جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ادبیات تطبیقی از شاخه های نوظهور پژوهشهای ادبی است که همگونیها و ناهنگونیهای افکار اهل قلم و صاحبنظران ملل مختلف در آن نقد و بررسی می شود. فخر یا خودستایی، این زاده احساسات مشترک انسانی از جمله مواردی است که در ادبیات تطبیقی قابل بررسی، و در ادبیات فارسی و عربی به لحاظ پیوندهای مشترک تاریخی و فرهنگی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. متنبی (303-354 هـ. ق) و خاقانی (520-595 هـ. ق) فخر را به گونه ای هنرمندانه در اشعار خویش به کار برده اند. در این مقاله ادبیات تطبیقی، چیستی فخر، انگیزه های سرایش فخریه و موارد اشتراک و اختلاف مشرب دو شاعر در فخر به فضایل اخلاقی، بررسی و تجزیه و تحلیل شده و ارزشهای حاکم بر فرهنگ ایرانی و عربی که در ظهور اشعار اخلاقی فخرآمیز موثر بوده، مورد توجه قرار گرفته است.

این مقاله به بررسی و مقایسه سیمای زن در اشعار دو شاعر قرن ششم ایران، خاقانی (متوفی 595) و نظامی (متوفی 599) از دیدگاه نقد اصالت زن می پردازد. منتقددر مکتب اصالت زن به بررسی آثاری می پردازد که تحت تاثیر فرهنگ مردسالار ،که تقریبا بر تمام جوامع حاکم است، قرار گرفته اند و نویسندگان آنها (که البته غالبا مردان هستند)، آگاهانه یا ناآگاهانه بر تبعیض ها و نابرابری های میان زن و مرد پای فشرده و آن را تبلیغ کرده اند. هدف نگارنده دراین مقاله این است که با تکیه بر این نوع نقد نشان دهد که بسیاری اوقات تنها تاثیر اوضاع اجتماعی نیست که موجب نگاه مردسالار در نویسنده یا شاعر می شود، بلکه خصلت های فردی و خانوادگی و باورهای سنتی بسیار موثر است. عرصه این پژوهش، داستان های خسرو و شیرین و لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه نظامی و تمامی قصاید و غزلیات خاقانی است.این دو شاعر در یک روزگار می زیستند و با یکدیگر رفاقت داشتند. نظامی انسانی روشنفکر و معتقد به اصالت زنان و مومن به وجود زنانی شایسته و کاردان است.او درآثار داستانی خود، شخصیتهای زنی می آفریند که در طول ادب فارسی کمتر داستان سرایی قادر به آفریدن آن شده است. در مجموعه ابیات او هیچ گاه زنان مایه سرشکستگی و گناه نبوده اند. در میان ابیات او توهین و اهانتی به مقام و منزلت زن دیده نمی شود و زنان از شأن و جایگاهی برابر و گاهی بالاتر از مردان برخوردارند. اما زن در شعر خاقانی منزلتی ندارد. او سخت وابسته باورهای سنتی است. او مطابق تصویرپردازی کهن شعر پارسی، دنیا را به زنی دلفریب و رعنا تشبیه می کند. او چون دیگر شاعران، که عقل را مذکر و نفس را مونث می دانستند، نفس را به زن تشبیه می کند. وی طبایع چهارگانه را هم به زن تشبیه می کند. دراین ابیات آباء علوی مردان علوی نامیده می شوند ولی امهات سفلی را خصمان سفلی می نامد.

«در میان سنگلاخ مسلخ و عمره ز شوق                     خار و حنظل گلشکرهای صفاهان دیده اند»در دیوان خاقانی به تصحیح دکتر ضیاالدین سجادی دو اسم «مسلح» (me-a-slah) و «غمره» (ghamra) به اشتباه «مسلخ» (maslax) و «عمره» (omra-e-) آورده شده است که این موضوع علاوه بر اشکالات نسخه های خطی، می تواند ناشی از شهرت دو کلمه «مسلخ» و «عمره» باشد بویژه اینکه هر دو کلمه مسلخ (به معنی قربانگاه) و عمره (یکی از اعمال حج) به نوعی در رابطه با «کعبه» ومناسک حج نیز قرار می گیرد در حالی که شکل درست آن دو کلمه «مسلح» (me-a-slah) و «غمره» (ghamra) است که نامه دو منزل از منازلی است که در مسیر مکه قرار دارد. زائرانی که از مشرق زمین و قسمتهای شمالی عربستان به سوی مکه رهسپار می شوند از این دو منزل مسلح و غمره در نزدیکی مکه عبور می کنند.

مدح و ستایش یکی از درونمایه های مهم ادبیات فارسی است که از قدیمترین ایام تا روزگار معاصر به شکلهای مختلف در شعر شاعران و آثار ادیبان جلوه یافته است. این نوع ادبی در مسیر تکاملی خود دوره های متفاوتی را پشت سر گذاشته است؛ گاه مدح و ستایش با زبان و معیارهای کاملا روشن و واقعی صورت گرفته و گاه بتدریج با زبانی پیچیده و با معیارهایی خاص مورد توجه واقع شده است.خاقانی، که بزرگترین قصیده سرای قرن ششم هجری است در شصت قصیده به ستایش صاحبان قدرت یا خرد پرداخته و با معیارهای خاص خود آنها را به دلیل فضایل واقعی و یا با هدف ترغیب به آراستگی به فضایل و دوری از رذایل ستایش کرده است. این مقاله، که به شیوه سندکاوی اطلاعات خود را فراهم، و به شیوه توصیفی، تحلیلی و توضیحی آنها را ارایه کرده در صدد است با ارایه توضیحاتی در مورد دشواریهای شعر خاقانی به تفسیر و تبیین قصاید مدحی وی بپردازد. از یافته های مهم این پژوهش می توان به عمق اندیشه های خاقانی، احاطه و آگاهی او بر مسایل قرآنی، حدیث، فلسفه، کلام، عرفان، آیین مسیح، طب، نجوم، سعی در دشوارگویی، ایجاد شبکه های معنایی زبانی و زیباشناختی بین تمام عناصر شعر، انتخاب ممدوحانی که شایستگی ستایش داشته اند و به طور کلی، بازتاب تمام فرهنگ شروان عصر خاقانی در اشعار او اشاره کرد.