جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

: تحلیل پدیده "نفاق" و پیچیدگی رفتار منافقان با نگاه شناختی، فضای جدیدی را به روی محققان می‌گشاید که در پرتو آن می‌توان به کشف لایه‌های معنایی آیات نفاق به‌صورت ملموس دست یافت. طرح‌واره‌های تصوّری از مفاهیم زیرساختی در معنی‌شناسی شناختی‌اند. مهم‌ترین طرح‌واره‌های تصوّری، طرح‌واره‌های نیرو هستند. اهمّیّت موضوع نفاق و وجود طرح‌واره‌های تصوّری نیرو در آن، علّت انتخاب این مفهوم انتزاعی در قرآن‌کریم است. نقش طرح‌واره‌های نیرو در مفهوم‌سازی رویدادها ابتدا توسط جانسون (1987م) تأکید شده است. تحقیق حاضر به روش توصیفی – تحلیلی به این پرسش پاسخ می‌دهد که کدامین طرح‌واره‌های نیروی معرفی‌شده در معنی‌شناسی شناختی «الگوی جانسون» در آیات نفاق وجود دارد. درضمن بیشترین طرح‌واره‌های نیرو و کاربست آن در درک حوزه مفهومی نفاق چگونه است. به‌منظور تحلیل داده‌های پژوهش، ابتدا آیات نفاق با رویکرد مذکور در قالب (واژگانی، مضمونی و دستوری) مطالعه شد و حدود 13مورد طرح‌واره نیرو از آن‌ استخراج شد. اهمّیّت موضوع نفاق از یک سو و وجود طرح‌واره‌های تصوّری نیرو در آن ازسوی دیگر سبب شد تا این حوزه مفهومی بررسی گردد. برای رسیدن به هدف، هفت‌مورد از رایج‌ترین ساختارهای نیرو در حوزه مفهومی نفاق در چهارچوب طرح‌واره‌های تصوّری بررسی شد. نتیجه بیانگر آن است که طرح‌واره انسداد با اختلاف بسامد، از بیشترین بسامد برخوردار است که این فراوانی می‌تواند، توجیه شناختی داشته باشد؛ زیرا این نوع طرح‌واره نقش ناهنجارهای اخلاقی را در ترک محرّمات پررنگ می‌سازد. همچنین طرح‌واره نیروی«حذف مانع» و طرح‌واره نیروی «جذب/ کشش» در مفهوم‌سازی آیات نفاق وجود ندارد.

رفتارهای جامعه پسند که مبتنی بر رفتارهای اخلاق مدارانه است و در تعالی فرد و جامعه نقش بسزایی دارد، مورد توجه اندیشمندان مختلف ازجمله روانشناسان، قرارگرفته است، و در مکاتب روانشناسی، ذیل سه رویکرد انگیزه‌ای، نتیجه گرا و رویکرد وابسته به پسند جامعه تبیین می‌شود. این رویکردها به دلیل نادیده گرفتن خاستگاه و ریشه رفتارهای جامعه‌پسند دچار نوعی چالش و خلل و نقص در تبیین رفتارهای جامعه پسند شده‌اند. این در حالی است که این دست رفتارها از مقوله‌های حائز اهمیت در تربیت دینی است و ازآنجاکه کمال انسانی از راه تقرب و عبودیت خداوند و به دیگر سخن خدا گونه شدن، هدف اصلی و بنیادین تربیت از منظر قرآن و روایات معرفی‌شده است؛ تبیین دینی در این زمینه ضرورت دارد. این پژوهش ضمن ارزیابی رویکردهای روان‌شناختی رفتار جامعه پسند، به این سؤال پاسخ می‌دهد که بر مبنای آموزه‌های قرآنی، رفتار جامعه پسند مبتنی بر چه اصولی است؟ با روشی توصیفی تحلیلی و با کنکاش در آیات الهی، این نتایج حاصل شد که قرآن کریم با تبیین خاستگاه و ریشه چنین رفتارهایی و همچنین بیان شاخصه‌های آن، خلأهای موجود در رویکردهای روان‌شناختی را برطرف کرده است. دراین راستا مشخص گردید اولاً خاستگاه و ریشه این دست رفتارها در عقل و فطرت انسانی است و نقش رهبری وحی و دین در تعیین حدومرز آن ضروری است و ثانیاً با شاخصه‌هایی که آموزه‌های دین مشخص می‌کند، رفتارهای جامعه پسند باید از حُسن فعلی و فاعلی توأمان برخوردار باشند تا علاوه بر سودرسانی به انسان‌ها و تعالی جامعه، مهم‌ترین رسالت آن‌که تعالی روحی فرد و قرب پروردگار است را نیز به ظهور برساند.

خداوند متعال در قرآن کریم به‌صورت امر ارشادی، بندگانش را به توکل بر خود امر کرده و در موارد متعددی کارکردهای توکل به خداوند را نیز ذکر کرده است. بررسی آیات متضمن مفهوم توکل در قرآن کریم نشان می‌دهد خداوند متعال عمدتاً به تبیین فواید و کارکردهای توکل در مواجهه با افراد و قضایای مختلف پرداخته و مصادیق فراوانی برای آن ذکر کرده است. ازآنجاکه مفهوم توکل، یکی از واژگان دارای ابهام در نظام معارف اسلامی بوده و تعاریف و کارکردهای مختلفی برای آن از منظر اندیشمندان اسلامی بیان‌شده، لذا ضروری است که در پژوهش مستقلی به تبیین کارکردهای آن از منظر آیات قرآن کریم پرداخته و بدون پیش‌فرض مفهومی و دسته‌بندی از پیش تعیین‌شده، به تحلیل آیات قرآن کریم در این زمینه پرداخته شود. در این پژوهش تلاش شده است با استفاده از روش «تحلیل محتوا» به‌مثابه یکی از روش‌های تحقیق میان‌رشته‌ای و متن محور، به تحلیل آیات قرآن کریم برای کشف کارکردهای توکل پرداخته و در پایان، الگوی جامع کارکردهای توکل به خداوند در مواجهه با افراد و قضایای مختلف ارائه شد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که 31% از آیات متضمن بحث توکل، به تبیین کارکردهای آن در پنج مقوله مواجهه با کفار و مشرکان، منافقان، اهل کتاب، عملکرد نادرست مسلمانان و قضا و قدر الهی، قابل‌تقسیم است. نتیجه نهایی توکل به خداوند در این موارد، رشد و تکامل انسان و نجات از ابتلائات ذکرشده است.

برخی از نواندیشان مسلمان با ادعای عدم ذکر روایات مهدویت در کتب صحیحین، عقیدهٔ «مهدویت» را انکار نموده و آن را برگرفته از عقاید شیعه دانسته­اند. برای بررسی این ادعا، کتاب «صحیح مسلم» از منابع اهل سنت و کتاب «کمال‌­الدین» از منایع شیعه انتخاب و روایات آخرالزمانی مربوط به دو مؤلفهٔ «منجی» و «دجال» با روش «تحلیل محتوا» بررسی شد. بر اساس این تحلیل، مشخص گردید کتاب «کمال‌­الدین» با فراوانی 236 مضمون (15 درصد مضامین) با تفصیل بیشتری به ذکر ویژگی‌های دوران حکومت منجی پرداخته است. در «صحیح مسلم» 53 مضمون (14 درصد مضامین) مربوط به دوران حکومت منجی بوده و بسیاری از مضامین آن مشترک با مضامین «کمال‌­الدین» است. همچنین موضوع «دجال» در «صحیح مسلم» پرکاربرد بوده و 33 درصد از مضامین آخرالزمانی این کتاب را به خود اختصاص داده است. اما به این موضوع در کتاب «کمال‌­الدین» چندان توجهی نشده و تنها 5 درصد مضامین را تشکیل می­دهد. همچنین مشخص شد در روایات «صحیح مسلم» نام حضرت مهدى ذکر نشده، ولی مقایسهٔ ویژگى‏های خلیفهٔ آخرالزمان در «صحیح مسلم» با روایات «کمال‌­الدین» و سایر روایات معتبر و متواتر اهل سنت، بیانگر آن است که مقصود از این خلیفه، حضرت مهدی است. بنابراین می‌توان گفت: در «صحیح مسلم» به موضوع «مهدویت» و بسیاری از جوانب آن توجه شده، اما تحت عنوان خاصی مطرح نشده است.

قرآن کریم دربارة تجربة جسمانی عروج نبی اکرم(ص) شرح کاملی بیان نفرموده است و بیشتر ارتقای روحی پیامبر(ص) و مشاهدة برخی آیات الهی از آن فهم می‌شود، اما برخی روایات به تجربة جسمانی پیامبر(ص) در عروج به آسمان‌های هفت‌گانه از طریق مرکبی به ‌نام «براق» اشاره می‌کنند. کیفیت عروج در لسان این روایات مناقشه‌برانگیز است و استنادی از آن در قرآن یافت نمی‌شود. ازسوی‌دیگر تاریخ این روایات به قرن سوم هجری برمی‌گردد که از عصر نزول قرآن فاصله دارد و نهایتاً رد پای برخی اندیشه‌های دینی گذشته در محتوای این احادیث یافت می‌شود. در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی نشان داده می‌شود که فضای زیستی تاریخی‌ راویان حدیث و استفاده از مفاهیم استعاری و نمادین جهت تفسیر قرآن می‌توانسته است در تدوین این‌گونه احادیث مؤثر باشد. حاصل اینکه اصل آموزة معراج، هم در ادیان گذشته و هم در اسلام مورد تأیید است. در قرآن کریم جزئیات مشروح در این‌گونه روایات یافت نمی‌شود، اما این روایات با رویکردی تأویلی به تفسیر قرآن می‌پردازند و احتمال اثرپذیری متون روایی از متون ادیان توحیدی دور از ذهن نیست.

نظریه انطباق نماد ضدمسیح بر منجی اسلامی-شیعی در پی اثبات تعارض کامل دیدگاه اسلام و مسیحیت درباره آخرالزمان است. با توجه به تلاش بسیار صاحبان این نظریه در توسعه این دیدگاه در مسیحیت و اسلام هراسی و شیعه هراسی در جوامع غربی، بررسی این نظریه و تبیین اشکالات آن ضروری است. جهت سنجش این نظریه، کتاب «کمال­الدین» از منابع شیعی و کتاب «مکاشفات یوحنا» از منابع مسیحی با روش تحلیل محتوا بررسی شد. یافته­های پژوهش نشان می­دهد برخلاف ادعای مطرح‌شده، تمایزات بسیاری میان منجی شیعه و ضدمسیح کتاب مقدس و هم­گرایی و هم­سویی قابل­توجهی میان منجی شیعه و منجی مسیحیت وجود دارد. ازجمله خطاهای روش­شناختی این نظریه عدم استناد به روایات معتبر و منابع اصیل شیعی و ارائه گزینشی شواهد موافق و نادیده گرفتن شواهد مخالف است. همچنین این دیدگاه بر اساس تفسیر ظنی از کتاب مقدس شکل گرفته است و به‌صرف مشابهتی جزئی نمی­توان قائل به آن شد.

«ولایت» از ارکان اصلی و آموزه‌های اساسی دین اسلام و از مباحث مهم قرآنی و محوری‏ترین مسئله در مکتب اهل‌بیت علیهم السلام است؛ که به معنای پذیرفتن رهبری پیشوایان الهـی و اعتقاد به ولایت امامان معصوم علیهم السلام پس از پیامبر’ از سوی خداوند بر مردم می‌باشد. نظام سیاسی اسلام و شیوه حکومتی دین بر پایه ولایت است و ملاک مسلمانی پس از اطاعت از رسول خدا، ولایت‌پذیری است. اهمیّت این مسئله بدان حد است که اهل‌بیت علیهم السلام در کلمات نورانی خود به دفعات جایگاه و ضرورت آن را مطرح کرده و تلاش نموده‌اند تا تبیینی قابل ‌قبول از آن ارائه نمایند. در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش «تحلیل محتوا» به‌مثابه یک روش تحقیق میان‌رشته‌ای متن محور، مهم‌ترین و طولانی‌ترین خطبه امام علی علیه السلام در نهج‌البلاغه، یعنی خطبه قاصعه، مورد تجزیه‌ و تحلیل کمّی و کیفی قرار گرفته و نوع نگاه آن حضرت به مقوله ولایت را تبیین نموده و در پایان الگوی جامع ولایت‌پذیری از منظر ایشان را ترسیم نمائیم. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد امیرالمؤمنین علی علیه السلام در خطبه قاصعه مراتب ولایت‌پذیری را در دوگونه پذیرش ولایت پیامبران الهی از جمله پیامبر اسلام’ و پذیرش ولایت اولیای الهی از جمله خودشان ترسیم نموده و به تفصیل مهمترین ویژگی‌های ولیّ و نتایج ولایت‌پذیری را نیز توضیح داده‌اند. بی‌شک توجه به این الگو می‌تواند کمک شایانی به پذیرش هرچه بهتر این اصل مهم در دین اسلام باشد.