جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پرستشگاه و فضاي قدسي، يکي از مباحث بنيادين در بين اديان گوناگون است که تبيين و تحليل ابعاد آن، از جهات مختلفي همواره قابل بحث است. ضرورت و اهميت پرستشگاه از آنجا ناشي مي‌شود که به‌هرروي از همان آغاز حيات، آدمي همواره در کوشش بوده است تا بتواند فضايي معنوي برای ارتباط با عالم ماوراء را بنيان نهد. جايگاهي مقدس که در اديان مختلف از آن به‌عنوان مرکز عالم و نقطة اتصال با معبود سخن رفته است. دو آيين زرتشت و بودا، اگرچه در مباني، فرهنگ و جهان‌بيني و اصول اعتقادي با يکديگر تفاوت دارند، در تعاليم اخلاقي و برخي آموزه‌ها و مناسک داراي نقاط اشتراک‌اند. ازجمله نقاط مشترک در دو سنت زرتشتي و بودايي مي‌توان به حضور پرستشگاه و قداست آن اشاره کرد. پرستشگاه در دو سنت زرتشتي و بودايي، ازآنجاکه امر مقدس را به‌ظهور مي‌رساند، قداست مي‌يابد. در دو سنت زرتشتي و بودايي، اين اعتقاد ريشه دارد که انسان تنها در اين فضا مي‌تواند با جهان ديگر، يعني جهان خدايان و نياکان، ارتباط داشته باشد. زرتشتيان و بوداييان در پرستشگاه، مناسک و آيين‌هاي قدسي خود را برگزار مي‌کنند. به‌بياني‌ديگر، در دو سنت زرتشتي و بودايي، اين انديشه حضور دارد که در فضاي قدسي پرستشگاه، اجراي آيين‌هاي مقدس، شيوه‌هاي درست هدايت و تربيت معنوي تحقق مي‌يابد و گذار از مرتبه‌اي به مرتبة ديگر در حيات معنوي امکان‌پذير مي‌شود. افزون بر اين، در سنت زرتشتي و بودايي از طريق حضور در پرستشگاه است که با ارائة احکامي قانونمند، زمينة مطلوب براي تقليل رنج و خشنودي ايزدان فراهم مي‌شود. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی می باشد.

آئین شیوا سیدانته، یک مکتب فکری شیوایی است که به سه مقوله اصلی خداوند، روح و ماده اعتقاد دارد. در اندیشه هندویی، آئین شیوا سیدانته، آئین تکامل یافته نام دارد؛ زیرا اندیشه‌های بنیادین شیوا‌پرستی را تشکیل می‌دهد و در اندیشه‌های نظری و عملی، الگویی کامل برای دیگر طریقت‌های شیوایی فراهم می‌آورد. این شیوه از سلوک معنوی، بر مجموعه ادبیاتی به نام آگَمَه‌ها که به معنای منبع تعلیم است، مبتنی است. در این نظام، شیوا به عنوان قدرت مطلق شناخته می‌شود که برتر از جهان و اساس کائنات است و منشاء خلقت، حفظ و انحلال عالم است. این قدرت مطلق، خود را به اَشکال مختلفی چون خدای ریاضتکش و به شکل حیوان، انسان و گیاه نشان می‌دهد. او را با نام‌های هَرَه و شیوا می‌خوانند و دارای هشت صفت است که قدرت او را نشان می‌دهد. اندیشه‌های شیوا سیدانته را می‌توان در دو بُعد نظری و عملی معرفی و شناسایی کرد. اندیشه‌های نظری شیوا سیدانته عبارتند از: خدا، جهان، انسان، نجات و معرفت. در این سنت، خداوند جهان را از طریق نیروی خلّاقه خویش یعنی شَکتی به وجود می‌آورد و در آفرینش جهان، مایا علّت مادی جهان است. اندیشه‌های عملی شیوا سیدانته را می‌توان در اعمال یُگایی، مراقبه، کُندالینی، مَنتَره و ذکر، تشرّف و مَندَله معرفی کرد. ویژگی برجسته این آئین، استفاده از معرفت و اعمال عبادی برای رسیدن به نجات و دوری از جهل و نادانی است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که در آئین شیوا سیدانته، سالک می‌تواند از طریق اعمال یُگایی و مراقبه، جهل و نادانی را که علّت اصلی اسارت دنیوی است از بین ببرد و از این طریق به نجات دست یابد. این پژوهش، با استناد به متون کلاسیک و دست اول، به شیوه تحلیلی-توصیفی فراهم آمده است.

شکتیسم یا به تعبیر راداکریشنان "فلسفه شکته که به مفهوم مکتبی از اصول عقاید فلسفی استعمال می شود، تمامی دامنه فرهنگ شکتی در هند را در بر می گیرد". این شیوه از تفکر و سلوک هندویی صورتی از دین ورزی مبتنی بر پرستش عنصر مادینه ایزدبانوی شکتی است که سرچشمه امور ازلی و مقدّس در عالم است. تا آنجا که در نزد معتقدان به این شیوه از دینداری این دیدگاه وجود دارد که این نیروی خلاق و همتای مادینه یعنی شکتی تنها وجود حقیقی، آگاهی محض ،سعادت مطلق و علت اولیه خلقت عالم است که تکوین، نگه داری و نابودی عالم با حضور او شکل می گیرد. باید متذکر شد که در نزد پرستشگران شکتی، شکتی بعنوان نیروی مقدس، قدرت برتر، انرژی الهی شناخته می شود که همچون "برهمن" در فلسفه ودانته دارای دو وجه تعالی و تجلی است. امروزه شکتیسم بسیاری از جریان های دینی و فلسفی هند را تحت تاثیر قرار داده است و شمار زیادی از هندوان اصول اعتقادی آن را مناسب مذهب دوران خود می دانند. تا آنجا که از 17 هزار معبد هندویی 10 هزار تای آنها معابد و مراکز متعدد شکتی هستند. چرا که این آیین رازآمیز، صورتی از دین ورزی است که امور دنیوی و واقعیّت های این جهانی را همانند امور معنوی در نظر دارد. در این پژوهش از مهمترین پرسش ها این است که انسان شناسی در شکتیسم به چه صورتی قابل تبیین است؟ مسأله دیگر در این پژوهش نجات است. در این پژوهش از مهمترین پرسش ها این است که سرچشمه های اصلی شکتیسم را در تاریخ تفکر هند در کجاها می توان جستجو کرد ؟پرسش دیگر در پژوهش حاضر به بررسی عناصر شکتیسم یا تنتریسم هندویی در ادبیات و متون مقدس هندویی می پردازد. پرسش دیگر در پژوهش پیش رو معرفی و شناسایی آداب و آیین های معتقدان به شکتیسم است. اهمیت این تحقیق را می توان از جهت اهمیّت و اعتبار تنتره ها و آگمه ها دانست. بعلاوه فقدان پژوهشی که اصول فلسفه و تعالیم شکتی را به زبان فارسی بررسی کرده باشد و بتواند شکاف میان شکتیسم و دیگر سنت های هندویی را پاسخ گوید چیزی است که بر ضرورت آن می افزاید.

تانتریسم هندویی یکی از شاخه‌های رازآلود سنت هندویی است که آدمی را به استفاده از همه ابعاد وجودی فرا می‌خواند. این سنت هندویی در واقع یک شیوه و راه زندگی است در راستای تعالی معنوی و نجات. در تانتریسم هندویی مسأله نجات و تعالی معنوی یکی از بنیادی‌ترین مباحث است که مقصود اصلی از حیات یک تانتریک را در حیات دنیوی ترسیم می‌کند. حامیان تانتریسم هندویی بر این باورند که نجات یک تانتریک هندویی از طریق فنون و اعمال دینی، فهم حقیقت جسم و ادراک لذّت تحقق می‌یابد. در تفکر تانتریک نجات به معنای بیداری وجود و رهایی روح آدمی از نیاز به بازپیدایی است. در تانتریسم هندویی نجات عبارت است از آگاهی از سرشت ذات و تکامل جسم مادی به جسم معنوی. در تانتریسم هندویی نجات از سه طریق ممکن است: معرفت به نفس، سرسپردگی و تسلیم در برابر ایزدبانوان، انجام اعمال و مناسک. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که نجات بنیادی‌ترین پدیدار در تانتریسم هندویی است. این نجات در تانتریسم هندویی در اصل از طریق عمل در زندگی یک تانتریک رخ می‌نماید. بر این اساس در تانتریسم هندویی عمل اشکال و صور مختلف دارد. اشکال و صور مختلف عمل در تانتریسم هندویی عبارت‌اند از: آهنیکا کرامه، غسل تانتریک، آگهمرشنه تانتریک، ساندهیا تانتریک، تارپانای تانتریک، پوجا، نیتیا پوجا، نامیتیکه پوجا، کامیه پوجا. افزون بر این، راه معرفت و تسلیم و سرسپردگی در تانتریسم هندویی اگر چه برای عده قلیلی اهمیّت نجات بخشی دارند اما به هیچ وجه گسترش راه عمل را در نزد حامیان تانتریسم هندویی ندارند. بنابراین می‌توان گفت که در تانتریسم هندویی راه اصلی و بنیادین نجات همان انجام اعمال و حضور در مناسک دینی است. این تحقیق به روش توصیفی -تحلیلی فراهم آمده است.

سلوک در معنای عام خود، سیرِ تحول معنوی و گسستن از عالم صورت و پیوستن به عالم قدس است که در ادیان گوناگون به طُرق مختلف از گذشته‌های بسیار دور معمول بوده است. ایران و هند به سبب قرابت‌های فرهنگی و نیز جهان‌بینی عمیق و تقریباً مشابه خود، شیوه‌های سلوکی ژرفی را برای نیل به متعالی‌ترین مقام معنوی اتخاذ کرده‌اند. مهر ایرانی و کیش میتراس از گذشته‌های دور در پی عبور از هفت مرحله سلوک، یعنی خروج کامل از خودبینی و جذب در خورشیدِ حقیقت و پیوستن به مهر بوده است. مکتب یوگه نیز با تکلیف‌کردن ریاضت‌های دشوار و سیر در مراحل هشت‌گانه، امکان تحول معنوی را برای رسیدن به مقام سمادهی فراهم کرده است. در پی این مقصود، یعنی ترک تعلق و دست‌کشیدن از حیات دنیوی، مکتب یوگه و کیش میتراس/مهر شیوه‌هایی عرضه کرده‌اند که هر یک به سهم خود تأثیرات جهانی داشته‌اند. این شیوه‌ها بعضاً تشابه، و گاه تمایزاتی دارند که ناشی از جهان‌بینی، تفکر سلوکی و دریافت‌های باطنیِ بنیان‌گذاران این دو طریقت بوده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد سلوک و تفکر سلوکی از تأملات نظام‌مندِ بنیادین در سنت‌های کهن شرقی است که هم در مقام نظر و حیات نظری و هم در مقام عمل و حیات عملی تأثیرگذار است.

در عصر حاضر، هزاران جنبش معنویت گرا در جهان وجود دارد که می کوشند نیاز فطری بشر به معنویت را پاسخ گویند و وجود اورا از نور، شادی و آرامش سیراب کنند.(مظاهری سیف، 1388ص28) در یک تقسیم بندی معنویت بر دو نوع است: سکولار و دینی. (خسروپناه ،1391ص2) امروزه یکی از مسائل مهم معنویت های سکولار ،مساله فرادرمانی است ؛فرا درمانی نظریه ای است که در آن از طریق مجراهای غیر طبیعی می توان بیماران جسمی و روحی را درمان نمود . درنگرش معنویت سکولار ، فرا درمانی نوعی درمان مکمل است که ماهیتی عرفانی دارد؛ در این شاخه از معنویت درمان نگر، بیمار ، توسط فرا درمانگر به شبکه شعور کیهانی (شبکه آگاهی وهوشمندی حاکم برجهان هستی) متصل شده و مورد کاوش قرار می گیرد.(طاهری، 1387ص10) این روش درمانی، شاخه ای از معنویت کیهانی می باشد که توسط محمد علی طاهری بنیانگذاری شده و اصول آن (بنابرادعای موسّس)با عرفان ایران (اسلامی ) مطابقت دارد .(طاهری، 1388ص72)ودرمان برای بیمار به عنوان یک سلوک عرفانی برای متحول کردن ساختاروجود او به کارگرفته می شود زیرا در این مدل از معنویت شفای جسم بدون تحولات مثبت درونی فاقد ارزشهای لازم است .(طاهری ،1388ص75) یکی دیگر از مدل معنویت های سکولار مدلی است که به اک ویدیا معروف است.(توئیچل، 1380ص41)که براثر یک تجربه عرفانی شخصی بنام پال توئیچل پدید آمد.(فعالی ،1389ص309) این مدل از معنویت ادعا دارد که معنویت اک، دانش باستانی سفر روح است.(کریمی شرودانی،1389ص3) و کوتاه ترین راه و صراط مستقیم به سوی حقیقت است. (شریفی،1392ص71) تاکیداین مدل از معنویت درمانگر ؛ تماما برتجربه مستقیم نور وصوت الهی است که با انجام مراقبه و تمرینات معنوی حاصل می شود .( کلمپ ،1381ص9)در این مدل از معنویت ؛ فرادرمانی وشفای معنوی جایگاه ویژه ای دارد تا آنجا که موضوع درمان دوبعد آن را شامل می شود.(توئیچل ،1381ص140)دراین مدل ازمعنویت معاصر شفا یکی از بزرگترین هدیه های خداونداست که از طریق مرشد معنوی به روح اهداء می گردد .(دیویس ،بیتاص205 ) فرادرمانی یامعنویت درمانی در این مدل از معنویت به روش های مختلفی صورت می پذیرد،در نگرش آنها روح ایزدی فرد بیماررا با روش های مختلف درمانی که حقیقتا نامحدود هستند درمان می کند. (کلمپ ،1381ص195)برای مثال انجام دادن مراقبه (ویپاسنه )و تمرین معنوی و زمزمه نمودن کلمه "هیو" نام باستانی خداوند یکی از شیوه های درمان می باشد.(کلمپ، 1379 ص260) که طی آن بزرگترین نیروی خلاقی که انسان می توانداز خودش انجام دهد به ظهور می رسد .(کلمپ بیتا،ص52)؛ رویاها یکی دیگر از شیوه هایی است که در اکثر موارد با جزئیات خاصی انسانها رامورد مخاطب قرار می دهد وبه آنها نشان می دهند که درلحظه حاضر برای شفا دادن خویش یا بهبود زندگی چه کار باید کرد ؟رویاها تمام سطوح زندگی بشررا تحت تاثیر قرار می دهند آنها فرصتی فراهم می آورند تا نگاهی اجمالی به آینده بیندازندیا برای شفاپیشنهادهایی می دهند مهمتر از همه می توانند بشر را مستقیم بسوی خدا هدایت کنند. (کاظم زاده،1388،ص 200)در این مدل از معنویت؛انسان باانجام ذکر و مراقبه و فهم حقیقت رویا ها به علت معنوی شرایط حاکم بر زندگی خود پی برده؛می تواند برای بهره مندی بیشتر از اسرار زندگی راهی مناسب بیابد.(کلمپ،1379ص259-260) باتوجه به اینکه مدل معنویت های سکولار هرکدام خودشان را مناسبترین روش رسیدن به حقیقت ودرمان معرفی می کنند و مبانی بنیادین ادیان تاریخی و سنتی راچندان قابل قبول نمی دانند ؛مساله ای که دراینجا این پژوهش عهده دار آن است این است که سوالاتی دراین زمینه وجود دارد مثلاً اینکه آیا معنویت های سکولار بر مساله درمان وشفای بیماران (جسمی ،روانی ،و...) موفق عمل نموده است یاخیر ؟ آیا موضوع درمان و شفای معنوی در این معنویت های سکولار نتیجه سلوک معنوی موسسان می باشد یاخیر ؟ یا ریشه های آن را باید در تفکر معنوی ادیان دیگر جستجو کردمیزان اثر بخشی نظریه فرا درمانی در بهبود سلامت معنوی جامعه تاچه اندازه است ؟واضح است که این شیوه در مقام گزارش و نقل شیوه ای پسندیده است اما بنظر می رسد که محقق دراین پژوهش تنها یک گزارشگر نیست او باید در مواردی به داوری بنشیند و به صحت وسقم دعاوی مربوط به مساله فرا درمانی در معنویت های سکولار رای دهد. به هرحال می توان گفت مدل معنویت های سکولار تفاوت های بنیادین در مبانی نظری و عملی با معنویت های دینی دارند شاید بتوان گفت که این مدل از معنویت ها یک معنویت التقاطی ازمجموعه جنبش های معنوی دیگر باشند. نگارنده در این پژوهش درصدد است با ارائه یک تبیین جدید جایگاه نظریه فرا درمانی را در دو مدل از معنویت های درمانگر به درستی بررسی کند تا بتواند نقاط ضعف و قوت و میزان اعتبار آن را نشان دهد.

از بحث‏هایی که امروزه در فلسفه‏ی دین به آن توجه شایان می‏شود، بحث تجربه‏ی دینی می‏باشد. هر چند که تجربه‏ی دینی ـ مکاشفه در اصطلاح فرهنگ اسلامی ـ سابقه‏ای دیرین به درازای تاریخ دین دارد، ولی نقد و بررسی آن در دین و موجه ساختن عقاید دینی پیشینه‏ای کوتاه دارد. در این مقاله سعی بر آن است که، ضمن ارائه‏ی تعریفی از تجربه‏ی دینی، مسائل اساسی مطرح در آن ذکر شود. لذا به بررسی آراء دو تن از متفکران برجسته در این حوزه پرداخته شده است؛ رودلف اتو و ریچارد سوئین برن. عمده‏ترین تلاش اتو در کتاب «مفهوم امر قدسی» منعکس شده است، که در این جستار به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است. آن گونه که میکائیل مارتین ذکر می‏کند، تقسیم‏بندی تجربه‏ی دینی توسط سوئین برن، یکی از جامع‏ترین و واضح‏ترین تقسیم‏بندی‏هایی است که در ادبیات معاصر به چشم می‏خورد. لذا این نوشتار درصدد است با رویکردی توضیحی، و نه لزوماً نقادانه، تصویر روشنی از بحث «تجربه‏ی دینی» سوئین برن ارائه نماید. البته نقطه‏ی مرکزی در بحث از سوئین برن، استدلالی است که او، براساس تجربه‏ی دینی، برای اثبات وجود خداوند، اقامه کرده است؛ استدلالی که در آن اصل زودباوری به کارگرفته شده تا موجه بودن باور به وجود خداوند براساس تجربه‏ی دینی به اثبات رسد.

«شیخ سعید نورسی» عارف، عالم و شارحی بزرگ از بلاد ترکیه است که در سال 1876 در روستای نورس در استان بتلیس به دنیا آمد. از همان کودکی آثار ذکاوت و نبوغ در سیمایش نمودار بود و در میان شاگردان مدرسه به شیخ معروف شد. میل به عزلت و درویشی از دوران جوانی در او ریشه داشت و مطالعه آثاری از شیخ عبدالقادر گیلانی و شیخ احمد سرهندی این تمایل را در او به شدت تقویت کرد. او در حمله روس‌ها به امپراتوری عثمانی و پس از مبارزه‌ای پر از رشادت اسیر قزاق‌ها شد. جراحت‌های روحی ناشی از جنگ او را دچار بحرانی درونی کرد. و پس از جنگ اگر چه پیشنهادات مختلفی از سوی حکومت به او شد اما او سیاست را کنار نهاد و وقتی که جریان سکولار و ضد اسلامی رهبران جدید ترکیه را مشاهده کرد، وقت خود را وقف یافتن راهی برای زنده نگهداشتن و حفظ ایمان نمود و نوشتن مجموعه آثار دینی، تفسیری و عرفانی خود را با نام «رسائل نور» آغاز کرد. او معتقد بود که رسائل به نوعی الهام خداوندی است: «رسائل نور افکاری نیست که عقل بشری آن را آراسته باشد، بلکه الهامی خداوندی است که آن را از نور قرآن بر قلب من فرو فرستاده است.» سلوک عرفانی نورسی بر اساس مسلک نقشبندی است اما او مقامات ده گانه یا هفت گانه عرفا را در چهار منزل عجز، فقر، شفقت و تفکر خلاصه می‌کند. و معتقد است عجز چون عشق انسان را با عبادت به معبود می‌رساند. حقیقت اوراد و اذکار در سنت عرفانی او پیروی از سنت نبوی، عمل به فرائض و ترک کبائر است. به عقیده نورسی مجموعه رسائل به نجات ایمان می‌اندیشد. همان چیزی که اهل تصوف در پی تبیین حقیقت آن بوده‌اند. آثار او آکنده از عبارات، اصطلاحات و اندیشه‌های صوفیه و کلمات عرفانی است، با این همه نورسی از جمله چهره‌هایی است که نه فرقه‌ای ایجاد کرد و نه خود را صوفی پنداشت. او همیشه می‌گفت من معلمی همانند غزالی و امام ربانی هستم. و طریقت نورسیه یا نورجی پس از او توسط شاگردانش و بر اساس اندیشه‌ها و افکار او بنا نهاده شد.1-2 اهمیت و ضرورت پژوهششیخ نورسی با وجود گستردگی اندیشه‌های عرفانی و آثار عرفانی و دینی، و با وجود اهمیت رسائل نور در تبیین مسائل دینی و عرفانی، هنوز آن گونه که باید شناخته شده نیست. بدون شک معرفی آراء و اندیشه‌های او بعنوان یک شارح و مفسر قرآن با نگرش عرفانی، و نیز بررسی تعالیم عرفانی او، می‌تواند برای پژوهشگران و علاقمندان به عرفان اسلامی اهمیت و ضرورت داشته باشد. 1-3 اهداف پژوهشنگارنده در این پژوهش اهداف زیر را دنبال می‌کند:1-

در فلسفه های گوناگون هندویی زمان به مثابه علّت، قدرت ، جوهر و عرض تفسیر می شود.در فلسفه ودانته زمان امری خیالی و وهمی است نه واقعی. زمان در فلسفه نیایه -وایشیشیکه به عنوان جوهری مستقل و غیر مادی تفسیر می شود. پرسش از چگونگی حضور زمان، نحوه ارتباط آن با مسائل مختلف هستی‌شناختی از جمله: علیّت، حرکت و فضا در همه موارد برجسته شده است؛ در نیایه -وایشیشیکه ترتیب وقوع رویدادها بازمان تفسیر می شود. اما زمان هیچ کیفیت فیزیکی خاص مانند رنگ ندارد.فلسفه سانکیه هرچند مبتنی بر متافیزیک ثنویت گرایی است که روند رویدادهای جهان را در فعل و انفعال دو اصل غایی یعنی پوروشه و پرکریتی تفسیر می کند ولی در بحث از پدیدار زمان تفسیر نیایه -وایشیشیکه را انکار می کند. دو تفکر می مانسا و ودانته نیز در سنت هندویی فهم و تفسیر خود درباره زمان را به صورت منحصر به فردی بر مبنای خوانش اوپانیشادها (واقعیّت نامتغیر برهمن) بسط و توسعه داده اند و موضوعات مختلف هستی‌شناختی از جمله: علیّت، حرکت و آفرینش را به شیوه های مختلف در قالب مفاهیم ویوارتا، مایا، اویدیا و اوتاره شرح و تفسیر می کنند. یافته های تحقیق نشان می دهد که در تفکر فلسفی هند، پدیدار زمان به صورت نمادهای گوناگون نقش متفاوتی رادر موجودات و رویدادهای کیهانی و حتی در احکام عملی یوگا ایفا می کند.