جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پس از وفات پیامبر بزرگوار اسلام (ص) اختلاف‌هایی که پیرامون مسئله خلافت و اصول عقاید از جمله صفات باری‌تعالی و موضوعاتی نظیر قضا و قدر، خیر و شر، جبر و اختیار و ... میان دانشمندان مسلمان به وجود آمد، موجب پیدایی فرقه‌های متعدد با آرایی گوناگون شد. این امر سبب ایجاد «علم کلام» و فرقه‌های کلامی جدیدی مانند معتزله، اشاعره، شیعه و اسماعیلیه و گرایش‌های فقهی مانند شافعی، مالکی، حنبلی، حنفی و شیعه شد؛ این مناقشات عقیدتی میان فرقه‌های نام‌برده در طول قرون متمادی در تاریخ اسلام فصلی عظیم را به خود اختصاص داده است. ازآنجاکه بزرگان شعر فارسی اغلب گرایش‌هایی به یکی از این مکاتب کلامی و فقهی داشته‌اند، آرای خود را در اثبات یا رد اصول اعتقادی یکی از این فرقه‌ها به‌صراحت اظهار داشته‌اند؛ به بیان دیگر «مذهب‌گویی» را شکل بیان ادبی خود قرار داده‌اند؛ درنتیجه فهم این دسته از اشعار، بدون شناخت اصول اعتقادی این شاعران میسر نیست؛ بنابرین در این نوشتار سعی شده است به سه مکتب غالب کلامی در تمدن اسلامی یعنی شیعه، معتزله و اشاعره توجه خاصی شود و به‌اجمال به مبانی فقهی چند شاعر پرداخته شده است؛ سپس نمونه‌هایی از اشعار شعرای بزرگی که شعرشان به نوعی تجلی‌گاه آرای کلامی است، ارائه گردیده است.

در ادبیات تطبیقی بیش از هر چیز می توان به نقاط وحدت اندیشه بشری پی برد که چگونه اندیشه ای در نقطه ای از جهان توسط اندیشمندی، ادیبی و یا شاعری مطرح می شود و در نقطه دیگر همان اندیشه به گونه ای دیگر مجال بروز می یابد.در این مقاله، نویسنده با بررسی و تحلیل زندگینامه و اندیشه دو شاعر زن، فروغ فرخزاد و سیلویا پلات، شعر آن دو را در حیطه لفظ و معنا و بلاغت مورد مطالعه قرار می دهد و به احصا و برشمردن این مشابهت ها می پردازد. افق های مشترک شعر و اندیشه این دو شاعر با نگاهی به درون مایه های مشترک اشعار ایشان، با ذکر نمونه های فارسی و انگلیسی شعر پلات و نمونه هایی از اشعار فروغ فرخزاد، به این نتیجه نهایی دست می یابد که چگونه دو شاعر، هر چند در یک برهه زمانی نزدیک به هم، اما با وجود فرسنگ ها فاصله و بی خبری از وجود یکدیگر، تا چه اندازه می توانند از مشابهت های گوناگون برخوردار باشند. در این جستار، نگارنده با روش نقد روانشناختی، درونمایه هایی هم چون عشق، ناامیدی و یاس، معشوق و مرد، حسرت، سادگی و زودباوری های زنانه، زوال و نابودی، همذات پنداری با گیاهان، کمال گرایی، مرگ اندیشی و مرگ آگاهی، به عنوان درونمایه های مشترک و ذکر مثال ها و شواهد متعددی از میان اشعار ایشان، به مطالعه تطبیقی شعر و اندیشه این دو شاعر دست می یازد.

نگاه مولانا یک نگاه عرفانی شرقی و یکی از منابع مهم آفرینش معنا و ارزش است و بخشی از فرهنگ جامع? ما به آن ارجاع داده می شود. به همین دلیل، ظرفیّت بالایی برای مطالعه از دیدگاه های مختلف دارد. مثنوی مولانا نیز یکی از تأویل پذیر ترین متون ادبی است که در عین پریشانی ظاهری، از ژرف ساختی وحدت مدار و منسجم برخوردار است. این گفتمان، سازوکاری ویژه دارد و عناصر گوناگونی در آن نقش دارند و در خدمت این انسجام قرار می گیرند. در گفتمان مثنوی، عنصر نور، صدا و رنگ کارکرد و جایگاه ویژهو ملموسی دارند و از اصلی ترین نشانه های آن به شمار می آیند، طوری که با توجّه به نقش آن ها می توان نظام گفتمانی مولانا را تبیین کرد. حال مسأل? این است که این عناصر چگونه در خدمت نظام گفتمانی مثنوی و معنابخشی به آن قرار می گیرند؛ دارای کدام کارکردهای گفتمانی هستند و چه الگویی برای تحوّل کارکردی آن ها وجود دارد؟ از این رو در این رساله با بهره گیری از روش تحلیل گفتمان نشانه- معناشناختی، این فرضیّ? اساسی بررسی می شود که در گفتمان مثنوی عنصر نور، صدا و رنگ، در یک فرایند تعاملی و بر همکنشی و در بستر فضاهای گفتمانی در ارتباط با هم قرار می گیرند و همزمان با تحوّلات فرایندی فضاهای گفتمان از نظر کارکردی دچار تحوّل می شوند. همچنین بر اساس حضور این عناصر در نقش های کنش گر، شوِش گر، سوژه و اُبژه و با ایجاد هم حسی بین آن ها و عوامل گفتمانی، وضعیّتی شوِشی و زیبایی شناختی در گفتمان تحقّق می یابد. بر اساس نتایج حاصل از پژوهش، مهم ترین کارکردها و فرایندهای گفتمانی این عناصر در مثنوی شامل موارد زیر است: زیبایی شناختی، حسی- ادراکی، بیناحسی، عاطفی، تنشی، تعاملی، انعکاسی، شوِشی، استعلایی، جسمانه ای، پدیدارشناختی، اتیکی، جاذبه ای، استحاله ای، خلسه‌ای، ابررخدادی، هستی شناختی و فرهنگی. در این گفتمان، عناصر نور، صدا و رنگ در قالب نمودها و افعال وجهی سبب تغییر آهنگ حرکت گفتمان، شکل گیری هویّت های گفتمانی، و نظام های ارزشی، عاطفی و زیبایی شناختی می شوند. همچنین مولانا با معرّفی نشانه- معناشناسی هستی شناختی و با استفاده از قابلیّت های نور، رنگ و صدا مرزبندی جدیدی از رابط? خود و دیگری ارائه می‌کند. این بررسی نشان می دهد که مثنوی مولانا از ظرفیّت بالایی برای تحوّل و تکامل نظریّه های نشانه- معناشناختی و یا ارائ? مدلی ویژه از این رویکرد برخوردار است.

سابقه‌ی پیدایش علم بلاغت به اواخر قرن اول هجری، و تلاش‌های متکلمان عرب برای اثبات اعجاز قرآن، باز می‌گردد. سال‌ها بعد، دانشمندان ایرانی با ترجمه‌ی آثار آنان، این علم و در نتیجه معانی را که جزئی از بلاغت می‌باشد، به زبان فارسی وارد نمودند و قواعد آن را تا حدود زیادی با زبان فارسی تطبیق دادند. آن‌ها با وجود اقرار به جدایی کامل معانی از علوم دیگری همچون نحو، منطق، فلسفه، اصول و... نتوانستند به هدف خود نزدیک شوند و در نتیجه معانی فارسی وام‌دار اصول زبان عربی و علومی شد که طبیعتاً به اندازه‌ی کافی قادر به نشان دادن ویژگی‌های زیبایی‌شناختی متن فارسی نیستند. در این پایان‌نامه، سعی بر آن شده است تا علوم بلاغی را در جهان عرب، یونان و روم و ایران در سال‌های آغازین شکل‌گیری، مورد بررسی قرار دهیم. این کار از آن جهت است که به احتمال بسیار زیاد به دلیل وجود ارتباطات فراوان میان آن ملت‌ها، اشتراکاتی در مبانی ابتدایی داشته باشند و یا از یکدیگر تأثیر پذیرفته باشند. بررسی این مسأله از آن جهت اهمیت دارد که بتوانیم از این طریق معایب و کاستی‌های علم معانی سنتی را که در اکثر کتاب‌ها تکرار شده و منطبق با اصول زیبایی‌شناختی زبان فارسی نیستند، بهتر بررسی کنیم.پس از آن تلاش کرده‌ایم با نگاهی به نظریه‌های ادبی مختلف در جهان غرب، راهکارهایی که بتوان آن‌ها را در زبان فارسی نیز استفاده کرد، برای کارآمدتر کردن این علم پیشنهاد کنیم.

مقایسه و تطبیق خاستگاه‌های فکری و اندیشه‌هایی که در بستر فرهنگ‌های متفاوتی شکل گرفته-اند، درحوزه‌ی مطالعات تطبیقی بوده و این‌گونه از مطالعات به ویژه در حوزه‌ی ادبیات، به دریافت و درک افکار مشابه میان بزرگان علم و ادب کمک می‌کند. صادق هدایت، نویسنده و متفکر برجسته، در حوزه‌ی فرهنگ است. از جمله دغدغه های وی، توجه به انسان، خودشناسی،مبارزه با جهل و خرافات و به طور کلی واژگون کردن و ساخت و شناساندن فرهنگی با ارزش‌های نو است.فردریک نیچه، فیلسوف و متفکر آلمانی نیز تأثیرگذارترین فیلسوف قرن در حوزه‌ی فرهنگ و توجه به انسان و دستاوردهای آن است. نقطه‌ی مشترک فکری هر دو اندیشمند،ساخت فرهنگی نو به کمک روشن کردن بستر باورهای مردمی و چگونگی رفتار،تحت عنوان اخلاق است. در این پایان‌نامه، به تعریف ادبیات تطبیقی و بیان مفاهیم (علم اخلاق و فلسفه‌ی اخلاق) پرداخته، سپس جایگاه مفهوم اخلاق در اندیشه‌ی هدایت و نیچه، بررسی شده است.برخی هنجارشکنی‌های هدایت که تعریف اخلاقنزد مردم را زیر سوال می‌برد، مشابه نفی وبت‌شکنی‌های نیچه در حوزه‌ی اخلاق است.با توجه به وجوه مشترک میان اندیشه‌های این دو متفکر، نگارنده سعی دارد تا دیدگاه هدایت در حوزه‌ی اخلاق را با دیدگاه نیچه مقایسه کرده و گزاره‌های فکری هر دو را در این زمینه تطبیق نماید.

ایمان یکی از مسائلی است که عین‌القضات همدانی در آثار خود به آن توجه ویژه‌ای مبذول داشته‌است، تا آنجا که در یکی از تمهیدهای کتاب خود با عنوان «بیان حقیقت کفر و ایمان» به صورت خاص‌تری این مسأله را مورد شناسایی قرار داده است این در حالیست که رد پای دغدغه‌های ایمانی حاضر در عصر عین‌القضات و دوره پیش از او در سراسر تمهیدات و سایر آثار او به طور برجسته‌ای دیده می‌شود. در این پایان‌نامه به شناسایی ایمان در سنت ‌های کلامی، عرفانی و دینی در جامعه اسلامی دست زده و با توجه به این شناخت به گردآوری، طبقه‌بندی و نتیجه‌گیری از آنچه عین‌القضات در باب ایمان در دو اثر مهمش یعنی تمهیدات و سه جلد نامه‌ها آورده است پرداخته‌ایم.عین‌القضات همدانی جدای از متأثر بودنش از سنت‌های دینی، کلامی و عرفانی پیش از خود، اندیشمندی است با استقلال‌های فکری و ذهنی خاص خود بنابراین دیدگاه خاص ایمانی او را جدای از سنت‌های کلامی و عرفانیی که در قرن‌های چهارم و پنجم جریان داشته می‌توان در رابطه متقابل ایمان با دغدغه‌های برجسته فکری او چون عشق، کفر، شر، عادت‌ستیزی، و تجربه شخصی و ... بررسی نمود و البته بازهم با توجه به جریان‌های عرفانی، کلامی و دینی که در آن روزگار، قبل و حتی بعد از آن در جامعه اسلامی وجود داشته است.

تحلیل گران گفتمان ، با برجسته ساختن نقش زبان در تکوین اندیشه ها، اصالت را به گفتمان می دهند و از آنجا که زبان نقشی محوری در متون ادبی ایفا می کند، در پژوهش حاضر از نظری? «گفتمان»_ بر اساس نظریات لاکلو و موف_ جهت بررسی نقش زبان و سخن پردازی در دوره صفویه و تأثیرات آن بر شعر این دوره به عنوان مهم ترین دوره در تاریخ تشیع استفاده کرده ایم. اما از آنجا که تأثیرات زبان و باورها دوجانبه است، در ادامه بررسی های انجام شده، به تأثیرپذیری باورها و عقاید شیعه از شعر دوره صفویه نیز اشاره کرده ایم.گفتمان کلام تشیع دوره صفویه با تمرکز بر دال مرکزی «امامت» به مقابله با گفتمان اهل سنت می پردازد و این گفتمان اغلب با دال های «شاه»، «ولی»، «شفیع» در شعر شاعران مفصل بندی شده است.شاعران به عنوان بخشی از کنشگران گفتمان تشیع با راهکارهایی چون اعتباربخشی از طریق تأکید بر علم، عدالت، مظلومیت، نسبت ائمه با پیامبر و ... و نیز از طریق برجسته سازی گفتمان خودی و حاشیه رانی گفتمان غیر به ترویج این گفتمان می پردازند.

مفهوم خدا در شعر سبک خراسانی و بینابین از مفاهیمی بوده که تحت تأثیر بسیاری از جریانات فکری همچون نحله‌های کلامی و فرقه‌های مختلف عرفانی در طی قرون چهارم تا ششم هجری، دستخوش دگرگونی‌های مختلفی شده است، بطوری‌که این تغییر و دگردیسی‌ها در آثار شاعران این دوره‌ها به روشنی مشهود است، از این رو برآنیم، در این تحقیق چهار گرایش کلامی، عرفانی، دینی- قرآنی و تأثیرات الهیات پیش از اسلام در باب مفهوم خدا را مورد بحث و بررسی قرار دهیم و تأثیرات هر یک از این گرایش-ها را در ذهن . زبان این شاعران در این باب را به چالش کشیم. در تحقیق پیش رو، مفهوم خدا و سیر تطور آن در شعر شش شاعر (رودکی، کسایی، فردوسی، فرخی سیستانی، منوچهری دامغانی و ناصرخسرو) از سبک خراسانی و دو شاعر (خاقانی شروانی و نظامی گنجوی) از سبک بینابین با بررسی گرایش‌های کلامی، عرفانی، دینی- قرآنی و تأثیرات الهیات پیش از اسلام در اندیشه این شاعران، تحلیل می‌شود. بر این اساس نشان خواهیم داد که گرایش‌های کلامی و تأثیرات الهیات پیش از اسلام تحت تأثیر شرایط سیاسی و اجتماعی، همچنین قرابت زمانی شاعران سبک خراسانی با ایران پیش از اسلام، در آثار شاعران این دوره رسوخ و نفوذ بیشتری داشته است و موجب شده این مفهوم تحت‌الشعاع این جریانات، ضمن آنکه نشانگر ستیز اشعریت و اعتزال را در آیینه‌ی شعر صدر اول فارسی‌ست، بیانگر سیر تطور خاص خود نیز در این دوره باشد.اما به دنبال ورود و نفوذ نحله‌های فکری چون مکتب‌های مختلف عرفانی، همچنین گسترش مطالعات قرآنی در آثار شاعران سبک بینابین، مفهوم خدا در این دورهتحت تأثیر این جریانات پرورش می‌یابد و مفهومی متفاوت از شاعران سبک خراسانی می-آفریند.برای دریافت این نتیجه، ابتدا مفهوم خدا در شعر شاعران سبک خراسانی و بینابین بر اساس گرایش‌های کلامی، تأثیرات الهیات پیش از اسلام و قرآنی و عرفانی آنها بررسی شده و پس از آن، به مقایسه و سیر تطور این مفهوم پرداخته‌ایم.