جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در نظام فلسفی ابن‌سینا تبیین ماهیت اجسام مادی مبتنی بر مبانی‌ای از جمله پیوستگی است. این مبانی گام‌هایی برای رسیدن به نظریه مختار ابن‌سینا در باب حقیقت اجسام هستند. یعنی نظریه ماده ـ صورت‌گرایی‌. گاه تصور این است که مفهوم پیوستگی جسم نزد ابن‌سینا صرفاً امری تجربی انگاشته شده است. به علت همین طرز تلقی (یعنی ارجاع اثبات پیوستگی به حس و تجربه) و نیز تواتر و تکرار آن، گاه از منظر علم اشکالاتی نیز متوجه ابن‌سینا شده است. باور ناصحیح این است که وقتی از ابن‌سینا پرسیده شود جسم پیوسته است یا گسسته، پاسخ مبتنی بر حواس، پیوستگی است. آن‌گاه بر پایه چنین پاسخی با طرح دستاوردهای علم جدید به ابن‌سینا انتقاداتی وارد می‌‌شود. در این مقاله به بررسی و تبیین و تحلیل پیوستگی به‌عنوان یکی از مبانی نظریه ماده ـ صورت‌گرایی ابن‌سینا خواهیم پرداخت. پرسش صریح این است که پیوستگی چه نسبتی با تبیین ماهیت جسم دارد؟ به‌عبارت بهتر، پیوستگی به‌عنوان یکی از مبانی نظریه ماده ـ صورت‌گرایی چگونه به ابن‌سینا برای اثبات تئوری ماده ـ صورت‌گرایی‌اش یاری می‌رساند؟ ضمن این بررسی نشان داده خواهد شد که خود ابن‌سینا هم قائل به این نیست که پیوستگی بر مبنای شهود حسی و تجربی قابل پذیرش است. دستاورد این پژوهش، بررسی و تحلیل نسبت شبکه‌ای از مفاهیم مرتبط با مفهوم پیوستگی است که در تبیین حقیقت جسم مدخلیت دارند. به این ترتیب، در این مقاله ضمن حل و فصل دغدغه‌های مطرح شده، با بهره از مباحث ابن‌سینا درباره مفهوم پیوستگی و مفاهیم مرتبط با آن از جمله قابلیت انقسام‌پذیری و نوع انقسام‌پذیری و نسبت پیوستگی و انقسام‌پذیری و ... تلاش شده خوانش و تحلیلی منسجم از کلام ایشان ارائه شود.

ابن‌سینا، دو برهان «فصل و وصل» و «قوه و فعل» را بر اثبات وجود ماده اولی اقامه کرده است، در این مقاله نشان دادیم، بر هر دو برهان اشکالاتی وارد است. ادعای برهان فصل و وصل آن است که تغییر فصل و وصل ممکن نیست، مگر اینکه مؤلفۀ هیولا که حامل فصل و وصل است، موجود باشد، این مؤلفه، جزء مشترک و تأمین کنندۀ عامل اینهمانی در طول دگرگونی و تغییر است، در این مقاله در طی استدلالی نشان دادیم، این برهان از عهدۀ ادعایش یعنی اثبات وجود هیولا و نیز حل مسئلۀ تغییر فصل و وصل بر نمی‌آید. دیگر برهان اثبات مادۀ اولی، برهان قوه و فعل است، در این مقاله نشان دادیم، بر اساس برهان قوه و فعل نیز امکان اثبات مادۀ اولی مشائین وجود ندارد. ادعای برهان آن است که از اثبات ویژگی بالقوه بودن، به اثبات وجود جوهر مادۀ اولی می‌رسد، این اثبات خود گامی است در جهت رسیدن به نظریۀ مختار ابن‎‌سینا در باب حقیقت اشیاء مادی که «ماده-‌صورت‌گرایی» نامیده می‌شود، اما؛ الف) اتصاف ویژگی بالقوگی را می‌توان در چارچوب نظریۀ رقیب ماده–صورت‌گرایی، یعنی نظریۀ «بسته‌ای» نیز تبیین کرد، بدون اینکه به سراغ ماده–صورت‌گرایی ‌رفت، هرچند، برهان قوه و فعل، حتی در چارچوب این نظریه نیز دچار مشکل است. همچنین نشان دادیم، برهان قوه و فعل، حتی در چارچوب دیگر نظریۀ رقیب یعنی نظریۀ «زیرنهاد» نیز کارآمد نخواهد بود. حاصل آنکه نشان دادیم، هر دو برهان نمی‌توانند مادۀ اولی مد نظر ابن‌سینا را اثبات کنند.

خداباوران در مسئله دعا با چالش‌هایی از جمله چالش‌های اخلاقی مواجه‌اند. ناسازگاری میان کمال اخلاقی خداوند و مسئله دعا این گونه قابل بیان است: خداوند خیر محض، قادر مطلق و دارای کمال اخلاقی است و باید هر خیری را که سبب بهبود زندگی انسان شود، عطا ‌کند و اگر چنین نکند، خلاف کمال اخلاقی‌ عمل کرده است. پس کمال اخلاقی خداوند دلالت دارد که دعا کارآمد نیست و اگر در مواقعی خداوند از عطای خیری دریغ کند، این امر ناسازگار با کمال اخلاقی خداوند است. روشن است به‌وضوح این امر با دیدگاه اکثر خداباوران و با ادعای متون اصلی سنت‌های دینی که بر کارآمدی دعا تأکید می‌کنند، در تعارض است. در مقالۀ کنونی به دنبال پاسخ به این پرسش‌ها هستیم که آیا کمال اخلاقی خداوند به عنوان یکی از صفات الهی با امکان کارآمدی دعا سازگار است؟ آیا کمال اخلاقی خداوند این اجازه را می‌دهد که تأمین برخی نیازهای انسانی منوط به دعا شود؟ آیا خداوندی که دارای کمال اخلاقی است، می‌تواند برخی دعاها را مستجاب نکند؟ اگر به سبب دعانکردن یا به سبب عدم استجابت دعا رنج و شرّی متوجه انسانی شود، آیا بروز چنین موقعیتی با کمال اخلاقی همخوان است؟ خواهیم دید هیچ یک از موقعیت‌های مطرح در پرسش‌های گذشته سبب خدشه بر کمال اخلاقی خداوند نخواهند بود. بر این اساس مقالۀ حاضر به روش توصیفی-تحلیلی به بررسی ناسازگاری میان کمال اخلاقی خداوند و مسئلۀ دعا می‌پردازد. به این منظور نخست به انتقادهای بیسینگر که متوجه مسئله کمال اخلاقی خداوند در دعاست، پرداخته می‌شود؛ آن‌گاه تلاش می‌شود ناسازگاری میان کمال اخلاقی خداوند و مسئلۀ دعا نسبت به آنچه بیسینگر گفت، گسترش یابد و به آنها پاسخ داده شود. با همین هدف چهار اشکال دیگر در نسبت کمال اخلاقی خداوند و مسئلۀ دعا ارائه و طرح شده است.

در این مقاله پاسخ ابن‌سینا به دو پارادوکس کیت فاین درباره ماده و صورت را بررسی کردیم. پارادوکس‌هایی که در ذیل نظریه ماده - صورت‌گرایی ارسطوئی طرح می‌کند و مفروضات ارسطویی را از منظر آنها می‌سنجد. پاسخ ابن‌سینا به این پارادوکس‌ها مهم است زیرا مزایا و کاستی‌های احتمالی موجود در ماده-صورت‌گرایی سینوی را مشخص می‌کند. بر این اساس در مقاله: نخست، می‌پردازیم به پارادوکسی، درباره امکان تمایز میان دو شیئی که صورت و ماده مشترک دارند. برای رفع پارادوکس، سه آموزۀ انتقال ماده، صورت مشترک و ترکیب قابل طرح است با انکار هر آموزه پارادوکس حل می‌شود ابن‌سینا پارادوکس اول را با انکار صورت مشترک پاسخ می‌دهد. دوم، می‌پردازیم به پارادوکسی، درباره تغییر ماده در یک شی و حفظ اینهمانی آن در طول زمان، که نشان دادیم ابن‌سینا در این موضع نمی‌تواند پارادوکس را حل ‌کند و تنها راه ممکن ابن‌سینا نسبی کردن رابطه جزئیت ماده به شاخص زمان است.

در این مقاله، دیدگاه ابن‌سینا دربارۀ ترکیب را ذیل نظریۀ ماده- صورت‌گرایی بررسی کرده‌ایم. ابتدا نشان داده‌ایم مسئلۀ ترکیب حقیقی بنابر تعاریف موجود، درخصوص چگونگی حضور اجزای مادّی در ترکیب، دچار مشکلات منطقی و متافیزیکی است؛ سپس ایده‌ای جدید از ترکیب حقیقی را به‌دست داده‌ایم که با دیگر مبانی موردنظر شیخ‌الرئیس همخوانی ندارد و بنابراین، دیدگاهی خالی از اشکال در این حوزه موجود نیست. در بخش دوم، ازطریق بازسازی استدلالی از مرحوم سبزواری نشان داده‌ایم ترکیب انضمامی بدان سبب که در قیاس با ترکیب اتحادی، دچار اشکال منطقی نیست، پذیرفتنی‌تر است. براساس نتایج دو بخش پیشین، در بخش سوم، ترکیب حقیقی را برمبنای وضعیت اجزای مادّی و صوری بررسی کرده‌ایم. در این مرحله، شش گزینۀ محتمل و متفاوت دربارۀ وضعیت متافیزیکی ماده و صورت را به‌دست داده و توسط آن‌ها دو مسئله را بررسی کرده‌ایم: نخست، آنکه دیدگاه ابن‌سینا به کدام گزینه نزدیک‌تر است؛ دوم، آنکه کدام گزینه پذیرفتنی‌تر می‌نماید. نهایتاٌ در بخش چهارم، از زاویه‌ای دیگر نشان داده‌ایم تحلیل ترکیب ازمنظر ابن‌سینا ازطریق تحقق‌بخشی رابطۀ حلول یا تعلق نیز امکان‌پذیر است؛ اما این بیان ابن‌سینا هم نمی‌تواند پاسخی مناسب برای مسئلۀ ترکیب باشد؛ زیرا اطلاع‌بخش نیست و به‌نوعی این‌همان‌گویی محسوب می‌شود.

در این مقاله، نظریة ماده- صورت‌گرایی مشائیان و مبانی آن در مواجهه با دیدگاه‌های جدید فیزیکی (نظریة اتم‌ها) را نقد و تحلیل کرده و بدین منظور، دو دیدگاه رقیب این نظریه در تاریخ فلسفة اسلامی، یعنی نظریة منسوب به رواقیان (عرضه­شده ازسوی ابوالبرکات و سهروردی) و نظریة ذره‌گرایی در تفسیرهای فلسفی (اجسام صغار صلبه) و کلامی آن (اجزای لایتجزی) را بررسی کرده ­ایم؛ سپس رویکرد اندیشمندان معاصر دربارۀ نظریة ماده- صورت‌گرایی را واکاوی و آنان را براساس نظراتشان به سه گروه تقسیم کرده ­ایم: دو گروه از ایشان نظریة ماده- صورت‌گرایی را نفی کرده و هرکدامشان به ­نحوی از یکی از نظریات مخالفان با این نظریه حمایت کرده‌اند. در این میان، محیی‌الدین الهی قمشه‌ای و استاد حسن‌زادة آملی به نظریة ذره‌گرایان تمایل یافته و استاد مصباح یزدی و استاد فیاضی به نظریة منسوب به رواقیان گرایش پیدا کرده‌اند. دستۀ دیگر، کسانی همچون فاضل تونی و علامه طباطبایی هستند که کوشیده‌اند به­ نحوی میان نظریة ماده- صورت‌‌گرایی و نظریة اجسام صغار صلب و دیدگاه فیزیک جدید جمع کنند؛ باوجود آن، برخی مبانی نظریة ماده- صورت‌گرایی مانند متصل­ دانستن جسم، بالفعل­ نبودن اجزای جسم و وجودداشتن هیولای اولی همچنان با چالش‌های فلسفی و تجربی مختلف روبه ­روست.

استاد مطهری و دکتر شریعتی به عنوان 2 متفکر و نواندیش دینی به اثبات و تببین این اصول پرداختندو استاد مطهری با تکیه به متکای اثبات هم این جریان را ابتدا به نحو برون دینی همراهی کرده و سپس لاجرم به تبیین این اصول برهانی و غیرتقلیدی پرداخته. دکتر شریعتی نیز علی رغم بهره معدود و انگشت شمار از روش های اثباتی، غالبا به تبیین اصول دین پرداخته است. در این پژوهش با تلفیق 2 مسأله اساسی آن، یعنی اصول دین و روش های اثبات و تبیین آن، نحوه مواجهه 2 متفکر پیش گفته را در اثبات و تبیین اصول دین و در قالب روش های پیش گفته بررسی می کنیم

رویکرد فلسفی شهید مطهری به پرسش از رابطۀ عقل و دین نسبت عقل و دین از اساسی‌ترین مسائل حوزه معرفت دینی و فلسفی است که از دیرباز ذهن اندیشمندان را به خود مشغول داشته، دیدگاه‌های متفاوتی را هم دامن زده است. در این مقاله نگارندگان درصددند ضمن تحلیل رویکرد شهیدمطهری به مسئلۀ اصول بنیادین دین اسلام، امکان نشاندن آن‌ها در جایگاه اصول موضوعۀ منظومۀ معرفتی دین و لذا خوانشی اصل‌موضوعی از دین را بررسی کنند. سپس این فرضیه بررسی خواهد شد که نگاه مرحوم مطهری به اصول‌دین به مثابه مدخلی عقلی بر دیگر اجزاء منظومۀ دین، جایگاه عقلی ویژه‌ای برای اصول‌دین ترسیم می‌کندکه به‌نوبۀ خود واجد ارزش فلسفی است. دستاورد این امر هم تعیین تکلیف صریح پرسش از رابطۀ عقل و دین از دیدگاه وی به‌عنوان پرسش غایی این پژوهش است. لذا ضمن این بررسی نشان داده‌ایم که وجه فلسفی این پرسش در افق فلسفۀ دین، افزون بر وجوه درون‌دینی آن، در اندیشۀ شهیدمطهری، بروزی مستقل و فلسفی دارد و اتفاقاً این وجه فلسفی هم گاهی مغفول واقع می‌شود. در انتها هم با اتکا‌ بر مقدمات فوق، تنها پاسخ قابل ‌استخراج و سازگار با دیدگاه ایشان به‌عنوان پاسخی صریح در برابر پرسش از رابطۀ عقل و دین طرح و تبیین خواهد شد؛ پاسخی که هم واجد ارزش شناختی در مسئلۀ عقل و دین است و هم تقریری خاص از رابطۀ عقل و ایمان را در منظومۀ اعتقادی دینداران رقم می‌زند.

یک دین زمانی می تواند بستر زیستی مؤمنانه را فراهم کند که ایمان به پایه های نخستین آن حاصل اقناع معرفتی و طمأنینه عقلی باشد و آن دین راهی برای رسیدن به این مطلوب گشوده باشد. در دین اسلام «تقلیدی نبودن» و «تحقیقی بودن» اصول بنیادین مطالبه مشترک رویکرد «درون دینی» و «برون دینی» است. این امر از منظر درون دینی به دلایل مختلف نکته ای حائز اهمیت و از ضروریات سنت اسلامی است. از زاویه برون دینی نیز اینکه دینی امکان مطالعه معرفت شناسانه را به منظور مقایسه دعاوی اش در مقابل سایر ادیان فراهم کند و حریف به میدان بطلبد، جذابیت معرفتی دارد و راه اثبات حقانیت عقلانی اش را می گشاید. حال این اصول تحقیقی و غیرتقلیدی می تواند معرکه آراء باشد. در شمایی کلی آراء روشی در حوزه دین در دو ساحت «اثبات» و «تبیین» قابل پیگیری است. دو ساحتی که تجلیات مختلفی در روش های گوناگون دارند. فیلسوفان باهدف اثبات به این جریان پیوستند و عده ای نیز چون جامعه شناسان به تبیین این اصول پرداختند. دکتر علی شریعتی در جایگاه جامعه شناسی دین دار از میانه راه همراه جریان گشته و عمدتاً در صدد تبیین این اصول برآمده اند. در این پژوهش نحوه مواجهه او با اصول دین در قالب روش های مصداق یافته در ذیل دو مقام اثبات و تبیین مورد بررسی قرارگرفته است.