جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«همزيستي مسالمت‌آميز» که همواره از نيازهاي زندگي بشر بوده، امروزه اهميت بيشتري يافته است و با رويکردهاي گوناگوني بررسي مي‌گردد. در اين ميان، نقش دين در ايجاد يا نفي همزيستي مسالمت‌آميز همواره برجسته بوده است. از منظر برخي جامعه‌شناسان، دين مايۀ وحدت و قوام اجتماع مي‌شود و از منظر برخي انديشمندان، دين به خشونت و چنددستگي ميان انسان‌ها دامن مي‌زند و امکان همزيستي مسالمت‌آميز را تضعيف مي‌کند. يکي از استنادات گروه اخير آن است که دين مرزهاي اجتماعي براساس مرزهاي عقيدتي ايجاد مي‌کند و انسان‌ها را در اجتماع به «خود» و «ديگري» تقسيم کرده، عامل خشونت‌ورزي عليه ديگران مي‌شود. از جمله آياتي که چنين تقسيمي را القا مي‌کند آيات نهي مسلمانان از تولّي غيرمسلمانان در قرآن است. اين مقاله درصدد است جايگاه روابط اجتماعي با غيرمسلمانان را ذيل «نهي از تولّي غيرمسلمانان» در اين آيات بررسي کند و نشان دهد که چنين آياتي درصدد نفي حسن معاشرت و ايجاد مرزهاي اجتماعي ميان مسلمانان و غيرمسلمانان نيست. در اين مسير، مقاله نشان مي‌دهد که اصولاً ملاک مواجهه اجتماعي در نگاه قرآن، نه اعتقادات گروه‌هاي مقابل، بلکه نوع رفتار عملي ايشان است و آنچه مايۀ ايجاد مرز اجتماعي مي‌گردد «عداوت» است و نه «کفر». اين مقاله به روش تفسير «قرآن به قرآن» مسئله مزبور را بررسي مي‌کند.

مسیحیت جریانی اصلاحی در دین شریعت‌محور یهودیت بود که بعد از حدود نیم قرن، با پذیرش غیریهودیان در آن، مسیر جدایی از یهودیت را در پیش گرفت. با گسترش این آیین، احتمالا در حدود یک قرن پس از میلاد، کلیسای اولیه به‌تدریج شکل گرفت. روح‌القدس یکی از مضامین و مقوله‌های مشترک بین یهودیت و مسیحیت است که به باور مسیحیان و از دیدگاه عهدجدید، نقشی مهم در تأسیس و شکل‌گیری کلیسای متقدم و بقای آن داشته است. همراهی روح‌القدس با عیسی از بدو تولد و در تمامی برهه‌ها، هم‌چنین پُرگشتن رسولان از او در پنطیکاست و حضور روح‌القدس هنگام تعمید نوکیشان یهودی و غیریهودی، از جمله کارکردهای مؤثر روح در بقا و گسترش مسیحیت است. هم‌چنین روح‌القدس از طریق تقویت معنویت و وحدت کلیسا و مؤمنان نقشی مؤثر در این راستا ایفا نموده است. و باز، یکی از مأموریت‌های اثرگذار روح در سرنوشت کلیسا را باید هدایت و یاری کردن رسولان و کلیسا به‌خصوص با تأیید ورود مستقیم غیریهودیان به جرگۀ نوکیشان مسیحی دانست.

یکی از مصادیق چالشی تقابل سنت و مدرنیته، نظریۀ تکامل انواع داروین است. عموماً افراد سنتی در نقد نظریۀ تکامل، اشکالات لامارک و داروین را از منظر زیست‌شناسان بیان می‌کنند و نتیجه می‌گیرند که نظریۀ تکامل غلط است. در فضای فلسفی_ کلامی ایران، نئوداروینیسم مورد غفلت قرار گرفته است. نقد نظریۀ تکامل با غفلت عمدی از نئوداروینیسم، محقق را دچار مغالطۀ حمله به مترسک می‌کند. این مقاله برای رفع این کاستی نوشته شده است. جهت تحدید موضوع با قابلیت ارائه در مقاله، نئوداروینیسم با دیدگاه­‌های ملاصدرا مقایسه شده است. در این مقاله، پس از بیان سیر تاریخی مختصر دربارۀ تفکر تکاملی در خلقت انسان، دیدگاه صدرایی دربارۀ تکوین انسان مطرح شده و تطبیقات دو دیدگاه در بخش­های مختلفی از مقاله صورت پذیرفته است. پژوهش حاضر بعد از تبیین موازین ملاصدرا و نئوداروینیسم دربارۀ پیدایش انسان به این نتیجۀ اصلی رسید که این دو تفکر در موارد مادی (طبیعیات) با هم تطابق دارند؛ ولی در موارد ماوراءالطبیعه با هم تفاوت دارند، اگرچه این تفاوت به تضاد نمی‌رسد. روش پژوهش این مقاله، کتابخانه‌ای و توصیفی-تحلیلی است.

یوهان گالتونگ، صلح پژوه شهیر نروژی، سه ضلع برای خشونت قائل است: مستقیم، ساختاری و فرهنگی. خشونت فرهنگی به نوعی از خشونت اطلاق می‌شود که در بستر یک فرهنگ مجاز شمرده شده و ارتکاب آن منفی و ناشایست به حساب نیاید و ضمناً زمینه‌ساز یا توجیه‌گر سایر انواع خشونت باشد. در دیدگاه گالتونگ فرهنگ شامل ایدئولوژی، مذهب، زبان، هنر و ... است که در این نوشتار به تناسب نظام فکری صدرایی تنها به جنبه‌های الهیاتی فرهنگ می‌پردازیم و از جنبه‌های دیگر صرف‌نظر می‌کنیم. خشونت دینی گونه‌ای از خشونت فرهنگی است که در آن یک «دین» به خشونت مشروعیت می‌بخشد. دیدگاه مرتکبان چنین خشونتی حق مطلق دانستن خود و باطل مطلق دانستن دیگران است که باعث مقدس شمرده شدن خشونت و عدم تحمل غیر می‌گردد. نوشتار حاضر بر آن است که نشان دهد در نظام فکری صدرایی، اصولی تأثیرگذار برای کاهش این نوع از خشونت وجود دارد. صدرالمتألهین در کنار رد کثرت‌گرایی معرفتی، معتقد است اکثر انسان‌ها از نجات اخروی بهره‌مند خواهند شد– که نوعی کثرت‌گرایی نجات شمرده می‌شود. چنین نگاهی با وسیع‌کردن دایره تحمل دیگران زمینه کاهش بسیاری از خشونت‌های دینی و به تعبیر گالتونگ خشونت‌های فرهنگی را فراهم می‌آورد. همچنین کرامت ذاتی که صدرالمتألهین برای انسان قائل است، مانعی استوار در برابر خشونت دینی به شمار می‌آید. به علاوه، رحمت واسعه الهی و خلیفة الله بودن انسان موجب می‌شود رحمت انسان‌ها نسبت به مجموعه مخلوقات از غضبشان پیشی بگیرد و در نتیجه خشونت جای خود را به صلح و دوستی بدهد. قابل تحمیل نبودن دین هم از مبانی فکری صدرا در این زمینه است. این اصول را می‌توان با استفاده از مبانی اصالت وجود، تشکیک در وجود، مساوقت وجود و خیر و نیز حرکت جوهری از آراء ملاصدرا برداشت کرد.

یکی از برداشتهای رایج از عبارت قرآنی «أَشِدَّاء عَلَى الْکُفَّارِ» که متکی به نگاه‌های برخی مفسران است، تعبیر به خشونت، بی‌رحمی، قساوت و ... در برابر کفار است. این برداشت می‌تواند منجر به تجویز رفتارهای خشونت آمیزی شود که مستند به قرآن تلقی می‌شوند، در حالی که پذیرش تجویز خشونت ورزی نسبت به غیر هم کیش آسان نیست و نیاز به بررسی جدی دارد. این مقاله ضمن بررسی تفاسیری از قرون مختلف به تحلیل انتقادی این برداشت پرداخته و در نهایت با تکیه بر واکاوی واژگانی و سایر دلالت‌های قرآنی و عقلی به دنبال ارائه تفسیری راهگشا برای این آیه است. واکاوی این واژه و نیز لغات متشابه آن نشان می‌دهد که «شدة» با لغاتی که بار خشونتی دارند هیچ اشتراک معنایی ندارد. به علاوه در نقد برداشت مذکور، دلایل قرآنی و کلامی نیز می‌توان ارائه داد، از جمله توصیفات قرآن دربارۀ پیامبر و صلح طلبی او، ویژگی جهانی بودن دین اسلام و نیز استلزام تعامل با کفار به هدف هدایتگری. حاصل این بررسی‌ها ما را به تفسیری صحیح‌تر رهنمون می‌کند. واژه «شدۀ» به معنای صلابت و اعم از آن است. مومنان در برابر کافران استوار و نفوذناپذیرند. این معنا با مقاوم بودن سازگار است و نه مهاجم‌بودن. این معنا با مثلی از انجیل که در ادامه آیه آمده نیز هماهنگ است. دانه‌ای که جوانه می‌زند و قوت و کثرت و بالندگی آن موجب شگفتی کشاورز می‌شود. این مطلب وقتی با مفهوم «اشداء علی‌الکفار» پیوند می‌خورد، استحکام، صلابت و نفوذ‌ناپذیر‌بودن مومنان را بهتر تفسیر می‌کند.

یکی از کارکردهای اجتماعی مهم دین هویت‌سازی است. ادیان برای پیروان خود، ویژگی‌های خاصی تعیین کرده‌اند که با ایجاد مشابهت و تمایز با غیر، بین آن‌ها همبستگی ایجاد کرده و آن‌ها را از دیگران متمایز می‌کند. بدین ترتیب با ایجاد مرز بین خودی‌‌ها و دیگران هویت پیروان خویش را تعریف می‌کنند. در ادیان تاریخی این فرایند هویت‌سازی در بستر تاریخ تداوم می‌یابد. هویت یهودی نیز به عنوان یک هویت قومی- دینی، در طول تاریخ شکل گرفته و هم‌چنان تا عصر حاضر دچار ابهامات و مناقشاتی است. شرح تولد و شکل‌گیری قوم یهود در اسفار که اساس عهدعتیق است آمده است. در این متن مولفه‌ها و فرایندهای متعددی می‌توان یافت که در برساخت هویت‌ یهودی نقش دارند از جمله عهد، مشایخ، برگزیدگی، قومیت، شریعت. «برکت‌بخشی» نیز یکی از این مولفه‌هاست. در این مقاله با رویکردی بینارشته‌ای، عملکرد برکت‌بخشی به عنوان فرایندی هویت‌ساز در متن اسفار تبیین و تحلیل می‌گردد. نشان داده می‌شود که برکت‌بخشی با تعریف مرزهای قومی، مفاهیم و نهادهای دینی ارتباط داشته و در تعریف هویت یهودی نقش دارد.

افزایش کیفیت زندگی و دستیابی به سلامت در همه ابعادش همواره ذهن بشر و خصوصاً اندیشمندان را به خود مشغول کرده است. بیش از سه دهه است که سلامت معنوی به عنوان یکی از ابعاد سلامت در سازمان‌ بهداشت جهانی مطرح شده است ولی همچنان دارای زوایای پنهانی می‌باشد که حصول آن را برای جوامع بشری دشوار نموده است. به واسطه تاثیرپذیری فراوان سلامت معنوی از قیود حاکم بر جوامع انسانی، لازم است هر جامعه بنا بر اقتضائات خود به تحلیل این مفهوم بپردازد تا به نتایجی ملموس و قابل اجرا دست یابد. از این رو پژوهش حاضر با هدف بررسی اثرات پذیرش نظریه «تفسیر انسان به انسان» بر راه‌کارهای تحقق سلامت معنوی سامان یافته است. روش تحقیق، توصیفی – تحلیلی است. از منظر هدف نیز پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کاربردی است؛ زیرا هدف از انجام آن، توسعه دانش کاربردی درخصوص راه‌کارهای دستیابی به سلامت معنوی است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که براساس این نظریه و همچنین پذیرش تعریف انسان به «حی متاله»، راه دست یافتن به سلامت معنوی بازگرداندن متشابهات انسان به محکمات وجودیش (فطرت الهی‌) و همچنین تأسی به انسان کامل عینی و در نهایت تحقق «نگاه توحیدی» است. با توجه به آثار آیت الله جوادی آملی می‌توان چنین استنباط نمود که نگاه توحیدی منشا پیدایش چهار اصل مهم است: توجه کامل به مقام خلیفه الهی، تحقق نگاه آیه‌ای به هستی، هدفمند دانستن آفرینش انسان و جهان و در نهایت باریافتن به مقام عبودیت الهی و فهم فلسفه حیات انسانی؛ که با توجه به این اصول چهارگانه می‌توان به راه‌کارهای تحقق سلامت معنوی از منظر آیت الله جوادی آملی دست یافت.

این پژوهش با دو رویکرد متن محور و زمینه محور که از الگوهای هرمنوتیک‌اند درصدد به چالش کشیدن قرائت مشهوری است که آیات آغازین سورۀ توبه را مجوز جهاد ابتدایی با همه مشرکان به جهت شرک ایشان می‌داند. در رویکرد متن محور نشان می‌دهد که امر به قتال به سبب رفتارهای خصومت‌آمیز و جنگ افروزانۀ مشرکان عهدشکن است؛ در این آیات، مشرکان به دو گروه عهدشکن و پایبند به عهد تقسیم‌شده‌اند. آیاتی که جنبۀ ایجاد رعب در بین مشرکان دارد، صرفاً به تهدید کسانی می‌پردازد که بارها بر عهدشکنی خود پافشاری کرده‌اند. بنابراین امر به قتال در این آیات صرفاً واکنشی بوده است به دست‌اندازی‌ها و جنگ‌افروزی‌های عملی گروهی از مشرکان، بدون اینکه عقیدۀ باطل آن‌ها کوچک‌ترین مدخلیتی در جواز جنگ داشته باشد. آیات این سوره نه تنها جهاد ابتدایی را تجویز نمی‌کند، بلکه نشان می‌دهند چه میزان از رفتارهای خصومت‌آمیز گروه مقابل باید وجود داشته باشد تا مسلمانان مجاز به مقابلۀ نظامی شوند. در رویکرد زمینه محور نیز فحص دقیق زمینه‌ها و بسترهای تاریخی نشان می‌دهند که به‌موجب این آیات هیچ مشرکی کشته نشده است و حتی بعد از ابلاغ این آیات، همچنان قبایلی مشرک بوده‌اند. این آیات باعث شکستن آخرین مقاومت‌های پایگاه‌های اصلی مشرکین شده است.

در میان بحث های اقتصاد اسلامی، ربا اهمیت ویژه ای دارد زیرا از یک طرف یکی از عمده ترین تفاوت های بین اقتصاد اسلامی و سرمایه داری است و از طرفی دیگر وجود و عدم آن می تواند نقش تعیین کننده ای در سیاست های اقتصادی داشته باشد تا جایی که اکثریت اقتصاددانان سرمایه داری از آن به عنوان عامل تخصیص دهنده منابع و تعادل اقتصادی نام می برند. در نوشتار حاضر، احکام ربا در اسلام و یهود به صورت تطبیقی بررسی شده و ضمن معناشناسی ربا به روش تحلیلی مشابهت ها و تفاوت ها بین این دو مکتب در موارد ذیل مورد مطالعه قرار گرفته است: معنا شناسی ربا، مسئله ربا در اسلام و یهود، فلسفه حرمت ربا، برخورد مسلمانان و بهودیان در برابر تحریم ربا، که از آنچه بررسی شد به دست می آید که ربا در هر دوآیین اسلام ویهود حرام شمرده است با این تفصیل که یهودیان زنا گرفتن از هر غیر یهودی ، بدون هیچ قید وشرطی را جایز می دانند اما در دین اسلام ربا گرفتن به عقیده بیشتر علماء از کافر حربی جایز است.

دیدگاه مشهور میان فقها در مورد مواجهه با اهل‌کتاب آن است که اهل‌کتاب در صورت اسلام نیاوردن، باید به مسلمانان جزیه بپردازند و در غیر این صورت، مسلمانان موظف به قتال با ایشان است. از عمده‌ترین مستندهای این مسئله، آیۀ 29 سوره توبه است. این مقاله به بررسی تفسیری این آیه از جهت موضوع و حکم می‌پردازد و نشان می‌دهد که بر اساس سایر آیاتی که در مورد اهل‌کتاب در قرآن وجود دارد، ویژگی‌های اهل‌کتابِ مذکور در آیۀ جزیه شامل همه اهل‌کتاب نیست و در ضمن با توجه به احکامی از قبیل «اعراض» و «صفح» نسبت به اهل‌کتاب در سایر آیات، حکم قتال با آنان مربوط به همه شرایط نیست. بنابراین جزیه در مورد دسته‌ای از اهل‌کتاب و در شرایط معینی مطرح می‌شود، نه در مورد عموم ایشان و در مطلق شرایط.