بهره‌ گیری از زمینه مذهبی ماوراالنهر توانست توده وسیعی از اعراب و ایرانیان آن سامان را گرد خویش فراهم آورد؛ کسانی که از نیرنگ عباسیان در انتخاب شعار الرضا من آل محمد، خونریزی فراوان و عدم تحویل خلافت به فرزندان علی (ع) به خشم آمده بودند. این قیام به سرعت در میان اهالی ماوراالنهر گسترش یافت و با پیوستن افراد یا گروه‌ هایی با انگیزه‌ های اقتصادی و اجتماعی خاص خود، سراسر ماورا‌النهر را از فرغانه تا سغد و خوارزم در‌بر گرفت. اندک زمانی بعد، با مساعی ابومسلم و فرمانده ‌اش، زیاد بن صالح خزاعی، این قیام از رسیدن به هدف ناکام ماند و سرکوب شد. در این مقاله، علل بروز قیام شریک در ماورا‌النهر و عوامل موقعیت ‌ساز آن، ماهیت فکری، مذهبی و اجتماعی قیام و فرآیند تحولات آن، دلایل گسترش اولیه این قیام و پیوستن مردم به آن و سرانجام عوامل ناکامی و پیامدهای قیام بررسی و تحلیل شده است.