جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظريه تکامل که سلطه آن در عصر فعلي در سراسر عالم ديده مي‌شود، در ابتدا به شکل دیدگاهی زيست‌شناسانه به‌صورت رسمي توسط چارلز داروين، پا به عرصه وجود نهاد. اين نظريه که بعدها در عرصه‌هاي ديگر نیز نفوذ کرد و تأثيرات شگرفي در ديگر شاخه‌هاي علوم گذارد، شواهدي براي اثبات اصل مدعاي خود دارد. این شواهد و به بیان دیگر استدلال های تکاملی، از جنبه صغروی، زیست شناسانه و از جنبه کبروی فلسفی هستند. در اين مقاله با روش تحلیلی عقلانی به بررسي شواهد اصلي نظريه تکامل از جنبه کبروي پرداخته‌ايم و فارغ از ادعاهای صغروی زیست‌شناسه، صحت‌وسقم شواهد و استدلال‌هاي اين نظريه را بررسي کرده‌ايم. به نظر مي‌رسد، شواهد اين نظريه، براي اثبات نظريه تکامل به صورت کلان و تغيير گونه‌اي به گونه ديگر، کفايت نمي‌کند و آنچه موردنظر در نظريه تکامل است با اين شواهد اثبات نمي‌شود.

«معاد» از اصول عقايد همۀ اديان توحيدي است. شايد کمتر صفحه‌اي از قرآن مجيد را بتوان ملاحظه کرد که در آن از اين حقيقت خطير ذکري نباشد؛ اما در چگونگي آن، بحث‌هاي گوناگوني از طرف دانشمندان اسلامي مطرح شده ‌است. تعداد محدودي از صاحب‌نظران، معاد را صرفاً روحاني؛ عده‌اي آن را با جسم مثالي و برخي ديگر، مانند آقاعلي مدرس زنوزي و ملانعيما طالقاني آن را قابل تبيين با جسم عنصري نيز مي‌دانند. از منظر ملانعيما طالقاني، معاد، بازگشت نفس به همين بدن عنصري فعلي است که در معاد احيا مي‌شود. ايشان براي اثبات ادعاي خويش، به دلايل متعددي تمسک کرده است. از ديدگاه آقاعلي مدرس زنوزي، معاد جسماني صعود بدن عنصري براثر حرکت جوهري به‌سوي نفس اخروي است؛ به‌گونه‌اي‌که با آن نفس تناسب پيدا کرده، توانايي همراهي با آن را داشته باشد. اين مقاله با روش تحليلي ـ توصيفي، نظريۀ اين دو محقق را در باب معاد به‌صورت تطبيقي، واکاوي، تبيين و درنهايت به بررسي و نقد نظريه آن دو دانشمند پرداخته ‌است. اگرچه معاد جسماني عنصري براساس ظهور آيات قرآن و روايات مورد پذيرش است؛ اما هيچ‌کدام از استدلال‌هاي عقلي اين دو فيلسوف براي اثبات معاد جسماني عنصري، مقصود ايشان را تأمين نمي‌کند.

این اثر ترجمه‌ی بخش دوم از کتاب معرفت‌شناسی است که به عنوان اولین کتاب از مجموعه‌ی شش کتاب با موضوع مبانی اندیشه اسلام تألیف شده است. این بخش از کتاب نامبرده مشتمل است بر چهار درسی که درباره‌ی معارفت دینی و جنبه‌های معرفت‌شناختیِ آنها بحث می‌کنند. درس اول «هرمنوتیک فلسفی» است که در آن این نظریه مطرح و نقد شده است با توجه به دیدگاه گادامر و سپس پیشزمینه‌های فهم بحث شده‌اند. درس دوم «معرفت دینی» است که در آن راه‌های معرفت دینی و ارزشِ معرفت‌شناختی آنها بحث شده است و سپس راه حل های ناسازگازی‌های معرفت دینی با مواردی از معرفت دینی و با سایر معرفتها ارائی داده شده است. درس سوم که «تعدد قرائت‌ها» نام دارد، دیدگاه کثرت‌گرایانه‌ی درون‌دینی را بحث می‌کند که ادعا می‌کند که برداشتهای متعدد از متون یک دین معتبر هستند، در حالی که درس چهارم که «پلورالیسم دینی» نام دارد، دیدگاه کثرتگرایانه‌ی بین-ادیانی را بحث می‌کند که می‌خواهد اثبات کند که همه‌ی ادیان معتبر و حق هستند. بررسی‌ها به رد شدن نظریاتی انجامید که به نحوی به شک‌گرایی و نسبی‌گرایی منجر می‌شدند، و راه‌حل‌هایی برای دقیقتر شدن معرفت دینی ارائه گردید.

نظریه تکامل را چارلز داروین نخست به ‌صورت نظریه‌ای زیست‌شناسانه مطرح کرد. این نوع نگاه به عالم، خالی از نتایج متافیزیکی و تأثیر بسزا بر علوم انسانی نبود، بلکه تأثیرش در علوم انسانی اگر بیشتر از علوم زیستی نباشد کمتر نیست. در این پژوهش با ارائه گزارشی از نظریه تکامل، تأثیر آن بر مبانی انسان‌شناختی علوم انسانی در پنج حوزۀ حقیقت انسان، جایگاه انسان در نظام هستی، اراده و اختیار انسان، کمال نهایی انسان و خلقت انسان را بیان کرده و به بررسی آن می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که مبانی انسان‌شناختی علوم انسانی که برآمده از نگاه تکاملی به عالم‌اند با مبانی انسان‌شناختی علوم انسانی اسلامی که مورد تأیید ما هستند، سازگاری ندارند.

ابطال‌پذيري از نگاه طرفداران آن، معيار معنا يا معيار صدق نيست؛ تنها معياري براي جدا کردن علم، از غير‌علم و شبه‌علم است. پوپر در ديدگاه ابطال‌پذيري، با طرح انديشه تقرب به صدق، با استقراگرايان در باور به عقلانيت و پيشرفت علمي همراه مي‌شود و خوش‌بيني، فلسفه مدرن را به نقش علم در جامعه و تاريخ بشري حفظ مي‌کند. در عين‌حال، مبنايي تجربي براي نظريه‌هاي علمي در نظر نمي‌گيرد؛ نظريه را حدسي موقت معرفي مي‌کند که براي رفع مشکلات، نظريه‌هاي قبلي، پيشنهاد شده است. وي، کارکرد تجربه را منحصر در نقد و ابطال مي‌داند و تأکيد مي‌كند که تجربه در اثبات، يا تأييد يک نظريه دخيل نيست. وي نه‌تنها اين منطق را در علوم طبيعي جاري مي‌داند، بلکه همين روش و منطق را در نظريه‌پردازي در علوم اجتماعي هم جاري مي‌داند. اين مقاله، مباني معرفتي و نتايج ابطال‌گرايي پوپر در علوم طبيعي و اجتماعي را مورد مطالعه و نقد و بررسي قرار داده است.

ملاصدرا با کمک جسم مثالی و خواص آن، گام بلندی برای تبیین خردپسند بسیاری از آموزه‌های شرع مقدس اسلام دربارة معاد جسمانی برداشت. اما به اعتقاد مدرس زنوزی، بسیاری از ادلة نقلی معاد را نمی‌توان تنها با جسم مثالی توجیه و تبیین عقلی کرد. به همین دلیل، ایشان برای تکمیل نظریة ملاصدرا و تبیین عقلانی همة آموزه‌های معاد، نظریه‌ای بدیع ارائه نمود. بر اساس این نظریه، بدن عنصری پس از جدا شدن از نفس جزئی خود، تحت تدبیر نفس کلی قرار می‌گیرد و به تکامل جوهری و استکمال ذاتی خویش ادامه می‌دهد تا اینکه به‌‏تدریج به بدنی تبدیل می‌شود که صلاحیت صعود به‌‏سوی نفس جزئی و اتحاد مجدد با آن را می‏یابد. این دیدگاه، مخالفت‌ها و موافقت‌هایی را از سوی فیلسوفان بعدی، به‏‌ویژه پیروان حکمت متعالیه به دنبال داشت. در این مقاله، کوشیده‌‏ا‌‌یم با پاسخ دادن به اشکال‌های واردشده بر دیدگاه زنوزی، تفسیر صحیحی از آن ارائه کنیم

مسئلۀ عصمت پیامبران از گناه از مسائلی است که نقشی به‌سزا در اثبات یا انکار دیگر عقاید دینی دارد؛ از این‌رو، همواره یکی از دغدغه‌های فکری مسلمانان بوده وهست. نظر به اهمیت این مسئله، قرآن کریم نیز به آن پرداخته است. در این میان، برخی متفکران غیر مسلمان، آیات قرآن را دلیلی بر انکار عصمت پیامبران پنداشته‌اند؛ در حالی‌که اغلب دانشمندان مسلمان آیات یادشده را توجیهی قابل قبول کرده‌اند. در این میان، برخی از عالمان مسلمان نیز با ارائۀ آیاتی چند از قرآن، به اثبات عصمت پیامبران از گناه همت گماشته‌اند. ما در این نوشتار به دنبال بررسی مهمترین آیاتی هستیم که به آنها برای اثبات عصمت پیامبران از گناه استناد شده است. در این میان، از میان متفکران مسلمان، علامه طباطبایی با روش تفسیری قرآن به قرآن، به طور مستقل به اثبات عصمت پیامبران از گناه پرداخته است؛ از این‌رو، محوریت این نوشتار، بررسی دیدگاه این متفکر بزرگ است، هرچند در مواردی نیز به دیدگاه دیگر متفکران استناد کرده‌ایم. بر اساس مهم‌ترین یافته‌های این تحقیق، عصمت پیامبران از گناه، تنها بر اساس برخی آیات قرآن کریم، قابل اثبات است و اغلب آیات مورد استناد در این باره، توانایی اثبات چنین آموزه‌ای را ندارند.

معاداز اصول عقاید اسلامی است. شاید کمتر صفحه‌ای از قرآن مجید باشد که در آن ذکری از این حقیقت خطیر نباشد؛ اما در نحوه وقوع و چگونگی رخداد آن بحث‌های گوناگونی خصوصاً از قرن دهم به بعد در میان فلاسفه اتفاق افتاده است. به نظر مرحوم زنوزی معاد جسمانی صعودهمین بدن عنصری در اثر حرکات جوهری و استکمالات ذاتی به‌سوی نفس مفارق است و این‌که این بدن تناسبی پیدا کند با نفس اخروی که بتواند همراه آن باشد. با توجه به این‌که ایشانیکی از مفسران برجسته فلسفه صدرایی است، بررسی و ارزیابی دقیق دیدگاه ایشان اهمیت دارد. علت اصلی دست برداشتن ایشان از نظریه جسم مثالی صدرا در بحث قیامت این است که آن را مطابق با نظر شرع نمی‌یابد و درعین‌حال معاد شرع را قابل‌بیان با ادبیات فلسفی می‌داند.در نظریه ‌ایشان بیشتر مبانی فلسفی حکمت متعالیه مانند(اصالت وجود، تشکیک وجود و حرکت جوهری) حفظ‌شده است. به عقیده او، نفوس انسانی که هنگام تعلق نفس به بدن تحت تدبیر نفس کل است، پس از مرگ به نفس کل متصل می‌شود و از قوا و اعضای آن به شمار می‌آید و از آن طریق می‌توانند همچنان بدن خویش را تدبیر کنند.به نظر وی، بدن که شامل ودایع و آثاری از نفس است، در مسیر حرکت جوهری خود به‌سوی نفس کلی که در حقیقت مبدأ فاعلی او بوده است، به بدنی تبدیل می‌شود که شایستگی ملحق شدن به روح در قیامت را داشته باشد. در این رساله، نظریۀ ‌ایشان در باب معاد را واکاوی کرده، تبیین و تقریری صحیح و روان از آن ارائه کرده‌ایم و سوالات و اشکالات صدرالمتالهین در امتناع معاد با جسم عنصری را بر اساس تبیین جسم عنصری مدرس زنوزی جواب داده ایم.