جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف قرآن از معرّفی اسوه ها و الگوهای تربیتی ، تربیت انسان هاست . در آموزه های دینی اسلام ، اسوه های تمام عیاریبه جامعه بشری عرضه شده است . هدف دین اسلام از معرّفی چنیناسوه یا الگوهایی ، راهنمایی و هدایت افراد جامعه است . بدیهی است که برای رسیدن به سلامت و تکامل و تعالی ، آدمی باید به اسوه پذیری روی آورد و به تأسّی از آنها در تمام شرایط و عرصه ها بپردازد . قبل از آنکه انسان بتواند به چنین هدفی دست یابد ، بایستی با سازوکار لازم جهت بهره گیری از اسوه ها و با موانع دستیابی به هدف آشنا باشد . بدین منظور پژوهش حاضر به بررسی معیارهای انتخاب اسوه و اسوه پذیری و تبیین موانع اسوه- پذیری در آموزه های دینی ( با تأکید بر قرآن کریم و نهج البلاغه ) پرداخته است .طبق یافته های بدست آمده از تحقیق :در بیان مفهوم اسوه در آموزه های دینی از سیاق آیات و بیاناتی که در آن اسوه بکار رفته ، برمی آید که وظیفه هر کس که ایمان آورده ، تأسّی به اسوه های قرآنی است که در صدر آنها پیامبر اکرم ( ص ) است . همچنین پیروان ایشان که راه توحیدی آنها را دنبال می کنند . در ضمن واژه های مترادف با اسوه عبارتند از : اقتدا ، امام ، تبع ، امت ، مثل ، شهود و آیه . معیارهای انتخاب اسوه در آموزه های دینی در چهار مقوله معیارهای اعتقادی و نفسانی ،اخلاقی و معنوی ، اجتماعی و سیاسی و زیستی و خانوادگی دسته بندی شده اند . معیارهای اعتقادی و نفسانی عبارتند از : اراده مصمم و قوی ، توکّل به حضرت حق ، مقام عبودیت و بندگی ، آمادگی برای جهان دیگر ، ایمان به پروردگار ، یقین به حضرت حق ، معصومیت ، اخلاص ، بصیرت و بینایی ، علم ، تعقّل و خردورزی ، بیانی گویا و خالی از هرگونه ابهام و نارسایی ، همیشه با حق بودن و عمل صالح . معیارهای اخلاقی و معنوی عبارتند از : تقوی ، توبه ، نصح و دلسوزی ، اخلاق لیّن ، نرمی و ملایمت ، تواضع ، صدق و راستگویی ، زهد ، سادگی و قناعت ، میانه روی ، صبر و شکیبایی ، مسئولیت پذیری ، وفاداری به پیمان ، شرح صدر داشتن ، عفاف و پاکدامنی ، سنجیدگی گفتار و اعمال ، همیشه با حق بودن ، دارای کرامت نفس و عدالت . معیارهای اجتماعی و سیاسی عبارتند از : امانت داری ، احترام به حقوق دیگران ، سابقه درخشان ، پیشگام امت ، احسان و عفو . معیارهای زیستی و خانوادگی عبارتند از : دارای آفرینش ممتاز و دودمان پاک بودن ، استفاده از طیبات و قوّت و قدرت جسمانی خوب داشتن . معیارهای اسوه پذیری در آموزه های دینی در دو مقوله معیارهای اعتقادی و نفسانی و اخلاقی و معنوی طبقه بندیشده اند . معیارهای اعتقادی و نفسانی عبارتند از : ایمان و باور راستین به خداوند ، ایمان و باور راستین به قیامت ، بسیار به یاد خداوند بودن ، اراده مصمم و قوی داشتن ، توکّل ، حق تلاوت قرآن را بجا آوردن ، اخلاص ، اعمال صالح ، برخوردار بودن از آگاهی و علم کافی و دل بینا و گوش شنوا . معیارهای اخلاقی و معنوی عبارتند از : مقیّد به وفای به عهد بودن ، تقوی و پرهیزگاری ، صبر و استقامت داشتن ، زهد ورزیدن ، عدم دوستی با دشمنان مغضوب ، صداقت ، میانه روی ، همیشه با حق بودن و تبعیت پذیری .همچنین موانع عدم پیروی و تأسّی از اسوه در آموزه های دینی در دو مقوله موانع درونی و موانع بیرونی قرار گرفته اند . موانع درونی عبارتند از : تعصّب و حمیّت جاهلیت ، پندارهای بی اساس و گمان های باطل و آرای فاسد و غیر مستدل ، امید نابجا ، تفسیر به رأی ، تکبّر ، هوای نفس ، آرزوهای دور و دراز ، حسادت ، نفس طغیانگر ، سفاهت ، شک و تردید ، بهانه جویی ، ظلم و ستم پیشگی ، فسق و آلودگی به گناه ، تقلید کورکورانه از پدران و نیاکان ، الگوپذیری غیر عاقلانه از باطل و شهوات و موانع بیرونی عبارتند از : کثرت طرفداران رأی و عقیده باطل ، سران کافر و ستمکار ، شیطان ، متاع زندگی دنیوی ، بت ها و منافق .

پژوهش حاضر در شکل رساله کارشناسی ارشد برآنست تا به تحلیل شخصیت حضرت نوح و حضرت موسی از آن جهت که شخصیت های ممتاز، متعالی و مطرح قرآن هستند بپردازد: « قالَ یا مُوسى‏ إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَى النَّاسِ بِرِسالاتی‏ وَ بِکَلامی‏ فَخُذْ ما آتَیْتُکَ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرین»َ(اعراف/144) «ِانَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمینَ»(آل عمران/33)در این راستا به جهت واکاوی و نمایاندن دیدگاه خاص قرآن به انسان و شخصیت و توانمندی های وی، ابتدا دیدگاه برخی مکاتب شخصیت مطرح در روان شناسی بیان گردیده و نظر روان شناسانی همچون آلپورت، مزلو و اریک فروم به انسان کامل مطرح گشته ، سپس به مطالعه شخصیت و عناصر و لوازم آن از مفاهیم گنجانده در لابلاب آیات قرآت کریم پرداخته است.طبق بررسی های انجام گرفته پیرامون شخصیت حضرت نوح و حضرت موسی می توان اذعان نمود شخصیت متعالی و کامل قرآن در برخی جهات همچون نوعدوستی، جهت گیری بارور و عشق بارور، ریسک نمودن و تجربه های تازه، مقاومت در برابر فرهنگ پذیری و ادراک صحیح واقعیات و غیره با انسان بارور فروم، انسان پخته آلپورت و انسان خواستار تحقق خود مزلو شباهت هایی دارد اما انسان کامل و ممتاز قرآن دارای ویژگی هایی است که علم روان شناسی تاکنون بر آن چشم بسته است. اوصافی همچون علم به غیب، بیانگری و قدرت تحلیل و توصیف عالم آفرینش، واسطه عالم طبیعت و ماورای طبیعت، اتکاو توکل بر یک موجود ماورایی و غیره. این موارد برخی اوصافی است که در توصیف شخصیت حضرت نوح و حضرت موسی در قرآن در عرض ویژگی های بالا قرار گرفته و به عنوان ویژگی های خاص شناخته می شوند. باید در نظر داشت علم روان شناسی تنها زمانی می تواند این ویژگی ها را در شمار اوصاف انسان کامل قرار دهد که انسان را به عنوان موجودی دوبعدی(آنگونه که قرآن وی را تعریف نموده) بپذیرد. این پژوهش همچنین عهده دار آن بوده تا با تحلیل ویژگی های دو شخصیت انسانی(حضرت نوح و حضرت موسی) جنبه هایی از مظاهر تاسی به ایشان را عرضه نماید. شکیبایی در برابر ناملایمات، بصیرت و بینش، تناسب توانایی ها با مسئولیت های سپرده در مدیریت، ادراک صحیح واقعیات و غیره مظاهری هستند که در پرتو این پژوهش حاصل گردیده است.بنابراین چهار فصل به این پژوهش اختصاص یافته است:فصل اول: کلیات

این پایان نامه، مبانی اسوه از منظر قرآن و نقش تربیتی آن را مورد بررسی قرار داده است. منظور از اسوه، حالتی است که انسان هنگام پیروی از غیر خود پیدا می کند و ممکن است این اسوه، نیک یا بد باشد؛ از این رو قرآن کریم وقتی اسوه ای را معرفی می کند، همراه آن قید حسنه می آورد؛ یعنی صفات و حالاتی که در پیامبر| وجود دارد برای ما قابل تأسی و پیروی است. «الگو» هم برای نمونه های انسانی کاربرد دارد و هم برای نمونه های غیر انسانی؛ اما «اسوه» فقط در مورد نمونه های انسانی به کار می رود. روش الگویی، یکی از مهم ترین روش های تربیت است. از آن جا که انسان نمی تواند بدون تربیت صحیح به سعادت واقعی برسد، روش تربیت الگویی انسان را به این باور می رساند که راه کمال و پیشرفت، برای او نیز وجود دارد. روش الگویی به دلیل بعضی مزیت ها مانند: انتقال سریع مطالب، بالا بردن اعتماد به نفس و... تأثیر بیشتری روی الگوپذیر دارد. قرآن کریم به صورت صریح، پیامبر گرامی اسلام، حضرت ابراهیم(علیه السلام) و یارانش را اسوه حسنه معرفی کرده و به پیامبر نیز دستور داده است که به هدایت پیامبران پیشین اقتدا کند. باید به این نکته توجه داشت که همة اسوه های قرآنی خاص مردان نیست و به یک جنس خاص نیز اختصاص ندارد؛ مانند حضرت مریم و حضرت آسیه÷. از روش های جالب قرآن در تربیت الگویی این است که فقط به اسوه حسنه نپرداخته، بلکه اسوه سیئه را نیز متذکر شده است؛ مانند: ابلیس، قابیل، کنعان، نمرود، ابولهب، زن حضرت نوح، زن حضرت لوط و زن ابولهب. در اسوه پردازی یا اسوه گیری باید از آسیب هایی که دامنگیر این روش می شوند جلوگیری کرد؛ از جمله: لغزش الگو، ناهماهنگی الگوها، فرا انسانی جلوه دادن اسوه های دینی، تقدس زدایی از الگوهای دینی و... تا بتوان الگوها را به صورت صحیح تبیین کرد و متربیان را از حیرت و سردرگمی نجات داد.

قرآن کریم در آیه‌ی 105 سوره‌ی هود انسان‌ها را به دو گروه سعید و شقی تقسیم می‌کند. در مورد این دو وا‍ژه تعریف‌ها و دیدگاه‌های مختلفی بیان شده است؛ از جمله، علامه طباطبایی فرموده‌اند: سعادت هر چیزی رسیدن آن به خیر وجودش و شقاوت، محرومیت و نداشتن آن است. امّا چون شکل‌گیری شخصیت انسان‌ها بیشتر متاثر از رفتار دیگران می‌باشد و یکی از شیوه‌های تربیتی قرآن شیوه‌ی الگودهی می‌باشد، بنابراین، لازم است در جهت معرفی الگوهای سعادت و برحذر داشتن از الگوها و چهره‌های شقاوت، اهمیت ویژه‌ای داده شود. الگو به معنای " اسوه، مقتدا ، سرمشق و ..." می‌باشد و تاسّی نیز به معنای اقتدا کردن و پیروی در رفتار و اعمال می‌باشد. از مزایای اسوه‌ها این است که اسوه‌ها عامل تحرک انسان و پویایی حیات انسان می-باشند، همواره و به سهولت در برابر دیدگان مردم قابل مراجعه و دست‌رسی می‌باشند. هم‌چنین با معرفی الگوهای خوب و بد می‌توان با انحرافات اخلاقی، اجتماعی و کاهش جرایم مبارزه کرد. قرآن کریم، در یک تقسیم‌بندی، الگوها را به الگوهای مثبت و منفی تقسیم کرده و مومنین را به تبعیت از الگوهای مثبت دعوت و از الگوهای منفی برحذر داشته است که ما از این الگو‌ها به الگوهای سعادت و شقاوت تعبیر می‌کنیم و الگوهای سعادت را به دو صورت کلی و مصداقی تقسیم کرده و الگودهی مصداقی را گاهی به صورت فردی و به دو نوع پیامبران از قبیل: محمد(ص)، ابراهیم(ع) و ... و غیرپیامبران مثل: لقمان، طالوت، مریم(س)، ...و گاهی به صورت گروهی مثل: اصحاب کهف، ... هم‌چنین، چهره‌های شقاوت رانیز به کلی و مصداقی و الگودهی مصداقی را نیز به دو صورت فردی از قبیل : ابلیس، قابیل، پسرنوح(ع) ... و هم‌چنین به صورت گروهی مثل: اصحاب فیل، قوم عاد و ... بیان کرده‌ایم.

تاريخ به دليل اهميت و ارزشش در اسلام، مورد توجه خاص مسلمانان قرار گرفته است. بى شك، شيعيان و رهبران گرانقدر شيعه نيز از ارزش و اهميت آن غافل نبوده اند و حتى با انگيزه هايى قوى، تاريخ را مورد توجه خود قرار داده اند كه به اختصار، به برخى از آنها اشاره مى كنيم: 1ـ بخش قابل ملاحظه اى از قرآن كريم در باره حوادث تاريخى است. قرآن همچنين به پيروان خود تأكيد مى كند كه اين حوادث و امثال آنها را مورد توجه قرار دهند و آن گونه كه خود قرآن تصريح مى فرمايد، هدف از ذكراين حوادث در يك كلمه خلاصه مى شود و آن «عبرت گرفتن» و انتخاب راه صحيح براى زندگى كردن است. رهبران دينى ما در اين راستا، توجه به تاريخ را مورد تأكيد قرار داده اند. 2ـ سنت پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله) در قرآن به روشنى، به عنوان «اسوه» و «الگوى مسلمانان» معرفى شده است. با این وصف در این مقاله مشکلات بیرونی و علمی تاریخ نگاری شیعی مورد بررسی قرار می گیرد.

تدبّر در حالات شهید، مرتضی مطهری این تبیین‌گر اسلام ناب محمدی(ص) در عصر حاضر, تلاشی برای تقویت روحی مریدان پاکباختة این شهید، شناسایی رموز توفیق آن عالم فرزانه، فرصتی برای درس آموزی و سرمشقی برای سالکان راه حقیقت و توفیقی برای این بندة ناچیز است. از جمله ویژگی‌های بارز آن شهید عبارتند از: تهجد و تقوا, اخلاص, هوش و استعدادهای خدادادی, تعمّق و تدقیق در امور، جامعیت علمی, حسن سلوک, تواضع و محبّت به بندگان خدا, روحیة خدمت به مردم و جامعه و ... . اهمّ یافته‌های تحقیق دربارة رموز توفیق آن استاد فرزانه بدین قرارند: نظم و انضباط, ساده‌گویی و ساده نگاری, شناخت زمان و پیش‌بینی حوادث, حریت و صلابت، استقامت در برابر ناملایمات, جامعیت اندیشه, ژرف نگری و بصیرت در برخورد با جریانات فکری و سیاسی, انصاف و جوانمردی در برخورد با مخالفان و منحرفان و ... . امید است این نوشته، چراغی فراروی طلاب و دانشجویان جوان برای ترسیم آینده‌ای درخشان به منظور حضور مؤثّرتر در صحنه‌های فکری و خدمت رسانی به امّت شهید پرور ایران اسلامی و پایه گذاری دوبارة تمدّن اسلامی باشد.

انسان فطرتاً الگو طلب است و کشش به سمت الگو گزینی ریشه در ذات و سرشت آدمیان دارد اما اینکه کدام الگو تأمین کننده‌ی سعادت و کدامیک به شقاوت منتهی می گردد، از موضوعات مهمی است که نیازمند بررسی است. بی شک خداوند متعال الگوهای راستین دینی را به بشریت معرفی نموده است اما در عصر تکنولوژی و ارتباطات شاهد آن هستیم که برخی دنبال ارضاء کاذب این گرایش فطری بویژه در نسل جوان هستند و از طرق مختلف و در قالبهای جوان پسند به معرفی الگوهای دروغین و کاذب رو می آورند. اولین و مهمترین الگوهای آدمیان از جنبه‌ی خاستگاه آن، والدین و پس از آن دین، فرهنگ، محیط‌های اجتماعی و... است که متناسب با شرایط زندگی بر ساختار شخصیتی فرد تأثیر گزار است. از محورهای ویژه که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته، ارتباط میان الگوها با سبک زندگی و معنای زندگی است. یک نوع برداشت در نسبت میان الگوهاو سبک زندگی آن است که الگو به معنای اسوه بعنوان معیار سبک زندگی ومبنای آن است و در این معنا الگوها، سازنده‌ی سبک‌ها هستند و در برداشت دیگر الگو به معنای مدل و راهنمای عمل در رفتارهای اجتماعی و یا یک مدل تجسم یافته که همان سبک است، می باشد. از طرف دیگر پرداختن به موضوع «معنای زندگی» بدون توجه به الگوها شدنی نیست و هدف در این پژوهش معرفی شاخص‌های الگوهای راستین و دروغین است تا با تکیه بر آیات و روایات، در مواجهه با الگوهایی که در جامعه معرفی می شود بتوان به بازشناسی و قبول یا رد آنها اقدام نمود. نتایج به دست آمده در این تحقیق گویای آن است که مهمترین شاخص در ارزشمندی یک الگو، خدا محوری آن است و سایر شاخص‌ها با تکیه بر این معیار مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. از پرتوهای شاخص خدامحوری می توان به شاخص‌های عقل محوری، هماهنگی با فطرت، شریعت محوری، جاودانگی، عدالت محوری و هدفمندی اشاره نمود. در نقطه‌ی مقابل، شاخص دعوت به خود محوری‌ترین شاخص الگوهای دروغین به شمار می آید. سایر شاخص‌های الگوهای دروغین نیز عبارتند از: عقل گریزی، تعارض با فطرت، شریعت ستیزی، تکثر گرایی، نفی کرامت انسانی، تناقض و تعارض و عدالت ستیزی.

شخصیتهای برجسته قرآنی در طول حیات تبلیغی خویش بهترین و نافذترین روشهای تربیت ، هدایت و شیوه‌های تبلیغ و دعوت را به جامعه انسانی ارائه کرده‌اند. این چهره‌ها همان اسوه‌ها و نمونه‌های برتر انسانیت‌اند که همه آدمیان را پیروی مطلق ایشان و شیوه‌های تبلیغشان شایسته بل بایسته است . فرستادگان بزرگی چون ابراهیم، نوح، موسی، عیسی و بالاتر از همه محمد، پیامبر خاتم(ص) و نیز پیامبرانی همچون یوسف ، شعیب ، داود، سلیمان، هود، صالح و زکریا، از یک سو و چهره‌های انسانی برجسته‌ای نظیر لقمان، مریم، طالوت ، مومن‌آل فرعون آسیه و ذوالقرنین، از سوی دیگر، در طول زندگانی افتخارآمیز خود به منظور دعوت الی‌الله و سوق دادن انسانها به صفات و رفتارهای نیکو، شیوه‌های متنوعی را به کار گرفته‌اند که هر یک در جای خود تاثیر بسزایی بر شخصیت و رفتار انسانها بر جای نهاد است . به طوری که بیش از یک چهارم آیات قرآن که زندگی درس‌آموز و دعوت انبیاء و اولیاء را شرح می‌دهد، در این بررسی نزدیک به 250 شیوه تبلیغی استخراج و تبیین گردیده است ، از شیوه‌های مستقیم و گفتاری تا شیوه‌های غیرمستقیم و علمی، و از شیوه‌های تبلیغ فردی تا جمعی. در این پژوهش ، پس از بحثهای مقدماتی، روش تبلیغ اسوه‌نمایی و ارائه الگوها به ویژه در عرصه قرآن مورد بررسی قرار گرفته و سپس پیامبران اسوه و شیوه‌های تبلیغی هر یک معرفی شده‌اند. آنگاه به بررسی شیوه‌های تبلیغی دیگر شخصیتهای برتر قرآن پرداخته‌ایم و در پایان، طی پژوهشی تطبیقی شیوه‌های تبلیغی اسوه‌های قرآنی نظیر تاثیر عمیق و پایدار و پایبندی به حقیقت از این رهگذر آشکار گردیده است . از جمله نتایج این تحقیق، اثبات توانائی قرآن در پاسخگویی به نیاز انسان به اسوه در تمام زمینه‌ها، ضرورت پایبندی تبلیغ دینی به حقانیت و قداست انگیزه، عمل و روشها و تاکید قرآن بر اتخاذ شیوه‌های غیرمستقیم و عملی در کنار شیوه‌های گفتاری و انشایی می‌باشد.

در این پایان‌نامه به مردان و زنان نمونه در قرآن و روایات پرداخته شده است. خصوصیات اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی و نیز جنبه‌های مختلف اسوه بودن پیامبرانی همچون نوح، ابراهیم(ع)، و محمد(ص) و زنانی همچون حضرت مریم، آسیه، و فاطمه زهرا بررسی شده است.

در این مقاله سعی شده است که براساس منابع اصلی اهل سنت اعم از کتب روایی، تاریخی و تراجم، اهمیت و محبت خارق العاده پیامبر(ص) به امام حسین(ع) مشخص و با برشمردن فضایل اخلاقی و معنوی و الگوبرداری از قیام آن حضرت، سرمشق قرار گرفتن وی برای پرورش روح آدمی و اسوه بودن او در بین امت اسلامی مورد تحلیل واقع شود و از این رهگذر تبیین گردد که با توجه به فصل الخطاب بودن و حجیّت سنت پیامبر(ص)، محبت به امام حسین(ع) موجب نزدیکی و محبت میان خود مسلمانان می شود و این محبتِ مورد توافق می تواند گفتمان اتحاد و تقریب مذاهب اسلامی را تقویت و پُربار نماید.