جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از حقایقی که ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول کرده، شعور همگانی موجودات است، موضوعی که ظواهر آیات قرآن کریم گواه آن است. پرسش اصلی پژوهش حاضر آن است که آیات تسبیح و شهادت چگونه بر سریان ادراک در هستی دلالت می­کنند؟ نگارنده در این مقاله می­کوشد با به کارگیری روش توصیفی ـ تحلیلی، نخست، ادله قرآنی شعور همگانی موجودات را طبقه­بندی کرده و در گام دوم، سریان ادراک در هستی را با تمرکز بر آیات تسبیح و شهادت بررسی و ارزیابی کند. نتایج به دست آمده بیانگر آن است که شعور به معنای مطلق علم و آگاهی بر اساس دلالت التزامی و ظهور آیات تسبیح و شهادت برای موجودات به نحو عمومی و حقیقی ثابت است. البته، پذیرش دلالت مطابقی آیه 43 سوره نور بر شعور همگانی موجودات نیز بعید نیست. در مجموع، می­توان به این نتیجه دست یافت که هر موجودی بهره­ای از علم دارد، هرچند تمام حقیقت چنین علمی برای انسان ناشناخته و دست نیافتنی باشد.

علوم انسانی نرم افزار هر تمدنی است. علوم انسانی موجود متناسب با بافت فرهنگی و ایدئولوژی جهان غرب است. با وجود نیاز منطقی تمدن نوین اسلامی به اسلامی سازی علوم انسانی، برخی همچنان در امکان علوم انسانی اسلامی تشکیک می کنند. بدین روی، لازم است چالش های نظری اسلامی سازی علوم انسانی شناسایی، تحلیل و ارزیابی گردد. پژوهش حاضر با محوریت دیدگاه های فیلسوف برجسته جهان اسلام، علامه مصباح یزدی درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد انتقادی، چالش های دین شناختی «امکان علوم انسانی اسلامی» را بررسی کند. گرایش به «دین حداقلی» یا به تعبیر دیگر «سکولاریسم» و ادعای عدم کفایت داده های متون دینی برای تولید علم از مهم ترین چالش های دین شناختی امکان «علوم انسانی اسلامی» است. آیت الله مصباح یزدی با تبیین مبانی لازم برای اسلامی سازی علوم انسانی، از جمله مبانی دین شناختی، هم به این چالش های یادشده پاسخ گفته و هم با تأکید بر ضرورت علم دینی، راه را برای ارائة نمونه های عینی علوم انسانی اسلامی نشان داده است.

عمل اختیاری، پدیده‌ای ذاتاً ممکن است؛ یعنی نسبت آن به تحقق و عدم تحقق، یکسان است؛ افزون بر این، نسبتش به فاعل نیز امکانی است؛ بنابراین آنگاه‌که محقق می‌شود، بدین معناست که از حالت ذاتی و اولیه خود خارج شده، رابطه‌اش با وجود و با فاعل، از حالت امکان، به ضرورت مبدل شده است. اما عاملی که موجب این تغییر می‌شود چیست؟ بر اساس پژوهش‌های به‌عمل‌آمده در فلسفه فعل، تحقق یک عمل به‌عنوان پدیده‌ای ممکن، حاصل رخداد فرایندی ذهنی در فاعل است. دیویدسن ایجاد یک گرایش مثبت نسبت به آن فعل و سپس باوری متناسب که بیانگر چگونگی برآوردن متعلق آن گرایش است را عاملی می‌داند که باعث می‌شوند فاعل، تصمیم به انجام فعل بگیرد؛ این‌چنین، نسبت میان او و فعل از حالت تساوی خارج می‌گردد. علامه طباطبایی نقطه آغاز تحول در فاعل را پیدایش معرفت نسبت به غایت و فعل مناسب با آن در فاعل می‌داند؛ فاعل، آنگاه‌که یک غایت و فعل مناسب آن را تصور و فایده آن را تصدیق ‌کند، بدان مشتاق می‌شود. او برخلاف دیویدسن، تحقق باور و شوق را برای اراده یا قصد کافی نمی‌داند؛ چراکه این عناصر، برای ضروری کردن نسبت فعل با وجود و با فاعل، کافی نیستند؛ فاعل نیاز دارد که میان خود و فعل مفروض، نسبت و رابطه ضرورت، اعتبار و جعل کند؛ تنها در این صورت است که امکان اراده فعل، فراهم می‌شود. عبدالله فتحی، فرایند ضرورت یابی فعل از جانب فاعل را تفصیل بیشتری می‌دهد و گام‌های جزئی‌تری را در این میان برجسته می‌کند؛ اما آنچه دیدگاه او را از پیشینیان متمایز می‌نماید، تأکید بر مرحله «ساخت الگوی مناسب عمل» در مرحله پیش از تصدیق است. فاعل برای اینکه عمل را تصدیق به فایده کند، نیاز دارد که آن را در درون یک ساختار و کل، در نسبت با خود و وضعیت ذهنی و عینی پیرامون خود قرار دهد، و بر این اساس، برای فعل هویتی ذهنی جعل و اعتبار نماید؛ آنچه نوع تعامل فاعل با فعل و گونه تصدیق آن را مشخص می‌کند، همین هویت ذهنی اعتبارشده است. با روشن شدن نحوه ضرورت‌یابی و صدور فعل از یک فاعل مختار، تمام علوم انسانی متأثر می‌گردند و شیوه تعامل و مدیریت بهتر فاعل‌های مختار را می‌آموزند. ازاین‌رو پژوهش حاضر با شیوه‌ای کتابخانه‌ای و تحلیل‌محور، اندیشه‌ها و تأملات سه تن از محققان حوزه فلسفه فعل را کاویده تا نتایج برآمده از پاسخ آن‌ها به سؤالات ناظر بر فرایند شکل‌گیری عمل اختیاری را استحصال نماید.

مقصود تمام ادیان آسمانی هدایت انسان‌هاست و سلسله انبیا و اوصیای الاهی در پی سعادت بشر بوده‌اند. جریان هدایت در دین مقدس اسلام، هیچ‌گاه از حرکت نایستاده و مهدویت ادامۀ جریان رسالت و امامت در مسیر هدایت بشریت است. آموزۀ مهدویت، بر مجموعه‌ای از مبانی فلسفی، از جمله مؤلفه‌های الاهیاتی استوار است؛ یعنی آموزه‌هایی که ذات، صفات و افعال الاهی را حکایت می‌کنند. بررسی مبانی مزبور در حوزۀ مهدویت، به تقویت باور به این آموزۀ دینی و در نتیجه به تأثیرگذاری مضاعف آن در زندگی عملیِ بشر می‌انجامد. این نوشتار می‌کوشد مبانی الاهیاتی مهدویت را از منظر اندیشمند معاصر، آیت‌الله صافی گلپایگانی با استفاده از روش کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی -تحلیلی استخراج و تبیین کند. نتایج بررسی‌ها حاکی از آن است که در منظومۀ فکری آیت‌الله صافی گلپایگانی، مهم‌ترین مبانیِ الاهیاتی مهدویت بدین شرح است: مراتب توحید، شامل توحید ذاتی، توحید افعالی، توحید صفاتی (شامل مالکیت، قدرت، عدل، ربوبیت، اراده و حکمت)؛ کمال مطلق الاهی، جریان قضا و قدر در عالم، وحدت نظام عالم، و هدف بودن انسان کامل در آفرینش الاهی. به نظر می‌رسد می‌توان همۀ مبانی پیش‌گفته را به یک مبنا، یعنی توحید بازگردانده، آن را محور اصلی اندیشۀ مهدویت و انتظار معرفی کرد.

رابطه وجود و ماهيت يکي از مسائل مهم وجودشناختي در انديشه فلسفي معاصر به شمار مي‌آيد. آيت‌الله مصباح يزدي، استاد فياضي و استاد عبوديت، از فيلسوفان صدرايي معاصر هستند که هريک در اين باب ديدگاهي ويژه دارند. براساس ديدگاه استاد فياضي، ماهيت، متن وجود است. استاد عبوديت معتقد است که ماهيت، تصور وجود است و آيت‌الله مصباح يزدي ماهيت را حد وجود مي‌داند. پژوهش حاضر با روش توصيفي ‌ـ تحليلي به تبيين، مقايسه و بررسي سه ديدگاه مزبور پرداخته و به اين نتيجه دست يافته که ماهيت صرفاً حد وجود است، نه متن وجود. ازاين‌روست که مي‌توان ماهيت را تصور يا خيال وجود هم دانست. براساس ديدگاه برگزيده، اعتباريت ماهيت مستلزم عدم صدق ماهيت بر واقعيت خارجي نيست. توجه به تمايز ميان حقيقت فلسفي و ادبي، نشان‌دهندة برتري ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي بر ديدگاه‌هاي رقيب در مسئلة رابطه وجود و ماهيت است.

با توجه به وجود رابطه طولی علّی معلولی بین اعتقادات، گرایش‌ها و رفتارهای انسان، اعتقادات انسان در گرایش‌ها و رفتارهای او تأثیرگذار است. اعتقاد به توحید در خالقیت از این مسأله مستثنا نیست. نوشتار حاضر، با روش توصیفی تحلیلی در مقام بیان چگونگی تأثیر اعتقاد به توحید در خالقیت بر اخلاق اجتماعی از منظر علامه مصباح (ره) است. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که اعتقاد به توحید در خالقیت ابتدا در ساحت بینشی انسان تأثیر می‌گذارد، به گونه‌ای که همه انسان‌ها را در خلقت، از یک مبدأ دانسته و ارزش ذاتی رفتارهای اختیاری را قرب الهی می‌داند. تغییر بینش، تغییر در گرایش را به دنبال دارد؛ زیرا بینش‌ها علّتِ گرایش‌ها هستند. از این رو، شخص به رفتارهایی گرایش پیدا می‌کند که مناسبت بیشتری با بینش او نسبت به ارزش ذاتی داشته باشد. در نتیجه، در رفتار با دیگران به گونه‌ای عمل خواهد کرد که به هدف نهایی نزدیک‌تر شود.

پژوهش‌های فلسفی، در میان اندیشمندان اسلامی معاصر جایگاه ویژه‌ای دارد و دفاع عقلانی از بنیان‌های نظری دین در گروِ آن است. بی‌تردید در صورتی حکمت‌پژوهی در این راستا قرین توفیق می‌شود که روش‌مند بوده و براساس عیار پژوهش در این حوزه علمی باشد. آیت‌الله مصباح یزدی ـ فیلسوف برجسته دوران معاصر جهان اسلام ـ در آثار گفتاری و نوشتاریِ فلسفیِ خویش، روشی بدیع و کارآمد را در پژوهش‌های حِکمی به‌کار گرفته است. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی با تأکید بر اثر برجسته فلسفیِ آیت‌الله مصباح یزدی (کتاب «آموزش فلسفه»)، به بررسی روش‌ ایشان در حکمت‌پژوهی می‌پردازیم. براساس یافته‌های پژوهش، مراحل حکمت‌پژوهیِ روش‌مند بدین شرح است: توجه به خلأها یا بن‌بست‌ها در مباحث فلسفی غرب، تبارشناسی مسأله، بررسی پیشینه، فهم، تقریر و تحلیل دقیق مسأله، بررسی دیدگاه‌های مطرح و یا قابل طرح درباره مسأله، توجه به لوازم دیدگاه‌ها، توجه به فایده بحث، تقریر دقیق دیدگاه رقیب و ادله آن، توجه به خاستگاه نظریه، نقد و بررسی دیدگاه رقیب و ادله آن، ارائه دلیل معتبر برای دیدگاه برگزیده، پاسخ‌گویی به نقدهای مطرح و یا قابل طرح درباره ادله دیدگاه برگزیده، پاسخ‌گویی به شبهات مربوط، ملاحظه نتیجه، رعایت سیر تدریجی طرح و تحلیل عمیق فلسفی به‌صورت منظومه‌ و تطبیق قواعد کلی بر مسائل علومِ دیگر.

علوم‌ انساني، که ابعاد انساني پديده‌ها و کنش‌هاي انسان را مي‌‌کاوند، داراي دو بعد توصيفي و دستوري‌ هستند که هرکدام کارکردهايي دارند. علوم‌ انساني در بعد‌ توصيفي بر‌خلاف بعد دستوري، به تعريف، توصيف، تفسير، تبيين و پيش‌‌بيني کنش‌‌هاي انساني مي‌پردازند. نوشتار حاضر، با روش توصيفي ـ ‌تحليلي، در‌ صدد است با توجه به مبناي آراي آيت‌الله مصباح يزدي از نقش خداباوري در کارکردهاي علوم ‌انساني‌ اسلامي بحث کند. نتايج پژوهش حاضر حاکي از آن است که از ‌نظر آيت‌الله مصباح يزدي، خداباوري که يکي از مباني و اصول ‌موضوعه علوم‌ انساني محسوب مي‌شود دست‌کم در چهار کارکرد از کارکردهاي علوم‌ انساني توصيفي مي‌تواند تأثيرگذار باشد. آيت‌الله مصباح يزدي معتقد است خداباوري مي‌تواند در تعريف مفاهيم کليدي علوم انساني مثل تعريف انسان و سياست، جهت‌دهي توصيف‌ها و ارائه نظريات توسط محقق علوم‌ انساني مؤثر واقع شود. پذيرش صفاتي مثل توحيد‌ افعالي تبيين‌هاي محقق علوم انساني را نيز تحت ‌تأثير خود قرار مي‌دهد، چرا‌‌که مؤثر نهايي و حقيقي پديده‌ها و کنش‌هاي انساني را خدا مي‌داند. از نظر علامه ‌مصباح يزدي، پيش‌بيني قطعي و يقيني کنش‌هاي انسان، با توجه به ويژگي اختيارش غير‌ممکن است، اما پيش‌بيني ظني و احتمالي براساس قرائن و شواهد، از‌‌جمله خداباوري ـ براساس ديدگاه برگزيده ـ امکان دارد.

ايده علوم انساني اسلامي در ميان انديشمندان اسلامي موافقان و مخالفاني دارد که هرکدام به طيف‌هاي گوناگوني تقسيم‌پذير است. ديدگاه دکتر علي پايا در مخالفت با علم ديني و البته موافقت با تکنولوژي ديني و در نتيجه، گونه‌اي انکار علوم انساني ديني شايسته تأمل است. پژوهش حاضر با روش توصيفي تحليلي و با رويکرد انتقادي، اين ديدگاه را متکي بر انديشه علامه مصباح يزدي که از موافقان علوم انساني اسلامي به شمار مي‌آيد بررسي کرده و به اين نتيجه دست يافته است که ادعاي پايا در اين حوزه با مباني معناشناختي، معرفت‌شناختي و روش‌شناختي صحيح ناسازگار است. به نظر مي‌رسد علوم انساني ديني نه‌تنها ممکن، بلکه محقق است. اين دسته از علوم، کنش‌هاي فردي و اجتماعي انساني را به منظور توصيف، تبيين، تفسير، پيش‌بيني و جهت‌بخشي آنها مورد مطالعه قرار مي‌دهند و در مرحله مسئله‌سازي، براي گزينش مسئله تحقيق، طرح مسائل تازه، يا طرح استدلال‌هاي نو، متأثر از آموزه‌هاي اسلام‌اند و در پاسخ به مسئله، متناسب با مسئله از آموزه‌هاي اسلام في‌الجمله به‌عنوان اصول موضوعه يا پاسخ مسئله استفاده مي‌کنند و آموزه‌هاي اسلام را در ارزيابي دستاوردهاي خود، معتبر مي‌دانند.

یکی از حقایقی که ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول کرده، شعور همگانی موجودات است؛ موضوعی که ظواهر آیات قرآن کریم و روایات فراوان گواه آن است. حکمت متعالیه گام‌های ارزنده‌ای در مقام تبیین سریان ادراک در همه موجودات برداشته است. اما ادله تجرد علم همواره به‌عنوان مانعی جدی برای اثبات این ادعا مطرح بوده است. نگارنده در این مقاله می‌کوشد با به‌کارگیری روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکردی انتقادی، عدم مانعیت ادله مزبور برای اثبات سریان ادراک در هستی را نشان دهد و این حقیقت را در مقام اثبات یک گام جلو ببرد. براساس نتایج به‌دست آمده، هیچ‌یک از ادله تجرد علم بر اشتراط تجرد در مطلق علم دلالت ندارد و نمی‌تواند مانعی حقیقی برای پذیرش شعور همگانی موجودات باشد. با از میان برداشتن موانع عقلیِ پذیرش ادعای مزبور می‌توان حتی در صورت ناکافی بودن ادله عقلیِ اثبات شعور همگانی موجودات به آن‌دسته از ادله نقلی استناد کرد که بر سریان ادراک در موجودات دلالت دارند.