جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مباحث فلسفی، نفس از اهمیت خاصی برخوردار است؛ از این‌رو پژوهش حاضر در پی دست‌یابی به پاسخ این پرسش است که حقیقت نفس از دیدگاه فخر رازی چیست؟ داده‌های این جستار عبارت‌اند از: فخر برخلاف ابن‌سینا اولاً مبحث نفس را از حوزۀ طبیعیات به طور کامل خارج می‌کند و در الهیات به آن نظم می‌بخشد. ثانیاً: برای نفس ناطقه تعریفی متفاوت ارائه می‌دهد که به «من» و مشارالیه آن اشاره دارد. در آرای فخر ناسازگاری‌هایی در بحث از حقیقت نفس وجود دارد؛ چنان‌که برخی از آرای او به مجردبودن نفس و برخی به مرکب‌بودن آن از روح و بدن اشاره دارد. در این راستا برای حل تعارض‌های مطرح‌شده سه راهکار به نظر نگارندگان رسیده است؛ نخست: لفظ نفس در آثار فخر رازی به‌ گونه اشتراک لفظی به‌ کار رفته است؛ دوم: نفس در تعریف منطقی انسان مورد توجه قرار گرفته است و کمال ماده به شمار می‌رود؛ سوم: علت اختلاف آرای فخر در آثارش به دلیل پایبندی او به منابع و محتویات دین است.

این نوشتار به دنبال پاسخ‌گویی به پرسش اصلی «رابطۀ بین ذات و صفات الهی از منظر فخر رازی چگونه است؟» شکل گرفته است. پژوهش حاضر با محور قراردادن صفات ذات، بررسی‌های خود را پیش برده است. یافته‌های پژوهش عبارت‌اند از: فخر رازی بسیاری از مسائل مطرح‌شده پیرامون صفات الهی را به مباحث لفظی فرو کاسته است و از این رهگذر می‌کوشد اختلافات کلامی مربوط به این مسئله را به حداقل برساند؛ اما او این راهکار را در موارد بسیاری رعایت نمی‌کند و بررسی‌های وجودشناسانۀ بسیاری در رابطه صفات و ذات انجام داده است. فخر رازی ضمن دلایل کلی و خاص هر صفتی، سعی در رد عینیت ذات و صفات دارد. او دلایل رد عینیت را کافی نمی‌داند و در مواردی به عینیت متمایل می‌شود؛ اما همچنان در جایگاه متکلمی اشعری از غیریت دفاع می‌کند. فخر رازی برای ایجاد وفاق میان این دیدگاه‌ها غیریت صفات الهی با ذات را نظریۀ مختار خود بر می‌گزیند؛ اما برای حل مشکلات آن با بیان قیام صفات به ذات به عنوان نحوه غیریت، در‌واقع خالقیت ذات برای صفات را می‌پذیرد و خود را به عرفا بسیار نزدیک می‌نماید