جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اسطوره‌های آفرینش بسیاری از اقوام بشری، آفرینش با "کلمه" و "سخن" آغاز می‌شود.اسطوره-کهن­الگوها هم­­چون لوح‌فشرده گاه، نگرش‌بشر را از آغاز تا بی‌زمان و بی‌مکان همراهی­می‌کنند. در این‌میان، پرندگان جایگاه وسیعی در نمادپردازی کهن‌الگوها دارند. کهن­الگوی باز که با خورشید ارتباط دارد، مورد تّوجه عطار و مولانا قرارگرفته­است و رمزی از حرکت انسان از نفس گیاهی و حیوانی به شاخص انسانی تا پرواز به عالم قدس و سیر در لامکان است. در بررسی­های به­عمل­آمده: عطار در نماد باز به دو بُعد خیر و شر توجّه­دارد و به شناخت انسان از ماهیّت خود می‌پردازد و می‌خواهد انسان خود را از دلبستگی به مردار دنیا رهاکند و سپس در مرحلۀ بالاتر از هم‌دمی با شاهان و جاه و مقام دل‌کنده‌، او را تا رسیدن به سیمرغ همراهی­می‌کند. مولانا با‌ ‌نگرش ‌به ‌اسطوره-کهن­الگو‌ و ‌شیوۀ ‌پردازش‌ داستان­های­ عطار، در‌ نگرش‌ عرفانی ‌بُعد ‌انسان‌کامل ‌را درتکمیل‌سفرمرغان به­طور نمادین ذکرمی‌کند و نمونه‌هایی از باز- انسان کامل ارائه­می‌دهد. انسان کامل در نظر مولانا؛ نخست شامل انسان‌های هم­دوره او چون شمس تبریزی، حسام الدین چلبی ‌وسپس اسطوره‌های دینی­اند که از حقیقت محمدی سرچشمه­می‌گیرند مانند علی (ع). در این روش با ذکر شواهد به روش کتابخانه‌ای- فیش­برداری به­گونه استقرایی(جزء به کل) پرداخته‌ایم.

ادبیات «انتظار» از بنمایههایی است که بویژه از اوایل دهه شصت، توسط شاعران ونیز منتقدان ادبی مورد توجّه قرارگرفت؛ امّا رویکرداهل نقد به آن بیشتر شکل مطبوعاتی و ژورنالیستی داشته تا آکادمیک و از این رو، جای پژوهشهای جدّی و علمی از این دست، بسیارخالی است. برای دستیابی به پژوهشی پیرامون این گونه ادبی، شایسته است آن را از دریچههای گوناگون، بازشناخت و بررسی کرد. پرسش بنیادی این مقاله، چگونگی کارکرد موسیقایی شعر انتظار و ارتباط آن با درونمایه اثر است؛ ازاین رو، نگارندگان با بررسی آماری نود قطعه شعر انتظار از بیست شاعر برجسته معاصر، در پی دستیابی به پاسخ به این پرسش هستند. در بررسی موسیقی بیرونی شعر انتظار، به کارکردهای وزن در شعر انتظار، هماهنگی وزن با درونمایه، اوزان خیزابی و جویباری و اوزان شفّاف و کدر در این نوع شعر پرداخته شده است. سپس با جستاری در موسیقی کناری شعر انتظار، کارکرد قافیه و پیوند آن با موضوع انتظار، واژه قافیه و ارتباط موسیقایی آن با سایر واژگان بیت، قافیه بدیعی و قافیه معنوی در شعر انتظار و ردیف پویا و ایستا و پیوند آن با موضوع، موردتوجّه قرار گرفته ونهایتاً موسیقی درونی شعر انتظار و تکرار و موسیقی در عنوانهای شعر انتظار بررسی شده است. از جمله دستاوردها و یافتههای این جستار این است که شاعر شعر انتظار به شکلی ناخودآگاه در لحظههای سرایش، پیوندی ژرف بینِ مفهوم اندوهناکِ انتظار و فرم شعر انتظار برقرار میکند.

نبود آزادی بیان در روزگار شریعتی، وی را به سوی کاربرد زبان رمز کشاند. او با داشتن آگاهی فراگیر از ارزش درون مایه های نمادین و نگرش جامعه شناختی و زیباشناختی، توانست در آفرینش ژرف ترین و زیباترین نمادها، ماهرانه عمل کند. هنر بزرگ شریعتی، ارائه دو جنبه اساسی اندیشه هایش با رویکرد «فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی» و «بازگشت به خویشتن» در چارچوب مفاهیم نو به خوانندگان است. وی دراین زمینه، از نمادسازی و رمزپردازی به خوبی بهره گرفت؛ به گونه ای که سبک او به الگویی برای بسیاری از نویسندگان تبدیل شد. این نمادها را می توان در هفت دسته جای داد: انسان های متعالی و آرمانی، انسان های منفی و ضد قهرمان، درون مایه های دینی، عناصر طبیعت، رنگ ها، جانوران و دیگر عناصر.این جستار، به بررسی رمز در سه اثر برجسته وی،کویر، هبوط و انسان، می پردازد. گفتنی است درهمه آثار شریعتی، مفاهیم رمزی و نمادین به گستردگی آشکار است ولی به نظر می رسد که در این سه اثر، نمود بیشتری دارد. «بازگشت به خویشتن خویش»، «جویای حقیقت بودن» و «جویای معرفت و کمال انسانی بودن»، از کارکردهای بنیادین این رمزها ونمادهاست و بسامد بالای این شگرد بیانی، رمز را به یکی از بارزترین عوامل سبک سازدر نثر شریعتی تبدیل کرده است.

داستان نقش حیاتی در شکل‌‌گیری مهارت‌‌های تفکر انتقادی دارد. هدف از پژوهش حاضر، کشف امکانات بالقوه داستان‌‌های معمولی در تقویت و شکل‌‌گیری مهارت‌‌های تفکر انتقادی در کودکان است. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوا، میزان مهارت‌‌ها و مولفه‌‌های تفکر انتقادی از دیدگاه ریچارد پل در داستان‌‌های تالیفی برای کودکان گروه سنی «ج» که در فاصله سال‌‌های 1340 تا 1385 در فهرست کتاب‌‌های مناسب شورای کتاب کودک به ثبت رسیده‌‌اند، بررسی شده است. نتایج پژوهش نشان می‌‌دهد که مولفه‌‌های استلزامات و پیامدها، اطلاعات، داده، شاهد، تجربه، هدف، قابلیت‌‌های استدلال اخلاقی نسبت به سایر مولفه‌‌ها در وضعیت بهتری قرار دارند. از ضعیف‌ترین مولفه‌‌ها نیز می‌‌توان به پیش فرض‌‌ها، اطمینان در تفکر، نظرات و استنباط‌‌ها و تفاسیر اشاره کرد. همچنین عمده رشد متوالی داستان‌‌ها به لحاظ مولفه‌‌های تفکر انتقادی صرف نظر از رشد مقطعی دهة چهل در آثار متاخر و در دهة هشتاد روی داده است.

گذار از بحران‌های زیست‌محیطی بدون تغییر نگرش و سبک زندگی بشر، امری ناممکن است. زیست‌بوم‌گرایان با تکیه بر همین تغییر نگرش و سبک زندگی کوشیده‌اند با ورود به علوم مختلف، از ظرفیت‌های آنها برای بهبود وضعیت محیط زیست بهره ببرند. الهیات و متون دینی به سبب گسترۀ نفوذ خود قابلیت ایجاد چنین تغییری را دارند. متن اوستا به سبب ارزش دینی و اسطوره‌ای آن و بسامد موضوعات در پیوند با محیط زیست از این دیدگاه درخور بررسی است. پژوهش پیش‌رو با رویکرد زیست‌بوم‌گرایانه و با نگاهی تطبیقی، در پی آن است که به چگونگی تأثیرگذاری گزاره‌های اوستا بر سبک زندگی و نگرش افراد بپردازد و ضمن نقد برخی از پیامدهای احتمالی منفی، به ارزیابی جامع از قابلیت‌های این متن برای صیانت از محیط زیست دست یابد. نتایج پس از پژوهش بر گزاره‌های اوستا نشان دادند منشأ کهن‌الگویی روایت‌های نمادینآن، متأثر از ناخودآگاه جمعی و نیز تأثیرگذار بر ناخودآگاه انسان است؛ این، امتیاز اصلی متن‌هایی است که ارزش دینی ـ اسطوره‌ای دارند.گذشته از معدود گزاره‌های اوستا که با اهداف زیست‌بوم‌گرایانه تناقض دارند، بسامد بالای مفاهیمِ در پیوند با محیط زیست و ارزش اسطوره‌ای آنها ظرفیتی بالقوه و شایان توجّه برای زیست‌بوم‌گرایان است. افزون بر تأثیرگذاری مستقیم این اثر بر باورمندان دیانت زرتشتی، تأثیر ژرف آن بر گویشوران زبان‌های هند و اروپایی درخور توجّه است. این پژوهش، عمدتاً بر پایة نظریۀ ژیلبر دوران در حوزة تخیل و نمادپردازی برآمده از تخیّل با رویکرد اسطوره‌شناسی تطبیقی است.

بررسی اسطوره‌شناختی ـ تطبیقی غار به عنوانِ یک نماد کهن، از سویی می‌تواند جنبه‌هایی کمتر شناخته شده از کارکردهای این نماد را آشکار سازد و از دیگر سو امکان درک دقیق‌تر چراییِ به کار بستن این نماد را فراهم می‌کند. نگارندگان با روش تحلیلی ـ تطبیقی در بررسی اسطوره‌شناختی نمود‌های غار و کارکرد‌های آن در متون مختلف، کوشیده‌اند به یک دسته‌بندی جامع و مانع از نمود‌های غار دست یابند. همچنین بر پایۀ این دسته‌بندی چهار کارکرد برای این نماد تعریف و تبیین کرده‌اند که عبارتند از: 1. زهدان زمین ـ مادر؛ 2. دنیای درون و ناخودآگاه؛ 3. جایگاهِ نمادین آیین تشرف؛ 4. دنیا. بر پایۀ این دسته‌بندی جدید، امکان بررسی نمودهای اسطوره‌ای نماد غار در شعر منوچهر آتشی، با تکیه بر تمایزها و تعاریف هر کارکرد، فراهم ‌گردید؛ بررسی این نماد در شعر نو پارسی از جمله این شاعر نوپرداز، از سویی نشان‌دهندۀ میزان نفوذ شیوۀ تفکر اسطوره‌ای در ذهن بشر مدرن است و از دیگرسو می‌تواند پربسامدترین کارکردهای بازمانده از این نماد در شعر این شاعر نو سرای فارسی را آشکار سازد. بررسی‌ِ شعر منوچهر آتشی نشان از آن دارد که کارکردهای نمادین غار که در پیوند با «دنیای درون و ناخودآگاه» و نیز «نوزایی و تجدد» هستند، در سروده‌های وی با بسامد افزون‌تری قابل مشاهده هستند.

برپایة رویکرد شناختیِ زبان، تجربۀ انسان از هستومندها (هست + پسوند دارندگی اومند) و مادّه، بنیانی تجربی برای ادراک مفاهیم انتزاعی پدید می‌آورد. این پژوهش با بهره‌گیری از نظریۀ استعارۀ مفهومی به شواهدی می‌پردازد که مولانا در غزلیّات خود، حوزه‌های ملموسِ هستومند و مادّه را بر حوزۀ انتزاعی عشق فرافکنی کرده است. نتایج پژوهش بیان‌کنندۀ سیطرۀ چهار کلان‌استعارۀ «خداوند سلطان است»، «عشق نیروست»، «معرفت خوراک است» و «معرفت نور است» بر متن و سامان‌یافتگی گستره‌ای از خرده‌استعاره‌های هستومند و مادّه بر محور این کلان‌استعاره‌هاست. این خرده‌استعاره‌ها برپایة تناظرهای موجود، شماری از مهم‌ترین مفاهیم مرتبط با عشق ـ مانند فنا، بقا، جذبه، تسلیم، بسط، تجلّی، وصال ـ را مفهوم‌سازی می‌کند. بررسی این استعاره‌ها ازنظر قلمروهای منبع، بیانگر قدرت تجسّم‌بخشی آنهاست و ازنظر تنوع و اصلِ «برجسته‌سازی ـ حاشیه‌رانی»، پیچیدگی مفهوم عشق را نشان می‌دهد. همچنین مقایسۀ بسامد استعاره‌ها و کارکردهای شناختی آنها بیانگر سه گونه استعاره است: استعارة چندکارکردی با بسامد بالا، تک‌کارکردی با بسامد بالا، تک‌کارکردی با بسامد کم. استعاره‌های گونۀ نخست به‌سبب داشتن میدان تناظری گسترده، توانش ویژه‌ای در مفهوم‌سازی جنبه‌های گوناگون عشق دارد؛ ولی استعاره‌های گونۀ دوم و برخی از استعاره‌های گونۀ سوم می‌تواند بر کارکرد خاصی تأکید کند. همچنین مقایسۀ کارکردهای مثبت و منفی عشق در استعاره‌ها، عشق را نزد مولانا تجربه‌ای مثبت، شیرین، خوشایند و مستانه معرفی می‌کند که هرچند فناکردن هستیِ ظاهری لازمۀ آن است، زیستن بدون آن ممکن نیست.

میرچا الیاده، در جایگاه پدیدارشناس و اسطوره‌پژوه دینی، با تأکید بر تأویل دینی - تاریخی، هرمنوتیک را بهترین شیوه برای کشف معانی و تأویل پیام‌های پنهان اساطیر، نمادها و آیین‌ها می‌داند. یکی از وجوه بررسی‌شدۀ او در پیوند با آیین شمن‌ها، جنبۀ‌ عرفانی آن است. در این پژوهش تلاش شده است باتوجّه به دیدگاههای تکثّرگرایانۀ میرچا الیاده در اسطوره‌شناسی، پدیدارشناسی دینی، مطالعۀ‌ دینی مبتنی بر هرمنوتیک، باور به دین به‌مثابة تجربة امر قدسی، زمان و مکان قدسی واسطوره به‌منزلۀ روایت‌کنندة تاریخ قدسی، با نگاهی تطبیقی، به بررسی عرفانیّات تمهیداتعین‌القضات همدانی بپردازد و ازاین‌رو، نگرش‌های الیاده، صرفاً به‌مثابة رهیافتی در تحلیل نگره‌های عرفانی عین‌القضات استفاده می‌شود. تمهیداتعین‌القضات همدانی ازجمله متون ارزشمند عرفانی‌ است که در آن، هدف غایی، رسیدن به مرتبة انسان مذهبی/ کامل و دست‌یافتن به زمان و امر قدسی است که در قالب کرامت رخ می‌نماید. درحقیقت انسان در ازل صاحب زمان قدسی بوده است؛ امّا در فرایند دنیوی، این مفهوم را از دست ‌داده و به انسان تاریخی تبدیل شده است. نگارندگان با کاربرد چارچوب فکری الیاده در شواهد مستخرج از کتاب تمهیدات، بر این باورند که ﺑﺴﻴﺎری از اﻧﺪﻳﺸﻪ‌ﻫﺎی اﺳﻄﻮره‌ای، رﻳﺸﻪ در اﻋﺼﺎری ﺑﺴﻴﺎر دور و ﻋﺎداﺗﻲ ﺑﺲ ﻛﻬﻦ دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﮔﺬر ﻫﺰاره‌ﻫﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ‌داده و ﻛﺎرﻛﺮدی دگرﮔﻮنه ﻳﺎﻓﺘﻪ‌اﻧﺪ؛ اﻣّﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﻮﺟﻮدﻳّﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده‌اند و ﺑﺎ ﺗﻮﺟّﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﺪّس و ﺿﺮورت‌ﺷﺎن، ﺗﻜﺮار می‌شوند. در این اثر، علاوه ‌بر شرح چگونگی آفرینش جهان هستی و انسان و نیز چرایی آفرینش و اهداف آن، روایت‌های ناب و تجربه‌های عرفانی فراوانی آمده است. دراین مقاله کوشیده می‌شود به تحلیل تمهیدات عین‌القضات همدانی از دریچة پدیدارشناسی دینی و هرمنوتیک و با نگاهی تطبیقی در حوزه‌های عرفان، فلسفه و دین‌پژوهی پرداخته شود.

میترائیسم، یکی از کهن‌ترین کیش‌های ایرانی، در راه هدایت پیروان خود، از نمادهایی اسطوره‌ای بهره می‌برد که تحلیل آنها رهبرندۀ مخاطب به درکی صحیح از جنبه‌های مختلف کارکرد این نمادها در این آیین است. مهرابه‌ها، نیایشگاههای پیروان این آیین، ساختاری نمادین دارند؛ این نیایشگاهها یا در غارهای طبیعی ساخته‌ یا به شکل غار طراحی شده‌اند. در این پژوهش تلاش شده است کارکرد نماد غار بر بنیاد دیدگاه الیاده و کارکرد این نماد در کیش میترائیسم بررسی شوند. در این پژوهش با تکیه بر دیدگاههای اسطوره‌شناختی و دین‌پژوهانۀ میرچا الیاده، نماد غار و کارکردهای ذکرشدۀ آن در متون مختلف بررسی شده‌اند و با بهره‌گیری از تحلیل‌های الیاده در آثار مختلفش، نگارندگان کوشیده‌اند کارکرد نمادین غار را در آیین میترائیسم بررسی کنند. بر پایۀ طبقه‌بندی نوین ارائه‌شده در این پژوهش و برایند واکاوی آثار الیاده، باید کارکرد نمادین غار در آیین میترائیسم را در زیرمجموعۀ «جایگاه نمادین آیین تشرف» دسته‌بندی کرد که در پیوند با «زهدان زمین ـ مادر» و «دنیای درون و ناخودآگاه» است.