جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر، با شش گفتار و هشت پس‌گفتار و دو پیوست، نخستین اثری است که کوشیده بر پایه پنجاه‌وشش قطعه‌دست‌نویس غالبا نیایشی و جادویی از مجموعه نسخ خطیِ بازیافته از تورفان و با کمک متن‌های یونانی و قبطی و ترکی و چینی مانوی و منابع غیرمانوی به بازشناسایی دست‌کم سـی فـرشـته (مَلَک) و مـؤلفه‌های فـرشتـه‌شنــاختـی در کیـشی‌گنـوسی بپردازد که مانی آن را در سده سوم میلادی در ایرانِ ساسانی بنیان نهاده است. این اثر نشان می‌دهد که فرشته‌شناسی مانوی، اگرچه اکثر مؤلفه‌هایش را از ادیـان و سنت‌های پـیشین اقتباس و آن‌گاه آن‌ها را در مجموعۀ جدیدش بازتعریف کرده، در مجمـوع نـظام مستقلی بوده که تا زمان حاضر در چین، آخرین میعادگاه مانویت، حفظ شده است.

یکی از مضامین اصلی در آموزه‌های مانی، که آشکارا در ادبیات مانوی بازتاب یافته، رنج است. در این دین رنج با امتزاج خیر و شر، یا به بیان بهتر با اسارت نور در بطن تاریکی آغاز می‌شود و تا فرجام جهان استمرار می‌یابد. در حقیقت، این رنج، رنجی کیهانی است که باید تحت فرآیند خاصی با گذر از آن به رهایی و رستگاری دست یافت. از این‌رو، بشارت‌دهنده‌ای از سوی پدر بزرگی، خدای متعال مانوی، فرود می‌آید تا روح را از این رنج اسارت برهاند. از همین‌رو است که تعالیم سخت‌گیرانه‌ای در مانویت آموزش داده می‌شود تا برگزیدگان و پارسایان مانوی نیز، همسو با ایزدان، در کار رهایی انوار ایزدی از بطن تاریکی مشارکت کنند. این تحقیق که به روش تحلیلی‌توصیفی و با محوریت سروده‌های ایرانی مانوی نگاشته شده، در صدد است به ماهیت انگاره رنج در مانویت بپردازد و به درک بهتر ما از فلسفه و عرفان مانوی جهت دهد

روزه از واجبات اصلی جامعه مانوی به شمار می‌رود. علاوه بر روزه‌های یک‌روزه، مانویان شماری روزه دوروزه نیز داشتند؛ دو روز روزه متوالی بدون اینکه در میان آن افطار کنند. پرسش اصلی پژوهش حاضر، زمان دوروزه‌ها است؛ از آنجا که زمان روزه‌های مانوی با شاخص صورت‌های فلکی در گاه‌شماری‌های خورشیدی‌مَهی بابِلی بیان شده، برای تعیین امروزین آن، نیاز به استخراجی نجومی در بازه‌ای حدوداً 1700 ساله است. این نوشته بر آن است تا با تکیه بر داده‌های کتاب‌خانه‌ای و با رویکرد تحلیلی‌انتقادی، نخست شمار روزه‌های عادی مانویان در طول هفته، ماه و سال را از منابع معتبر مانوی به روشی تطبیقی بازخوانی کرده، سپس با استفاده از نرم‌افزارهای نجومی مدرن، تاریخ دقیق دوروزه‌ها را استخراج کند؛ از آنجا که تعداد چشمگیری از پژوهشگران، تأثیر مسیحیت بر مانویت را آشکار دانسته و ریشه‌های بنیادین کیش مانی را در فرقه‌های پُرشمار مسیحی آن زمان جست‌وجو می‌کنند، با کمک گاه‌شماری دینی مسیحیان در عصر حیات مانی، دلیل روزه‌داری مانویان در آن زمانِ استخراج‌شده نجومی نیز روشن می‌شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد روز 25 دسامبر یا همان میلاد مسیح، کانونی‌ترین زمان دوروزه مانویان بوده و سایر مسائل مرتبط با روزه‌های مانویان با توجه به این مناسبت معنادار می‌شود.

در میان مسیحیان سراسر خاور نزدیک و مدیترانه، ارتباط خاص خسرو دوم با مسیحیان و قدیسان مسیحی موجب مطرح‌شدن گزارش‌هایی درباره تغییر دین پنهانی وی شد، تا آنجا که حتی امپراتور روم در پندار تشکیل دولتی ایرانی‌مسیحی بود. از نظر زرتشتیان، احتمال وجود شاهنشاهی مسیحی، حتی به اندازه مقطعی کوتاه از تاریخ سلسله ساسانی، تصورناپذیر بود و استفاده خسرو دوم از نمادهای مسیحی به ‌هیچ ‌وجه موقعیت وی را به عنوان حاکمی ایدئال و ایرانی تضعیف نمی‌کرد. بنابراین، تناقض‌های آشکار سلطنت خسرو دوم نتیجه سوءتعبیرهای مسیحیان از اقدامات نمادین ایرانیان بود. شخص شاهنشاه که از قدیسان مسیحی درخواست دعا داشت، آنها را به همراهی با خود در سفرها و جنگ‌ها دعوت می‌کرد، صلیب راستین را ارج می‌نهاد، یهودیان را از اورشلیم اخراج، و تحقیق درباره مباحث اختلافی عقاید مسیحی را سازما‌ن‌دهی می‌کرد، به نظر می‌رسید به‌وضوح مسیحی است، اما زرتشتیان این درک منحصر به ‌فرد و خاص از هویت دینی را در منافات با به‌دینی زرتشتی نمی‌دیدند. در مرام‌نامه به‌دینی پرسش اصلی این نبود که آیا کسی مانند شاهنشاه ایران می‌تواند در سنت‌های دین دیگری شرکت کند یا خیر، بلکه این بود که آیا چنین مشارکتی مخالف سنت‌های به‌دینی زرتشتی بود یا مکمل آن به شمار می‌آمد.

نماز به همان معنای عبادتی ویژه و پراهمیت همراه با قیام، رکوع، سجود و آدابی کمابیش مشابه در ادیان مختلف، در کیش مانوی نیز وجود داشته است. از آنجا که نماز خواندن مصداق ستایش بزرگترین ایزد یا ایزدان دینی با اذکار و اعمالی از پیش‌‌تعریف شده، بازه‌های زمانی خاص، شماری معیّن و تکراری شبانه‌روزی در میان تمام گروه‌های دینی است بالطبع حتا پس از گذشت مدتی مدید، کمتر دچار تغییر می‌گردد و چهره سنتی آن محفوظ می‌ماند اما با این وجود مسائلی مانند تعداد نمازهای نیوشایان و برگزیدگان مانوی، شمار سجده‌ها، زمان برگزاری، و فحوا و شیوه خوانش نمازها ابهامات فراوانی را با خود به همراه آورده است. تنها راه پیش‌رو برای حل این ابهام ها، مقایسه و دقت دوباره در منابع گوناگون مرتبط با مانویت است تا موجب اندکی نوآوری و پیشرفت در پژوهش‌های پیشین گردد. در این پژوهش ، برای نخستین بار تعدادی از لغزش‌های نویسندگان متون کهن و مانوی‌پژوهان معاصر در خصوص شمار، زمان و محتوای نمازهای مانویان تصحیح گردیده، و زمان‌بندی جدیدی برای نمازهای نیوشایان و برگزیدگان و تعداد سجده‌های ایشان با استناد به منابع کهنی که تاکنون مغفول مانده بود طرح شده است.

جامعه معاصر ایران نوع خاصی از ازدواج را می‌پذیرد که چهار مکتب فقهی سنّی آن را جایز نمی‌شمرند. نکاح موقّت، که در منابع عربی «مُتعه» و در متون فارسی «صیغه» خوانده می‌شود، وصلتی است برای محدوده زمانیِ معیّن که عقد آن می‌تواند مدت‌زمان مشخصی از یک تا چند روز، چند ماه یا چند سال را در بر گیرد. مؤلفان اهل سنت این نوع زناشویی را به ‌طور کلی با حقوق اسلامی بیگانه می‌دانند. نویسنده استدلال می‌کند چون این نوع نکاح میان شیعیان سوریه، لبنان و عراق رواج ندارد و فقط در ایران دیده می‌شود، باید آن را بازمانده سنتی از ایران پیش از اسلام دانست. او پس از بررسی متون حقوقیِ پهلوی، مانند مادیان هزار دادِستان و دادستان دینی، به این نتیجه می‌رسد که ازدواج موقت در ایران ساسانی ریشه دارد و هیچ شباهتی با متعه و رسم کهن عربی در این باب ندارد که تصور شود این نوع ازدواج تحت تأثیر عرف عرب یا قوانین اسلام وارد جامعه اسلامی شده است.

در این مقاله، تثلیث پدر، پسر، روح‌القدس که یکی از انگاره‌های بنیادینِ بسیار مهم در یزدان‌شناسی مانوی است، معرفی شده است. در متون مانویِ تورفان که تثلیث در آنها بازتاب پیدا کرده، گهگاه روح‌القدس با «روح زنده»، که یکی دیگر از تجلیات برجسته پدرِ بزرگی (خداوند متعال مانوی) است، اشتباه گرفته می‌شود. مقاله حاضر می‌کوشد از طریق بررسی متن‌شناختی این دو را از هم بازشناساند و در شرایطی که متن ابهام‌آمیز است روشن کند که روی سخن با روح زنده است یا با روح‌القدس. معنای ثانویه واژه «باد» در متون مانوی در این مقاله بررسی شده است.