جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مبحث اراده از مقولات مهم و پرجاذبه ای است که در برخی از شاخه های علوم انسانی مطرح بوده و علما هر یک از منظر خود به شرح و تفسیر آن پرداخته اند. در عرفان اسلامی نیز از جایگاه رفیعی برخوردار است تا آنجا که این مبحث تا ساحت ربوبی کشیده می شود. در این مقاله ضمن تبیین نظر برخی عرفا درباره اراده به این نکته اشاره می شود که چگونه می توان این حقیقت به ظاهر متناقض را ــ که از یکسو توصیه بزرگان معرفت به برخورداری و متصف شدن به آن و از دیگر سو رمز جاودانگی و بقا بعد از فنا در نفی آن است ــ در کنار یکدیگر نشاند و هر دو را صحیح دانست و در نهایت نظریه امام خمینی مطرح می گردد مبنی بر اینکه اول بار خالق هستی خواستاری توأم با عطوفت را نثار مخلوق نموده تا انسان دریابد که سیر به سوی کمال هم «مراد» خداوند است و هم مقدور انسان و این مطلب هرگز منافاتی با اراده انسان مقهور نخواهد داشت .

از دیدگاه مدرنیستها، عرفان اسلامی در طول تاریخ در بعد روابط و مناسبات حاکم میان سالک و شیخ و مرید و مراد، نوعی «اراده معطوف به قدرت» و به تبع آن «استبداد سیاسی» را در جامعه ایران پروش داده است؛ برای مثال وقتی حافظ یا مولانا از اطاعت محض و ناگزیر مرید در اشعار خود سخن می گویند، نوعی نگرش نهادینه شده منفی در عرفان ایرانی را تبلیغ می کنند که برآیند این نگرش، یقینا در سطح جامعه نیز جاری و ساری می گردد.بی شک عرفان در نگاه مدرنیستها، هژمونی و چیرگی نظام مریدی و مرادی را در جامعه بنده پرور و فئودالی تثبیت کرد. این هژمونی موجب قاعده مندی نظام راعی و رعیت، و سرور و بنده در ادامه، تقدیس این روابط فسادانگیزی اجتماعی شده است. اگر پیش انگاشت بالا را بپذیریم، از نگاه اومانیستهای تجددگرا، عرفان اسلامی در خدمت هژمونی سلطه نظامهای فئودالی و سرمایه داری بوده است و در ساختار نظام سیاسی و اجتماعی ایران، آثار مخرب و تباه کننده ای بر جای نهاده است.نگارنده در این مقاله برآن است فرضیه ای «ضد اومانیستی بودن عرفان اسلامی» را نقد و بررسی کند و ابعاد تجددگرایانه و اومانیستی عرفان اسلامی را طرح و تبیین نماید.