جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تعیین منشأ حکم اخلاقی ازجمله دغدغه‌های اصلی فیلسوفان اخلاق است. برخی اندیشمندان غربی توافق جمعی را معیار ارزش و مناط وضع احکام اخلاقی دانسته‌اند. در اندیشه اسلامی نیز اصولیون از ضابطه بنای عقلا در طریق استنباطات فقهی بهره گرفته‌اند. نظر به این مناسبات ظاهری، پژوهش حاضر درصدد برآمده با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی به امکان‌سنجی وضع یا کشف حکم اخلاقی بر اساس بنای‌ عقلا در دیدگاه اصولیون بپردازد. در صورت پذیرش حجیت ذاتی و امکان‌پذیر نبودن ردع بنائات عقلایی، می‌توان مبنایی برای کشف حکم اخلاقی بر اساس بنای عقلا به دست آورد. بااین‌حال، یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد استدلال مدافعان حجیت ذاتی بنائات عقلایی و ازجمله بدیهی عقلی دانستن آن، ایراد مبنایی و بنایی دارد و فاقد کارایی در استنباط حکم اخلاقی است. بررسی نشان می‌دهد کاربست بنای ‌عقلا در کشف احکام اخلاقی، با دشواری‌های نظری و روش‌شناختی دیگری نیز مواجه است. تمایز ماهیت حجیت و اعتبار در بنائات عقلا نسبت به ارزش‌های اخلاقی، تمایز هستی‌شناسی ارزش در نسبت‌سنجی با مناط بنای‌ عقلا، و توقیفی بودن مناطات ارزش‌ها در مقابل عقلایی و عقلی بودن بنائات عقلا، ازجمله این دشواری‌هاست.

یکی از محوری‌ترین اصول عقیدتی دین اسلام، اعتقاد به توحید است. این اعتقاد نقش مؤثری در شکل‌گیری تفکرات و کنش‌های جامعۀ دینی داشته و استلزاماتی را در سطوح مختلف اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی برای فرد و جامعه در پی خواهد داشت. با توجه به ابعاد مختلف توحید و استلزامات گوناگون آن در زمینه‌های مختلف، در این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی به استلزامات سیاسی توحید در مالکیت از منظر آیت‌الله مصباح (ره) پرداخته ‌شده است. بر اساس نتایج به‌دست ‌آمده، مشروعیت حکومت، پذیرش نظام سیاسی مبتنی بر ولایت ‌فقیه، لزوم تبعیت قوانین موضوعه از قوانین الهی، ضد ارزش بودنِ جنگ بر سرِ ریاست، توجه به استقلال و آزادی کشور در روابط و مناسبات خارجی، حفظ مالکیت اجتماعی افراد جامعه و ضابطه‌مند بودن آزادی‌های انسان از استلزامات سیاسی توحید در مالکیت از دیدگاه آیت‌الله مصباح (ره) به‌حساب می‌آید.

اعتقاد به موعود، باور مشترک پیروان ادیان الهی است. آموزه مهدویت در دین اسلام به عنوان آخرین دین آسمانی اهمیتی ویژه دارد. پژوهش حاضر در صدد است تا با روش توصیفی – تحلیلی و با رویکردی تطبیقی به سنجش دلالی آیه استضعاف به عنوان یکی از ‎ آیات مهم مربوط به مهدویت بپردازد. در این راستا با واکاوی مفاهیم کلیدی آیه و با تکیه بر قراین درونی و برونی کلام، به این نتیجه دست یافته‎ است که آیه از باب جری و تطبیق به این قانون کلی اشاره دارد که اراده الهی به پیشوایی مستضعفان و وراثت آنها در حکومت بر روی زمین تعلق گرفته است و نمونه گسترده‏ و کامل آن ظهور حکومت حق و عدل در تمام کره زمین توسط حضرت مهدی# می‎باشد.

صبر در ادبیات مقاومت جایگاه والایی دارد. معارف اسلامی نیز سرشار از دعوت به‌سوی اقسام صبر، ازجمله صبر هنگام مصیبت است. در این مقاله با بهره‌گیری از سیرة حضرت زهرا (س) که الگویی کامل برای جهانیان است، به علل رفتاری صبر ایشان هنگام مصیبت پرداخته می‌‌شود؛ عللی که بی‌تردید نقشة راه تقویت پایداری هنگام مصیبت را پیش‌روی رهروان آن حضرت ترسیم خواهد کرد. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی ‌ـ تحلیلی، و بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، به‌دنبال استخراج این علل است. با تأمل در زندگی حضرت زهرا(س) علل رفتاری مزبور را می‌توان بدین‌شرح طبقه‌بندی کرد: رفتارهای جوانحی از قبیل: ارادة قوی، تقوا،‌ تدبر در داستان‌های پیامبران الهی(ص) و رفتارهای جوارحی از قبیل: تمسک به قرآن و پیروی از شرع و عقل، عبادت، عادت دادن نفس به صبر،‌ تربیت صحیح و امداد الهی. امید آنکه بتوان با بهره‌گیری از سیرة این بانوی معصوم، صراط مستقیم را طی کرد و به قرب الهی رسید.

یکی از حقایقی که ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول کرده، شعور همگانی موجودات است، موضوعی که ظواهر آیات قرآن کریم گواه آن است. پرسش اصلی پژوهش حاضر آن است که آیات تسبیح و شهادت چگونه بر سریان ادراک در هستی دلالت می­کنند؟ نگارنده در این مقاله می­کوشد با به کارگیری روش توصیفی ـ تحلیلی، نخست، ادله قرآنی شعور همگانی موجودات را طبقه­بندی کرده و در گام دوم، سریان ادراک در هستی را با تمرکز بر آیات تسبیح و شهادت بررسی و ارزیابی کند. نتایج به دست آمده بیانگر آن است که شعور به معنای مطلق علم و آگاهی بر اساس دلالت التزامی و ظهور آیات تسبیح و شهادت برای موجودات به نحو عمومی و حقیقی ثابت است. البته، پذیرش دلالت مطابقی آیه 43 سوره نور بر شعور همگانی موجودات نیز بعید نیست. در مجموع، می­توان به این نتیجه دست یافت که هر موجودی بهره­ای از علم دارد، هرچند تمام حقیقت چنین علمی برای انسان ناشناخته و دست نیافتنی باشد.

علوم انسانی نرم افزار هر تمدنی است. علوم انسانی موجود متناسب با بافت فرهنگی و ایدئولوژی جهان غرب است. با وجود نیاز منطقی تمدن نوین اسلامی به اسلامی سازی علوم انسانی، برخی همچنان در امکان علوم انسانی اسلامی تشکیک می کنند. بدین روی، لازم است چالش های نظری اسلامی سازی علوم انسانی شناسایی، تحلیل و ارزیابی گردد. پژوهش حاضر با محوریت دیدگاه های فیلسوف برجسته جهان اسلام، علامه مصباح یزدی درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد انتقادی، چالش های دین شناختی «امکان علوم انسانی اسلامی» را بررسی کند. گرایش به «دین حداقلی» یا به تعبیر دیگر «سکولاریسم» و ادعای عدم کفایت داده های متون دینی برای تولید علم از مهم ترین چالش های دین شناختی امکان «علوم انسانی اسلامی» است. آیت الله مصباح یزدی با تبیین مبانی لازم برای اسلامی سازی علوم انسانی، از جمله مبانی دین شناختی، هم به این چالش های یادشده پاسخ گفته و هم با تأکید بر ضرورت علم دینی، راه را برای ارائة نمونه های عینی علوم انسانی اسلامی نشان داده است.

عمل اختیاری، پدیده‌ای ذاتاً ممکن است؛ یعنی نسبت آن به تحقق و عدم تحقق، یکسان است؛ افزون بر این، نسبتش به فاعل نیز امکانی است؛ بنابراین آنگاه‌که محقق می‌شود، بدین معناست که از حالت ذاتی و اولیه خود خارج شده، رابطه‌اش با وجود و با فاعل، از حالت امکان، به ضرورت مبدل شده است. اما عاملی که موجب این تغییر می‌شود چیست؟ بر اساس پژوهش‌های به‌عمل‌آمده در فلسفه فعل، تحقق یک عمل به‌عنوان پدیده‌ای ممکن، حاصل رخداد فرایندی ذهنی در فاعل است. دیویدسن ایجاد یک گرایش مثبت نسبت به آن فعل و سپس باوری متناسب که بیانگر چگونگی برآوردن متعلق آن گرایش است را عاملی می‌داند که باعث می‌شوند فاعل، تصمیم به انجام فعل بگیرد؛ این‌چنین، نسبت میان او و فعل از حالت تساوی خارج می‌گردد. علامه طباطبایی نقطه آغاز تحول در فاعل را پیدایش معرفت نسبت به غایت و فعل مناسب با آن در فاعل می‌داند؛ فاعل، آنگاه‌که یک غایت و فعل مناسب آن را تصور و فایده آن را تصدیق ‌کند، بدان مشتاق می‌شود. او برخلاف دیویدسن، تحقق باور و شوق را برای اراده یا قصد کافی نمی‌داند؛ چراکه این عناصر، برای ضروری کردن نسبت فعل با وجود و با فاعل، کافی نیستند؛ فاعل نیاز دارد که میان خود و فعل مفروض، نسبت و رابطه ضرورت، اعتبار و جعل کند؛ تنها در این صورت است که امکان اراده فعل، فراهم می‌شود. عبدالله فتحی، فرایند ضرورت یابی فعل از جانب فاعل را تفصیل بیشتری می‌دهد و گام‌های جزئی‌تری را در این میان برجسته می‌کند؛ اما آنچه دیدگاه او را از پیشینیان متمایز می‌نماید، تأکید بر مرحله «ساخت الگوی مناسب عمل» در مرحله پیش از تصدیق است. فاعل برای اینکه عمل را تصدیق به فایده کند، نیاز دارد که آن را در درون یک ساختار و کل، در نسبت با خود و وضعیت ذهنی و عینی پیرامون خود قرار دهد، و بر این اساس، برای فعل هویتی ذهنی جعل و اعتبار نماید؛ آنچه نوع تعامل فاعل با فعل و گونه تصدیق آن را مشخص می‌کند، همین هویت ذهنی اعتبارشده است. با روشن شدن نحوه ضرورت‌یابی و صدور فعل از یک فاعل مختار، تمام علوم انسانی متأثر می‌گردند و شیوه تعامل و مدیریت بهتر فاعل‌های مختار را می‌آموزند. ازاین‌رو پژوهش حاضر با شیوه‌ای کتابخانه‌ای و تحلیل‌محور، اندیشه‌ها و تأملات سه تن از محققان حوزه فلسفه فعل را کاویده تا نتایج برآمده از پاسخ آن‌ها به سؤالات ناظر بر فرایند شکل‌گیری عمل اختیاری را استحصال نماید.

رابطه وجود و ماهيت يکي از مسائل مهم وجودشناختي در انديشه فلسفي معاصر به شمار مي‌آيد. آيت‌الله مصباح يزدي، استاد فياضي و استاد عبوديت، از فيلسوفان صدرايي معاصر هستند که هريک در اين باب ديدگاهي ويژه دارند. براساس ديدگاه استاد فياضي، ماهيت، متن وجود است. استاد عبوديت معتقد است که ماهيت، تصور وجود است و آيت‌الله مصباح يزدي ماهيت را حد وجود مي‌داند. پژوهش حاضر با روش توصيفي ‌ـ تحليلي به تبيين، مقايسه و بررسي سه ديدگاه مزبور پرداخته و به اين نتيجه دست يافته که ماهيت صرفاً حد وجود است، نه متن وجود. ازاين‌روست که مي‌توان ماهيت را تصور يا خيال وجود هم دانست. براساس ديدگاه برگزيده، اعتباريت ماهيت مستلزم عدم صدق ماهيت بر واقعيت خارجي نيست. توجه به تمايز ميان حقيقت فلسفي و ادبي، نشان‌دهندة برتري ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي بر ديدگاه‌هاي رقيب در مسئلة رابطه وجود و ماهيت است.

مقصود تمام ادیان آسمانی هدایت انسان‌هاست و سلسله انبیا و اوصیای الاهی در پی سعادت بشر بوده‌اند. جریان هدایت در دین مقدس اسلام، هیچ‌گاه از حرکت نایستاده و مهدویت ادامۀ جریان رسالت و امامت در مسیر هدایت بشریت است. آموزۀ مهدویت، بر مجموعه‌ای از مبانی فلسفی، از جمله مؤلفه‌های الاهیاتی استوار است؛ یعنی آموزه‌هایی که ذات، صفات و افعال الاهی را حکایت می‌کنند. بررسی مبانی مزبور در حوزۀ مهدویت، به تقویت باور به این آموزۀ دینی و در نتیجه به تأثیرگذاری مضاعف آن در زندگی عملیِ بشر می‌انجامد. این نوشتار می‌کوشد مبانی الاهیاتی مهدویت را از منظر اندیشمند معاصر، آیت‌الله صافی گلپایگانی با استفاده از روش کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی -تحلیلی استخراج و تبیین کند. نتایج بررسی‌ها حاکی از آن است که در منظومۀ فکری آیت‌الله صافی گلپایگانی، مهم‌ترین مبانیِ الاهیاتی مهدویت بدین شرح است: مراتب توحید، شامل توحید ذاتی، توحید افعالی، توحید صفاتی (شامل مالکیت، قدرت، عدل، ربوبیت، اراده و حکمت)؛ کمال مطلق الاهی، جریان قضا و قدر در عالم، وحدت نظام عالم، و هدف بودن انسان کامل در آفرینش الاهی. به نظر می‌رسد می‌توان همۀ مبانی پیش‌گفته را به یک مبنا، یعنی توحید بازگردانده، آن را محور اصلی اندیشۀ مهدویت و انتظار معرفی کرد.