جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از انواع گرايش‌ها و مکاتب تفسيري «تفسير عرفاني» است. نگارنده در اين نوشتار به دنبال بررسي ديدگاه انديشمندان معاصر حوزة علمية قم درباره چيستي و حقيقت تأويل و تفسير عرفاني است. در مجموع سه رويکرد متفاوت در بين انديشمندان سده اخير حوزة علمية قم درباره «تفسير عرفاني» و مباني آن وجود دارد: گروهي به‌طور مطلق با «تفسير عرفاني» مخالفت کرده‌اند. گروهي در عين اختلاف در چيستي تأويل، مباني «تفسير عرفاني» را پذيرفته‌اند. گروه سوم قائل به تفصيل شده‌اند. در مقاله پيش‌رو پس از گردآوري داده‌ها به روش کتابخانه‌اي، ديدگاه افراد شاخص اين سه گروه درخصوص تأويل و تفسير عرفاني بررسي شده و برخي از آنها تحليل و ارزيابي گرديده و در پايان اين نتايج حاصل شده است: روش تفسيري باطنيه با روش تفسيري اهل معرفت تفاوت دارد؛ زيرا باطنيه به ظواهر توجه ندارند، اما اهل معرفت راه رسيدن به باطن را ظاهر مي‌دانند و همواره در کنار باطن، بر ارزش ظواهر تأکيد کرده‌اند. تفاسير عرفاني از باب تداعي معاني نيست، بلکه از باب تعميق معناست. هرچند بطن نهايي قرآن از سنخ الفاظ و مفاهيم نيست، اما مي‌توان هر بطني از بطون قرآن را «تأويل» قرآن ناميد و بطون معنايي در دايره تفسير قرار ندارند.

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

یکی از سلسله‌های مشهور تصوف در جهان، به‌ویژه ایران، سلسلۀ نعمت‌اللهیه گنابادی است. نگارنده در این پژوهش به‌دنبال بررسی شواهد و ادلۀ انحصار طریقت یا اقرب الطرق بودن این سلسله است. مقصود از انحصار طریقت این است که قرار گرفتن در صراط مستقیم فقط در اطاعت و پیروی از اقطاب این سلسله و مراد از اقرب الطرق بودن این است که نزدیک‌ترین راه رسیدن به مقصود پیروی از دستورات سلوکی این طریقت است. این تحقیق از نوع تحقیقات توصیفی‌تحلیلی و تاریخی است. روش به‌کاررفته در این نوشتار، اسنادی و روش جمع‌آوری داده‌ها کتابخانه‌ای بوده و داده‌های مورد نیاز از طریق ابزار فیش‌برداری گرد‌آوری شده و مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. پس از بررسی و ارزیابی داده‌ها این نتیجه حاصل شد که ادعای انحصار طریقت در آثار مکتوب اقطاب و مشایخ طریقت گنابادیه به‌طور صریح نیامده ‌است، اما برخی از مکتوبات آنان و نیز سیرۀ عملی و مطالبی که برخی از اقطاب و مشایخ به مریدان خود تلقین کرده‌اند، مضمونی نزدیک به ادعای انحصار طریقت دارد؛ هرچند این مقدار از شواهد در انتساب این عقیده به طریقت گنابادیه کافی نیست. ادعای اسهل و اقرب الطرق بودن که از سوی برخی از عرفا و مشایخ صوفیه مطرح شده، غیر از ادعای انحصار قطبیت و طریقت است و به‌ظاهر، مراد اقطاب طریقت گنابادیه در برخی از عبارات، اقرب الطرق بودن این طریقت نسبت به دیگر طرق صوفیه باشد.

گرچه مفهوم «وجود» معلوم، و حقیقت آن واحد است، اما دیدگاه‌های متفاوتی درباره آن مطرح شده است. نگاه ابن‌عربی به مسئلهٔ وجود از جایگاه متفاوت و ویژه‌ای برخوردار است. وجودشناسی در مکتب ابن‌عربی با مسئلهٔ بنیادی دیگری تحت عنوان «وحدت شخصیه وجود» گره خورده، که بدون فهم آن، دست‌یابی به نظام هستی‌شناسانهٔ این عارف بزرگ دشوار می‌شود. لذا کوشیده‌ایم با تکیه بر دو کتاب مهم ابن‌عربی، فتوحات و فصوص، مستقیماً نظر او را دربارهٔ وجود جویا شویم. از نظر ابن‌عربی، در عالم یک وجود واحد موجود است و آن حق متعال است و باقی موجودات، به یک تعبیر تجلیات و ظهورات و به تعبیری دیگر، اسما و صفات خدا هستند.

اندیشمندان علوم قرآنی، دیدگاه‌های گوناگونی در باب تفسیر عرفانی مطرح کرده‌اند. از جملۀ این اندیشمندان محمدهادی معرفت می‌باشد. به نظر او، مستند تفاسیر اهل معرفت، ذوق و سلیقه شخصی بوده و تفاسیر آنان از مقوله تفسیر به رأی است. همچنین منظور از واژه بطن که در روایات آمده، دلالت التزامی غیر بیّن کلام است و نیز تفاسیر عرفانی از باب تداعی معانی هستند. در مقاله پیش رو، پس از گردآوری داده‌ها به روش کتابخانه‌ای، این دیدگاه وی پیرامون تأویل و تفسیر عرفانی به روش تحلیلی مورد ارزیابی قرار گرفته و این نتیجه حاصل شده که: اولاً بخشی از تفاسیر عرفا بیان معانی باطنی قرآن است و آنان در تفسیر و تأویل آیات از روش‌های متداول فهم متن بهره برده‌اند. ثانیاً تأویل قرآن از باب دلالت التزامی غیر بیّن نیست، بلکه غالباً به معنای باطن کلام وحی و گاهی جری و تطبیق است. ثالثاً تفاسیر عرفانی از باب تداعی معانی نیست، بلکه اشارات و لطایفی است که پس از تلاوت باطنی قرآن بر قلوب اهل معرفت وارد شده و فهم نو و جدید محسوب می‌شود و در بیشتر موارد، هیچ پیش‌زمینه ذهنی پیرامون آن وجود نداشته تا از باب تداعی معانی به شمار آید.

يکي از مسائلي که ذهن قرآن‌پژوهان را به خود مشغول ساخته، مسئلة روش‌شناسي تفاسير و تأويلات عرفاست. از جمله مهم‌ترين فوايد روش‌شناسي تفسير عرفاني اين است که نگاه منفي برخي از انديشمندان علوم قرآني را به تفسيرهاي باطني عرفا تغيير مي‌دهد. اين تحقيق از نوع تحقيقات توصيفي و تحليلي است. روش به‌کار‌رفته در اين نوشتار، اسنادي و روش جمع‌آوري داده‌ها کتابخانه‌اي است و داده‌هاي مورد نياز از طريق ابزار فيش‌برداري گرد‌آوري شده‌اند. در‌بارة روش‌ تفسيري اهل معرفت، ديدگاه‌هاي گوناگوني مطرح شده است. گروهي روش تفسيري اهل عرفان را خلاف روش‌هاي متداول تفسيري و قواعد عقلايي فهم متن مي‌دانند و گروهي ديگر تفاسير عرفاني را ذوقي و غير ‌روشمند مي‌خوانند. به نظر نگارنده، تفسير عرفاني يا تأويل، روشمند بوده و داراي مباني و اصول مختص به خود است. يکي از اين روش‌ها، که اهل معرفت به آن اشاره کرده‌اند، روش شهودي مستقيم است. از جمله ابزار و شروط نيل به باطن کلام در اين روش، طهارت باطني قاري، تلاوت مداوم و مکرّر آيات قرآن، و تدبر و تفکر همراه با حضور قلب است.

آية 172 سورة اعراف معروف به آية ميثاق‌، همراه با روايات مرتبط با آن، مورد توجه و شرح و تفسير انديشمندان مسلمان با گرايش‌هاي متفاوت قرار گرفته و در باب حقيقت و مفاد و موطن اين ميثاق، ديدگاه‌هاي مختلفي ابراز شده است. در اين ميان، سعيدالدين فرغاني فرد شاخص مکتب عرفاني ابن‌عربي و شاگرد برجستة صدرالدين قونوي، با توجه به مباني عرفاني و لحاظ روايات، تفسير و تبيين بديعي را دربارة موطن و مفاد پيمان و تعداد مواثيق اظهار نموده که تاکنون مورد بررسي قرار نگرفته است. اين تحقيق از نوع تحقيقات توصيفي و تحليلي است. روش به‌کار‌رفته در اين نوشتار، اسنادي و روش جمع‌آوري داده‌ها کتابخانه‌اي بوده و داده‌هاي مورد نياز از طريق ابزار فيش‌برداري گرد‌آوري شده است. به نظر فرغاني، صورت طينية حضرت آدم‌ - که مشتمل بر ذرات ترابيه است و هر ذرة ترابيه مادة صورت عنصري يکي از ذريه و فرزندان اوست - در عالم مثال منفصل صورت مثالي مي‌يابد. آن ذرات نيز به گونة تفصيلي در آن عالم ظاهر شده، با صورت مثالي ارواح خود مرتبط مي‌شوند و به دليل قرب به عالم بساطت و وحدت و سريان توحيد فطري، به ربوبيت حق تعالي اقرار مي‌كنند. اين ديدگاه ويژگي‌هايي دارد که با ظاهر آية‌ ميثاق و روايات مربوطه انطباق بيشتري دارد.

تاویل در لغت به معنای بازگشت به اصل، و در اصطلاح اهل معرفت به معنای بازگشت ظاهر به باطن است. یکی از انواع تاویل عرفانی، تاویل طولی است. تاویل طولی گذر از ظاهر و رسیدن به عمق و ژرفای کلام است. فرآیند تاویل طولی عرفانی به دو روش انجام می شود: 1. روش فنی و عمومی؛ 2. روش الهامی و تخصصی. علامه سیدحیدر آملی از عارفان شیعی قرن هشتم هجری است که مبانی و اصول تاویل عرفانی را بیان کرده است. یکی از مبانی مهم تاویل عرفانی، چندبطنی بودن سه کتاب قرآنی، آفاقی و انفسی و هم خوانی لایه های باطنی این سه کتاب با یکدیگر است. اگرچه تعریف سیدحیدر آملی از تاویل، بر اساس روش دوم است ولی ایشان با هر دو روش بالا به تاویل متون شریعت به ویژه قرآن پرداخته است؛ هرچند وی در شرح متون دینی از انواع دیگر تاویل، مانند تاویل «علم الحروفی» نیز بهره برده است. از دیگر مبانی مهم تاویل طولی که علامه سیدحیدر، آشکارا به آن تصریح نکرده اما در تاویل های خود از آن بهره جسته است، حقیقت و روح معنا و وضع الفاظ برای ارواح معانی می باشد. به نظر اهل معرفت، به ویژه علامه سیدحیدر، تاویل عرفانی مکمل و مهیمن بر تفسیر و عهده دار کشف اسرار و معارف تودرتوی قرآن و شریعت است. همانگونه که تفسیر قرآن برای برداشتن حجاب از ظاهر آن واجب است، تاویل قرآن نیز به منظور رسیدن به باطن آن واجب می باشد. شرط دستیابی به تفسیر ظاهری، یادگیری علوم رسمی و شرط علم به تاویل، پاکی باطنی است که با پرهیزکاری ممکن می شود. عالمان علوم ظاهری عهده دار کشف حجاب از ظاهر قرآن، و اهل معرفت و عالمان علوم باطنی، عهده دار کشف حجاب از باطن قرآن هستند و این دو گروه یار و پشتیبان یکدیگرند.

اگر ابن‌عربی به پدر عرفان اسلامی مشهور است، ابن‌تیمیه نیز به نقد و مجادله بی‌امان با وی و صوفیان خانقاهی و طریقتی معروف است. حیات‌ علمى‌ و اجتماعى‌ و سیاسى‌ او سرشار از تقابل‌ها و تضادها در برابر مخالفان‌ است‌. وی‌ در ابراز عقاید خود که‌ بعضى‌ از آنها بسیار جسورانه‌ بوده‌، از هیچ‌ کس‌ باکى‌ نداشته‌ است‌. ابن‌تیمیه برای مبارزه با تصوف متفلسف ـ به تعبیر وی ـ و صوفیان طریقتی بارها به مناظره و دادگاه و زندان رفته است. او از صوفیه نخستین، یا همان صوفیه اهل حدیث، به اجلال یاد می‌کند اما ابن‌عربی و پیروان او را بخاطر نظریه وحدت وجود تکفیر می‌نماید. در نظر وی، نظریه وحدت وجود همان حلول و اتحاد است، اعتقادی به ولایت عرفانی و ختم ولایت ندارد. فنا و کرامات برخی از صوفیان را از احوال شیطانی می‌داند و رد می‌کند.

طریقت «نعمت اللهیه» در سده هشتم هجری، توسط شاه نعمت الله ولی پایه گذاری شد و همزمان با قطبیت شاه خلیل الله، یگانه فرزند و جانشین وی، به دکن هندوستان منتقل گردید. پس از شاه خلیل الله، تعداد یازده قطب در دکن هندوستان بر مسند قطبیت این طریقت تکیه زدند. شاه علی رضا دکنی، قطب دوازدهم این طریقت، به منظور گسترش دامنة ارشاد خویش و ترویج طریقت «نعمت اللهیه»، دو تن از مشایخ خویش به نام های میرطاهر و معصوم علیشاه دکنی را به ایران فرستاد. معصوم علیشاه دکنی در زمان حیات رضا علیشاه به قتل رسید و نورعلیشاه را به جانشینی خویش انتخاب کرد. نورعلیشاه نیز در زمان حیات قطب وقت، یعنی رضاعلی شاه از دنیا رفت و امور طریقت «نعمت اللهیه» ایران را به حسین علیشاه واگذار کرد. بر اساس قوانین طریقت نعمت اللهیه، تعیین جانشین و نیز تعیین قطب پسین، توسط قطب پیشین صورت می پذیرد. بررسی های تاریخی نشانگر این است که مستند کتبی یا شفاهی بر قطبیت حسین علیشاه و نیز شیخ المشایخی نورعلیشاه وجود ندارد. بنابراین، برخلاف دیدگاه سردمداران این طریقت، به نظر می رسد پس از درگذشت معصوم علیشاه دکنی، پیوند مشایخ طریقت «نعمت اللهیه» ایران با اقطاب این طریقت در دکن هندوستان گسسته شده است. این مقاله به روش تاریخی تحلیلی شواهد و قرائن این انقطاع را بررسی کرده است.