جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله منشأ ارزش اخلاقی، یکی از مهم‌ترین مسائل در حوزه فرااخلاق است. فیلسوفان اخلاق در مواجهه با این مسئله، دیدگاه‌های مختلفی اتخاذ نموده‌اند. برخی اندیشمندان اسلامی ازجمله محقق اصفهانی، عرف عقلا را واضع گزاره‌های اخلاقی دانسته‌اند. این پژوهش درصدد است با تأکید بر دیدگاه محقق اصفهانی به بررسی انتقادی نقش عرف عقلا در وضع گزاره‌های اخلاقی بپردازد. اگرچه ایشان بر اعتباری بودن گزاره‌های اخلاقی و وضع آن توسط عرف عقلا تأکید دارد، اما معتقد است آراء عقلا براساس بقای انسان و مصالح و مفاسد نوعی صادر می‌شود و با شروطی معتبر است. معناشناسی مفاهیم اخلاقی در دیدگاه مزبور خدشه‌پذیر است. همچنین این دیدگاه بر پایه دلایل درستی بنا نشده و از توجیه نهایی ارزشمندی بقای انسان و رعایت مصالح و مفاسد عاجز است.

یکی از محوری‌ترین مباحث در حوزه فلسفه اخلاق، بحث واقع‌گرایی و غیرواقع‌گرایی است. واقع‌گرایی در اخلاق به این معناست که ارزش و لزوم اخلاقی واقعیت عینی دارند و جمله‌های اخلاقی واقع‌نما هستند. از سوی دیگر، ریچارد مروین هیر، یکی پرآوازه‌ترین فیلسوفان اخلاق است و نظریه وی، توصیه‌گرایی، یکی از معروف‌ترین نظریات در اخلاق هنجاری شمرده می‌شود. یکی از پرسش‌های اساسی که با تحقیق و تدقیق در مؤلفه‌های موجود در توصیه‌گرایی هیر به ذهن می‌آید آن است که: آیا توصیه‌گرایی مکتبی واقع‌گراست یا غیرواقع‌گرا؟ در این پژوهش کوشیده‏ایم به این پرسش مهم پاسخ دهیم. با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و با مقایسه توصیه‌گرایی عام هیر با واقع‌گرایی اخلاقی، این نتیجه به دست آمد که به‏‌رغم دلالت ظاهری برخی از مؤلفه‌های دیدگاه توصیه‌گرایی بر واقع‌گرا بودن آن، این دیدگاه به دلیل تأکید بر توصیه به‏‌عنوان معیار ارزش افعال اختیاری انسان، غیرواقع‌گراست. در خصوص واقع‌گرا یا غیرواقع‌گرا بودن خود هیر نیز باید یادآور شد که اگر هیر بر دیدگاه توصیه‌گرایی پایبند مانده باشد،‌ غیرواقع‌گراست،‌ ولی اگر شواهد و مدارکِ دال بر سودگرا شدن هیر صحت داشته باشد، ازآنجاکه مراد از سود، ‌سود واقعی است نه ذهنی،‌ وی واقع‌گرا شده است.

همواره بحث بر سر منشأ ارزش اخلاقی یکی از مهم‏ترین و چالش‌برانگیزترین مباحث در میان فیلسوفان اخلاق بوده و سبب تقسیم مکاتب اخلاقی به واقع‌گرا و غیرواقع‌گرا گشته است. عرف‌گرایی ثبوتی، یکی از اقسام غیرواقع‌گرایی است. دایره شمول عرف‌گرایی ثبوتی، تمام مکاتبی را دربردارد که عرف را به‏ عنوان منشأ ارزش اخلاقی معرفی می‌کنند. دیدگاه عدالت اجتماعی جان رالز یکی از دیدگاه‌های مهم در فلسفه اخلاق شمرده می‌شود که درباره عرف‌گرا بودن یا نبودن آن تردید وجود دارد. برخی بر واقع‌گرا بودن دیدگاه رالز تأکید دارند و عرف‌گرا بودن آن را نفی می‌کنند، ولی برخی دیگر بر غیرواقع‌ بودن دیدگاه وی از نوع عرف‌گرایی اصرار می‌ورزند. در این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی به برخی از دلالت‌های عرف‌گرایانه دیدگاه رالز اشاره شده، همچنین دیدگاه یادشده بنا بر احتمال عرف‌گرا بودن ارزیابی انتقادی شده است.

یکی از بحث های مهمی که ذهن اندیشمندان اسلامی و غربی را به خود مشغول کرده است، مسئله ارتباط علم و دین است. با پیشرفت روزافزون علوم طبیعی و انسانی، سؤل های زیادی درباره ارتباط این علوم با دین مطرح می شود. آگاهی از تاریخچه این بحث می تواند نقش بسیار مؤثری در بررسی موضوع ارتباط علم و دین داشته باشد. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی، با برشمردن بسترهای چالش زای موضوع علم و دین در جهان غرب و روند تاریخی این بحث تا قرن حاضر، به این نکته دست یافته است که هرچند شروع این بحث در ابتدا به دلایل مختلفی به غرب بازمی گردد، ولی در عالم اسلام از چشم اندازی دیگر و با عنوان «رابطه عقل و دین» مطرح شده است و مسئله رابطه علم و دین به شکلی که در جهان مسیحیت مطرح بوده، نه به عنوان مسئله، بلکه به مثابه موضوعی وارداتی مورد بحث اندیشمندان مسلمان قرار گرفته است. علاوه بر آن، این بحث در جهان اسلام، بیشتر میان علوم انسانی و دین مطرح شده است.

«تأویل» یکی از موضوعاتی است که فیض کاشانی در تفسیر قرآن و عرفان بدان پرداخته و در فهم درست آیات و روایات و حقایق هستی، برایش نقش کلیدی قایل است. هدف این پژوهش آن است که با روش توصیفی تحلیلی به بررسی دیدگاه ایشان درباره تأویل بپردازد و مؤلفه های اصلی آن را تبیین کند. یافته ها حاکی از آن است که وی تأویل را «تعمیم معنای متبادر از لفظ و حمل لفظ بر معنای غیرمتبادر» می داند. وی با تبیین پیوند عمیق لفظ و معنا، الفاظ را دارای حقیقت و روح واحدی می داند که ممکن است به لحاظ مصداقی، شکل ها و مصادیق متعددی داشته باشند. وی از این رهگذر، پرده از سرّ اختلاف تعابیر معصومان علیهم السلام در بیان معانی آیات قرآن برمی دارد. فیض کاشانی روایات متعددی را در مقام بیان امکان تأویل در آیات قرآن و نیازمندی آیات قرآن به تأویل یادآور می شود. از برخی روایات ذکرشده، می توان تعمیم تأویل را نسبت به ظواهر قرآن برداشت کرد. وی ملاک درستی تأویل را بهره مندی آن از پشتوانه نقلی و یا ضرورت عقلی دانسته و تأویل را مختص معصومان علیهم السلام می داند.

از میان براهینی که توسط دانشمندان اسلامی برای اثبات توحید خداوند متعال اقامه کرده اند، برهان تمانع به دلیل بهره مندی از پشتوانه عقل و نقل، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. شهید مطهّری نیز برای نفی تعدد واجب الوجود و درنتیجه اثبات توحید خداوند متعال، این برهان را در کنار براهینی نظیر برهان فرجه و برهان از طریق وحدت عالم، نامحدودی ذات خداوند متعال و نیز از راه نبوت مطرح کرده است. با این تفاوت که ایشان سعی کرده تا با ارائه تقریری جدید و متفاوت، به برخی اشکالاتی پاسخ دهد که تقاریر دیگر قادر به پاسخ گویی آنها نیستند. در این پژوهش سعی شده تا با روش توصیفی تحلیلی، دیدگاه شهید مطهّری با عنوان «تقریر فلسفی» بسط داده شود و صحت تقریر ایشان و نیز صحت تطبیق این تقریر با آیه بیست و دوم سوره «انبیاء» مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

مقاله حاضر با پژوهش در آثار گفتاری و نوشتاری علّامه مصباح، اموری نظیر رابطه دنیا و آخرت، نیاز همیشگی به دین، جهانشمولی دین اسلام، و هدف و قلمرو دین را به عنوان مبانی دین شناختی دیدگاه بدیع ایشان پیرامون علم دینی معرفی کرده و به توصیف و تحلیل آنها پرداخته است. به اعتقاد علامه مصباح، انسان ضرورتا و به صورت همیشگی به دین نیاز دارد و دین اسلام که آخرین دین الهی به شمار میرود جاودانه است. با پژوهشی درون دینی، روشن می شود که دین نسبت به بیان حقایق خارجی تعهدی ندارد و مسائلِ توصیفی علوم طبیعی و انسانی، بالذات جزء دین نیست؛ چراکه رسالتِ اصلی دین، نشان دادن راه کمال قرب به خدا از طریق بیان حکم افعال اختیاری انسان است. در عین حال، توجه به هدف و قلمرو دین نشان می دهد که دین به لحاظ احکام ارزشی در همه عرصه های زندگی انسان ازجمله در علوم طبیعی و رشته های مختلف علوم انسانی مانند مدیریت، فلسفه، سیاست و... حضور دارد و به راستی این گونه، می توان علوم را شایسته نام دینی دانست.

بررسی‌جریان‌های انحرافی مهدویت از جمله پرسمان‌های اندیشه‌خیز در عرصۀ مطالعاتی مهدویت است. با وجود رویکرد فراگیر به مسئلۀ انحرافات مهدویت کاوش‌ها پیرامون زمینه‌های‌گرایش به این جریانات اندک است. بررسی‌های این مقاله مقدمه‌ای است برای پاسخ به این پرسش که زمینه‌های معرفتی پذیرش ادعای مدعیان دروغین مهدویت در ایران معاصر چیست؟ شناخت این زمینه‌ها و تلاش برای رفع خلأهای موجود بسترساز از جمله ضرورت‌های پرداختن به این مقوله ‌است. همچنین می‌توان از پیامدهای منفی‌ بی‌شماراعتقادی مانند فرقه‌گرایی، هدردادن ظرفیت‌های جامعۀ شیعی و تخریب اندیشۀ نجات‌گرایانۀ مهدویت جلوگیری نمود. نوشتار پیش رو با روش توصیفی و تحلیلی با استنادبه منابع مکتوب منتشر شده و غیرمکتوب نظیر فایل‌های صوتی، تصویری و پرونده‌های قضایی در صدد بازنمود زمینه‌های معرفتی است. نتایج حاصل از تحلیل و ترکیب داده‌ها نشان می‌دهد «استناد به منابع ضعیف»، «سطحی‌نگری»، «اخباری‌گری افراطی»، «تطبیق‌گرایی» و «خرافه‌گرایی» در ایجاد بسترهای جذب به مدعیان تأثیرگذار است.

علوم انساني بر مباني گوناگوني استوار است که مي‌توان آنها را در پنج دستة مباني معرفت‌شناختي، هستي‌شناختي، انسان‌شناختي، دين‌شناختي و ارزش‌شناختي طبقه‌بندي کرد. يکي از مباني دين‌شناختي علوم انساني، قدرت مطلق الهي است. پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي درصدد است تأثير اين مبنا را در حوزة تعليم و تربيت اسلامي نشان دهد. يافته‌هاي پژوهش حاکي از آن است که هرچند انسان موجودي مختار، با اراده و داراي قدرت است و همين ويژگي‌ها او را تربيت‌پذير کرده است؛ اما توانايي او در طول قدرت الهي است. به همين دليل، انسان معتقد مي‌کوشد تا روش تربيتي‌اي را برگزيند که در افکار و اعمال خويش هيچ‌گاه خود را از سيطرة قدرت الهي خارج نداند. همچنين، انسان که مرکب از جسم و روح است، ساحت‌هاي بينشي، گرايشي و رفتاري دارد؛ ساحت‌هايي که مي‌توانند در حوزة تعليم و تربيت به شکوفايي رسيده و در مسير صحيح پرورش يابند. در ساية تعليم و تربيت صحيح، جهان‌بيني فرد شکل مي‌گيرد و بينش‌ها و گرايش‌هاي او در مسير رسيدن به هدف نهايي وجودي انسان جهت‌دهي مي‌شود و در نهايت، انسان با پذيرش قدرت مطلق الهي و توجه به ربط و وابسته بودن خود در تمام ابعاد فکري و حرکتي، رفتاري توحيدي و خدامحوري پيدا مي‌کند.

در یک تقسیم بندی می توان علوم انسانی را به دو بخش توصیفی و دستوری تقسیم کرد. علوم انسانی توصیفی به علومی گفته می شود که به تبیین و توصیف پدیده های انسانی می پردازند. در مقابل، علوم انسانی دستوری به آن بخش از علوم انسانی گفته می شود که مجموعه ای از گزاره های دستوری (باید و نبایدهای) متناسب با مبانی از پیش پذیرفته شده را برای تحقق اهداف مورد نظر ارائه می دهند.اثبات یا انکار علوم انسانیِ دستوری همواره یکی از موارد اختلاف میان دانشمندان علوم انسانی بوده است، به گونه ای که گروهی آن را جزء علم می شمارند، اما گروهی دیگر، منکر علم بودن آن هستند. اتخاذ برخی روش ها در علوم انسانی و نیز اعتقاد به عدم ارتباط منطقی میان واقعیت و ارزش، زمینة انکار علوم انسانی دستوری را فراهم می کند. بر همین اساس، نقد دو عامل یادشده می تواند زمینه را برای اعتقاد به علوم انسانی دستوری هموار کند.در این پژوهش، پس از تبیین چیستی و ویژگی های علوم انسانی دستوری، دلایل منکران علوم انسانی دستوری، نقد و بررسی است.