جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بسیاری از آیات قرآن به امور طبیعی اشاره می کنند. پرسشی که مطرح می شود این است که آیا قرآن از بیان این حجم از آیات، فقط درصدد بیان اهداف خاصی، مانند توجه به مبدأ و معاد است؛ یا اهداف دیگری، همچون تولید علم دینی در امور طبیعی، سرپرستی دین در همة حوزه های بشری و... را نیز در نظر دارد؟ این مسئله را می توان در نسبت با دیدگاه ها در باب قلمرو دین مورد بررسی قرار داد. یکی از دیدگاه ها در باب قلمرو دین، دیدگاه حداکثری است؛ که در این پژوهش با تفکیک رویکردهای مختلف آن، با روش تحلیلی و مقایسه ای سعی شده است پاسخ مسئله مذکور داده شود. ازاین رو هر رویکرد 1) دینی دانستن همۀ ابزارها و منابع معرفتی بشر منتسب به آیت الله جوادی آملی، براساس برداشت رایج از بیانات ایشان؛ 2) شمول حداکثری متون دینی؛ 3) مدیریت و سرپرستی دین در تمام شئون انسان، متعلق به فرهنگستان علوم دینی؛ به طور جداگانه بیان و مورد ارزیابی قرار گرفته است. در تبیین رویکرد های پیش رو، روشن شد که هدف و حکمت آیات طبیعی در قرآن، علاوه بر معارف اصیل دین، ترغیب، تشویق و تولید دانش تجربی است. لکن در ارزیابی صورت گرفته این رویکردها در بیان حکمت های مزبور ناتمام هستند.

تبيين ماهيت انرژي از دغدغه‌هاي مشترک فلسفه و فيزيک است. اينکه انرژي را همان مادة فيزيکي بدانيم و يا جوهري ديگر، همچنان مسئله‌اي مبهم باقي مانده است. عدم به‌کارگيري ظرفيت فلسفي از سوي دانشمندان فيزيک و عدم توجه به کارکردهاي اين مفهوم در فيزيک از سوي فلاسفه، مي‌تواند منشأ اين ابهام باشد. ازاين‌رو راز دسترسي به تحليلي جامع از انرژي را بايد در توجه همزمان به هر دو ظرفيت علمي فلسفه و فيزيک دانست. در اين نوشتار، با استفاده از طبقه‌بندي مفاهيم کلي به ارائه رويکردي جديد در باب حقيقت انرژي خواهيم پرداخت. بر اساس ديدگاه ارائه‌شده در اين پژوهش، انرژي نه جوهري مستقل از اشياي مادي است تا در عرض ماده باشد و نه همساني عيني با آن دارد تا ماده و انرژي صرفاً مفاهيمي مترادف باشند؛ بلکه اين مفهوم از نسبت ميان شرايط مختلف ماده و کارکردهاي برآمده از آن شرايط انتزاع مي‌شود. تعابير انديشمندان فيزيک در باب انرژي، همانند «توانايي انجام کار»، «اتم‌هاي تشکيل‌دهندة ماده»، «حالت‌هاي متغير ماده» و «کار بر روي ماده»، شاهدي بر اين تحليل است. ازاين‌رو انرژي از مفاهيم ثاني فلسفي است. نوشتار حاضر، با استفاده از مفاهيم فلسفي و شواهد فيزيکي، به تبيين و اثبات اين رويکرد به انرژي و رد برخي فروض ديگر مي‌پردازد.

قلمرو دين يکي از مباحثي است که در ميان متکلمان و فيلسوفان دين حائز اهميت بوده و در زمان معاصر با عنوان‌هايي نظير نياز بشر به دين، انتظار بشر از دين، و گسترة شريعت نيز مورد بحث واقع شده است. مسائل اصلی در قلمرو دين اين است که دين چيست؟ چه ارکان و اجزايي دارد و تا چه حد مي‌تواند در زندگي بشر دخالت داشته باشد؟ شأن دین بیان چه نوع مسائلی است؟ آیت‌الله مصباح یزدی قلمرو دین را بیان امور مربوط به سعادت ابدی انسان می‌دانند. ديدگاه ايشان برخي ابهامات را به‌دنبال داشته است که اين مقاله به‌‌روش کتابخانه‌اي و با رویکرد تحلیلی به بررسي آنها مي‌پردازد؛ ابهاماتی مانند سکولار شدن دين؛ خروج بسياري از متون ديني از قلمرو دين؛ عدم تشخيص گزاره‌هايي که به سعادت انسان ارتباط دارد؛ چگونگی تشخيص ارتباط مستقيم يا غيرمستقيم گزاره‌ها و... . نوشتار حاضر این ابهامات را تبیین و بررسی می‌کند. مهم‌ترین یافتة این مقاله آن است که این ابهامات عمدتاً ناشی از عدم درک درست این دیدگاه است.

يکي از مباحث کلامي که در دوران متأخر تحت تأثير فرهنگ جديد غربي بيش‌ازپيش به آن پرداخته شده، مسئلۀ «قلمرو دين» است. بحث قلمرو دين از آن رو مهم است که مي‌تواند به‌روشني در فهم متون ديني ما را ياري کند و قرينه‌اي براي فهم صحيح ما از دين محسوب شود. در اين مقاله تلاش شده است تا رويکرد يکي از جوامع مهم روايي شيعه، يعني کتاب شريف «اصول کافي» به موضوع «قلمرو دين» با روش گردآوري خانوادۀ حديثي بررسي شود. براساس اين روش، از کنار هم قرار دادن مجموع روايات هم‌مضمون در اصول کافي مطابق يک معيار کلي،‌ «گسترة حضور دين در عرصه‌هاي مختلف زندگي بشر تا جايي است که با سعادت نهايي انسان گره خورده باشد». بيان اين نکته حائز اهميت است که در نوشتار پیش‌رو امکان بررسي قلمرو دين از منظر درون‌ديني مفروض گرفته شده است.

مسئولیت‌پذیری حقوقی و اخلاقی و همچنین جاودانگی انسان در حیات پس از مرگ و معقولیت آن مبتنی بر پذیرش «این‌همانی شخصی» است. با توجه به وجود تغییرات گوناگون در انسان، در صورتی می‌توان این­همانی شخصی» را پذیرفت که به لحاظ هستی­شناختی، حقیقتی ثابت در طول زمان را بتوان در انسان کشف کرد. از این رو، پرسش مهم از این قرار است که با توجه به وجود تغییرات گسترده در طول حیات انسان، چه ملاکی برای هویت شخصی قابل پذیرش است؟ دیدگاه­ای گوناگونی در باب ملاک«این‌همانی» وجود دارد. مقالۀ حاضر با روش تحیلی-انتقادی به تبیین و بررسی تطبیقی دو دیدگاه مهم در در باب این‌همانی، یعنی «استمرار روانی» یا «این‌همانی عرضی» و دیدگاه «جوهر غیرفیزیکی» می­پردازد. توجه به چالش های مهم هر یک از این دو دیدگاه مورد توجه جدی نوشتار حاضر خواهد بود. از آنجا که دیدگاه جناب ملاصدرا ملاک دقیقی برای این‌همانی جوهری ارائه می‌کند و هم مشکلات دیدگاه‌هایی همانند استمرار فیزیکی (به‌ویژه عرض‌پنداری من) را ندارد، با حل چالش جمع میان «این­همانی» و «حرکت جوهری نفس»، این‌همانی جوهری غیرفیزیکی دیدگاه برگزیدۀ این مقاله به حساب می‌آید.

تبیین ماهیت پدیده‌های ذهنی، به‌ویژه آگاهی، از مهم‌ترین مسائل فلسفه ذهن و انسان‌شناسی معاصر است. فیلسوفان غربی و اسلامی همواره به تبیین این مسئله می‌پرداخته‌اند، ولی باتوجه‌به پیشرفت‌های جدید در «علوم‌شناختی»، از جمله علوم مربوط به عصب‌شناسی و هوش مصنوعی، تحلیل آگاهی اختلاف نظرهای متنوعی را به دنبال داشته است. سرل یکی از فیلسوفان تحلیلی معاصر است که در فلسفه ذهن خویش طرحی، به اعتقاد خودش نوین، برای حل مسئلة آگاهی و نسبت آن با مغز و سلول‌های عصبی ارائه کرده است. بر اساس دیدگاه وی که هم به دنبال نفی همسان‌انگاری آگاهی و امور فیزیکی و هم دوری از دوگانه‌انگاری دکارتی است، مقولاتی همچون آگاهی ویژگیِ سطح ظاهری مغز و معلول فرایندهای درون مغزی هستند. به گمان وی، علیت اجزای درونی مغز برای آگاهی و ویژگی سطح ظاهری بودن مغز می‌تواند چالش‌های مربوط به رابطة ذهن و بدن را برطرف کند؛ پژوهش حاضر با روش تحلیلی - انتقادی، پس از تبیین دیدگاه وی، به بررسی انتقادی آن خواهد پرداخت. از سویی تحلیل وی از علیّت اجزای درون‌سلولی مخدوش است و از سوی دیگر، تحقق آگاهی در مغز محال است. همچنین وی ادلة مطلوبی برای اثبات مدعای خویش ارائه نکرده است.

قلمرو دين يکي از مباحثي است که در ميان متکلمان اسلامي و غيراسلامي و فيلسوفان دين حائز اهميت بوده است. در زمان معاصر با عنوان‌هايي نظير نياز بشر به دين، انتظار بشر از دين، گسترۀ شريعت، قلمرو دين و...، مورد بحث واقع شده است. مسئلۀ اصلي در قلمرو دين اين است که دين چيست؟ چه ارکان و اجزايي دارد؟ دين تا چه حد مي‌تواند در زندگي بشر دخالت داشته باشد؟ در اين مقاله نگارندگان معتقدند که ديدگاه رايجي که از آيت‌الله جوادي آملی وجود دارد، به درستي تبيين نشده و نياز است که ديدگاه ايشان به صورت منسجم بررسي شود. نتيجۀ نگاه منسجم به ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي، بسيار متفاوت از آن چيزي است که تا به‌حال تقرير شده است. ديدگاه ايشان در زمينه قلمرو دين بسيار نزديک به ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي است. ایشان اموري را ديني مي‌داند که ارتباط با سعادت انسان داشته باشد. اين مقاله به روش توصیفی ـ تحليلي به بررسي ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي در اين زمينه پرداخته است.

«مشروعیت سیاسی» به عنوان مهمترین مسألة کلام سیاسی است. نظریة «قهر و غلبه» یکی از دیدگاه‌های مشروعیت در کلام سیاسی اشاعره و اهل حدیث به حساب می‌آید؛ بر اساس این دیدگاه، در صورتی که شخصی از طریق اعمال زور و غلبة بر دیگران، قدرت را به دست گیرد، امامت و حکومت وی دارای مشروعیت خواهد بود. مقالة حاضر به تبیین تاریخی دیدگاه متکلمان اشاعره در باب قهر و غلبه و همچنین بیان ادلة ایشان در اثبات این دیدگاه و نقد آن می‌پردازد. بر این اساس، سؤالات اساسی تحقیق این است که مراد از دیدگاه قهر و غلبه چیست؟ ادلة اشاعره و اهل حدیث بر اثبات مشروعیت از طریق قهر و غلبه چیست و چگونه ارزیابی می‌شود؟ این مقاله با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع معتبر کلامی، حدیثی و تاریخی اهل سنت و جماعت، به تحلیل مسائل فوق پرداخته و به این نتیجه رسیده است که اصل دیدگاه و ادلة ایشان با اشکالات اساسی همچون حجیت عمل صحابه، عدم تفکیک میان مشروعیت سیاسی و وظیفة مردم، کاشفیت قهر و غلبه از رضایت الهی، پارادوکسیکال بودن قهر و غلبه و همچنین آیات و روایات دالّ بر ضرورت مقابلة با حاکم ستمگر مواجه است.

مکاتب الهیاتی نوین تلاش می‌کنند با ارائۀ شیوه‌ای متمایز از رویکردهای گذشته، بر دغدغه‌های الهیاتی جریان پست‌مدرن چیره گردند. برخی از این دغدغه‌های الهیاتی تحت تأثیر چالش‌های مربوط به کثرت‌گرایی و تنوع عمیق در الهیات و همچنین تعارضات میان علم و دین پدید آمده‌اند. پژوهش حاضر به تبیین و بررسی یکی از نگرش‌های نوین فلسفۀ دینی به الهیات و فهم دین، یعنی نگرش درون‌متنی می‌پردازد. رویکرد درون‌متنی که از نیمة قرن بیستم و تحت تأثیر اندیشه‌های ویتگنشتاین متأخر و همچنین الهیات روایی شکل گرفته است، بر این اعتقاد است که نباید در معرفت دینی به عوامل بیرونی و امور خارج از متون دینی تکیه کرد؛ بلکه باید خود متن را بر اساس زبان و قواعد درونی آن فهمید، زیرا هر گونه مداخلة مقولات خارجی موجب انحراف از حقیقت دین و ایمان می‌گردد. نگرش درونی‌متنی با نگاهی غیرواقع‌گرایانه، حتی بر این باور است که نباید برای دین و متون دینی متعلق واقعی در نظر گرفت و آنها را در نسبت با واقعیات خارجی فهمید. به واقع ایمان و فهم دینی چیزی جز حضور مستقیم در معیشت متن نیست. این نگرش علاوه بر آنکه نمی‌تواند چالش تعارض علم و دین را حل کند، از جهت رویکرد ایمان‌گرایانه و همچنین نگرش کارکردی و غیرواقع‌گرایانه به دین دچار اشکالات اساسی است.

یکی از مهم‌ترین مباحث در حکومت اسلامی، مسئلة نقش مردم در حکومت است. با توجه به اینکه مبنایی‌ترین اعتقاد در اسلام، باور به توحید است، در این پژوهش با شیوة توصیفی ـ تحلیلی، پس از بیان توحید و مراتب آن از منظر این دو اندیشمند اسلامی، نقش مردم در مشروعیت سیاسی تبیین و در ادامه به بررسی تطبیقی مشارکت سیاسی و نسبت آن با توحید و مراتب آن از منظر این دو اندیشمند اسلامی پرداخته شده است. در نتیجة این پژوهش، با توجه به اشتراک نظر در باور به توحید و مراتب آن، از نظر این دو اندیشمند اسلامی، مردم در مشروعیت سیاسی حکومت اسلامی هیچ نقشی نداشته و نقش آنها فقط تحقق‌بخشی به حکومت از باب تکلیف است. ایشان در باب مشارکت سیاسی، حق تعیین نظام و ساختار آن، تعیین حاکم و کارگزاران، تعیین قانون‌گذار، مجری قانون و نظارت بر قانون را از آنِ خداوند متعال می‌دانند و معتقدند که دیگران فقط با اذن الهی حق انجام چنین اموری را دارند.