جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نفاق به‌معنای دورویی و مخالفت ظاهر با باطن، پدیده‌ای اجتماعی است که در آیات فراوانی از قرآن به آن پرداخته شده است. تحلیل این آیات نشان می‌دهد که نفاق می‌تواند با رسوخ در جامعه ایمانی، تا تبدیل شدن به یک فرهنگ پیش رود؛ به‌گونه‌ای که افراد جامعه در عین اتصاف به نفاق، خود را سالم بپندارند. کشف یک الگوی رفتاری مبتنی بر نفاق از منبعی وحیانی می‌تواند راهی باشد برای ترسیم چهره نفاق، و تلاش برای زدودن آن از سیمای جامعه ایمانی. در این پژوهش، رفتار ارتباطی مبتنی بر نفاق، با محوریت آیات ناظر به نفاق در قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. برای این منظور، از روش تحلیل محتوا با دو رویکرد کمی و کیفی استفاده شده است. بر اساس تحلیل‌های کیفی و با توجه به فراوانی داده‌های آماری، آیات ناظر به نفاق به سه دسته اصلی عوامل بسترساز، الگوی رفتاری و پیامدها تقسیم شدند که با تقسیم هر کدام از این دسته‌ها به موضوعات فرعی، در انتها مدل مفهومی رفتار ارتباطی مبتنی بر نفاق طراحی شده است.

هر سوره دارای غرض واحدی است که کشف آن، در به هم پیوستگی آیات نقش مهمی دارد. این پژوهش به دنبال پاسخی تحلیلی برای این پرسش است که غرض محوری سورۀ ذاریات، با وجود اسلوب­های مختلفِ هشدار، بشارت، توصیه، ذکر نمونه و داستان در آن، چیست؟ برای پاسخ از تحلیل محتوا استفاده شده است. تفاسیر، با توجه به معنای یوم­ الدین جزای انسان‌ها در قیامت را، غرض محوری این سوره دانسته‌اند، اما این پژوهش، با بهره­ گیری از فرایند تفسیر ساختاری سوره­ها و با توجه به قرائن درون‌ متنی و برون ­متنی موجود، "برپایی دین الهی در برهه ای از زمان و در قالب ایجاد تحول حداکثری در شخصیت­ سازی" را به عنوان غرض محوری آن به اثبات رسانده ‌است. طبق تحلیل کمی، موضوع حتمی بودن وعدۀ تحقق دین در جامعه %32، نمونه‌‌هایی از زمینه چینی های صورت‌گرفته برای رسیدن به جامعۀ ایده ­آل %53 و هشدار به منکران وعدۀ برپایی دین در جامعه %15 موضوعات سوره را به خود اختصاص داد، که نشان می دهد به لحاظ آماری، سوره به موضوع برپایی دین در جامعه اشاره داشته و گویای محوریت این موضوع در آن است. این برداشت با توجه به قرائن درون­متنی و برون‌متنی تأیید شده است.

تقوا از واژگان کلیدی قرآن کریم است که گستره کارکرد آن علاوه بر سعادت فردی، رشد و کمال جامعه را نیز دربرمی­گیرد. تقوای اجتماعی، به این معنا که تعداد کثیری از آحاد جامعه عامل به تقوا باشند تا اندازه‌ای که عمومیت رفتار جامعه نشانگر رعایت تقوا در سطوح مختلف خانواده، اجتماع و سیاست باشد، بخش قابل ملاحظه­ای از این مفهوم قرآنی را به خود اختصاص داده است. این پژوهش به دنبال ارایه پاسخی روشمند به این پرسش است که از نگاه قرآن، تقوای اجتماعی چه الگوی رفتاری را در روابط میان فردی به جامعه پیشنهاد می­کند؟ بررسی بیش از دویست آیه ناظر به تقوا در فرایندی روش ­محور نشان داد قرآن کریم در کلیت طرح مباحث تقوامحور خود، به دنبال ارایه الگوی رفتاری خاصی در ارتباطات اجتماعی افراد است. این پژوهش برای دست­یابی به این الگو از روش تحلیل محتوا در دو سطح کمی و کیفی استفاده کرده است. بر اساس تحلیل­های انجام شده از آیات ناظر به تقوا، این آیات در سه دسته ی اصلی عوامل بسترساز(%19)، نتایج(%49) و پیامدها(%32) قرار گرفت که با تقسیم هر کدام از این دسته­ها به موضوعات فرعی، در پایان، مدل مفهومی رفتار میان­فردی مبتنی بر تقوای اجتماعی در چهار مرحله­ی عوامل زمینه­ساز تقوا، شکل­ گیری تقوا، نتایج عملیاتی نمودن تقوا و پیامدهای رفتارهای تقوابنیان طراحی گردید که دو مرحله­ی اول به عنوان مقدمه و مرحله ی آخر به عنوان مؤخره در نظر گرفته شده است .

گابرییِل سعید رِینولدز (Gabriel Said Reynolds) در مقاله ‌«دوتایی‌های قرآنی: تحقیقی مقدّماتی» به تجزیه و تحلیل عبارت‌های تکرارشونده یا «دوتایی‌ها» در قرآن پرداخته است. او بر مبنای ملاکی که تعیین می‌کند، ۲۹ دوتایی (یا سه‌تایی) در قرآن شناسایی می‌کند که تنها سه دوتایی‌ مکی ـ مدنی است و بقیه همه مکی ـ مکی یا مدنی ـ مدنی هستند. او با توجه به بسیار‌ اندک بودن دوتایی‌های مکی ـ مدنی و با استفاده از تجربه‌ پژوهش‌های مشابه در اناجیل، نتیجه می‌گیرد که دوتایی‌های بیست‌ونه‌گانه به فرآیند تدوین نوشتاری قرآن اشاره می‌کنند و حاصل ویرایش‌های انجام‌شده در متن قرآن پس از دوران پیامبرa و پیش از توافق بر متن رسمی قرآن، بر اساس یک منبعِ مکی و یک منبع مدنیِ مستقل هستند. این پژوهش که به روش کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده است، به دنبال یافتن پاسخی مستدل و مستند برای رفع شبهه‌ مذکور در خصوص تکرار آیات قرآن است. نگارندگان پس از بررسی آرا و ادله رینولدز در هفده محور، با بهره‌گیری از منابع معتبر به نقد منصفانه آنها از سه منظر روشی، تاریخی و ادبی پرداخته‌اند که مهمترین آنها نقد تاریخی است. این پژوهش درنهایت اثبات می‌کند که دوتایی‌های قرآنی، ما را به آنچه رینولدز مدعی است، رهنمون نمی‌کنند؛ بلکه هر یک از آنها در مقام بیان مطلبی خاص، با هدف هدایت انسان، مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند

قرآن کریم در موارد متعدد اقدام به تقسیم گروه‌های انسانی نموده است. این تقسیمات انسانی در راستای اهداف هدایتی و تربیتی قرآن قرار دارد. پرسش این تحقیق آن است که گروه‌های مطرح شده در قرآن چگونه بازتاب دهنده معصومان^ است؟ این پژوهش که با روش کتابخانه‌ای و توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته است، با محور قرار دادن تقسیم موجود در سوره واقعه، دیدگاه مفسران کلامی اهل سنت مانند فخررازی، زمخشری، سمرقندی، آل‌غازی و آلوسی را با برداشت‌های مفسران کلامی شیعه مانند طوسی، طیب و طباطبایی ارزیابی نموده است، تا نشان دهد این رویکرد تفسیری، گروه‌های موجود در آیه را چگونه بازشناسی کرده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد در این تفاسیر دو دیدگاه کلی درباره مصداق‌شناسی سابقان و مقربان، بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است. دیدگاه نخست با تبیین‌های مختلف، مورد تحلیل و پذیرش قرار گرفت و چالش‌‌ها و اشکالات دیدگاه دوم، بیان گردید.

مسائل زیست‌محیطی در دهه‌های اخیر توسط بسیاری از دانشمندان مورد توجه قرار گرفته است. تعامل نامناسب با محیط زیست، باعث مشکلات جبران‌ناپذیری در فرایندهای محیطی شده است. هرچند راهبردهای اساسی از سوی دانشمندان ارائه شده است، ولی تا کنون نتایج رضایت‌بخشی در برطرف کردن تعامل نامناسب با محیط زیست به دست نیامده است. در این جستار، محیط زیست و نوع رفتار انسان در مواجهه با آن، از نگاه قرآن مورد ارزیابی قرار گرفته است. پس پرسش اساسی این است که «از منظر قرآن در مواجهۀ انسان با محیط زیست چه رفتارهایی مطلوب است؟ و چه کارهایی باید انجام داد؟» نتیجه پژوهش این است که قرآن نوع خاصی از تعامل انسان با محیط زیست را تأیید می‌کند. البته قرآن بر دین فطری تأکید دارد. برای همین، توصیه‌های قرآن نسبت به تعامل انسان با محیط زیست، شامل هر انسانی نیست. بلکه انسانی مورد نظر است که بر اساس دین فطری، از عدالت رفتاری برخوردار باشد.

آیه تطهیر از آیات محوری در اثبات عصمت پیامبراکرم| و خواص ذرّیّه آن حضرت است که از دیرزمان میان مفسران فریقین مورد بحث بوده است. مفسران اهل‌سنت بدون ارائه دلیل و صرفاً با تکیه بر قرینه سیاق و واژه‌شناسی کلمه «البیت»، شمول آیه را همه اعضای خانه پیامبر| از قریش و در مواردی نیز به گستره بنی‌هاشم اختصاص داده‌اند. پژوهش پیش‌رو با بررسی محتوای آیه شریفه و ابهام‌زدایی از فقرات آن توسط آیات ناظر به موضوع و با تکیه بر نصوص صریح و قرائن موجود، ضمن تشکیک در تفاسیر اهل‌سنت و اثبات عدم هماهنگی تفاسیر با دیگر آیات قرآن نسبت به اثبات انحصار معنای مستفاد از آیه شریفه در عصمت انوار خاصه^ به تبیین مفاد آیه پرداخته است. نتیجه پژوهش آن است که آیه 33 احزاب بدون هیچ سنخیتی با مباحث آیات قبل و بعد، نزولی مستقل داشته است.

یکی از موضوعات نیازمند پژوهش، بازشناخت مباحث مهدویت در قرآن و بازتاب آن در تفاسیر مذاهب اسلامی است. از جمله آیاتی که در تبیین آن، موضوعات مهدویت مورد توجه مفسران قرار گرفته، آیه شریفه 187 سوره اعراف است. نوشتار پیش رو، ضمن تبیین دیدگاه‌های مفسران شیعه و سنی، با تأکید بر آرای تفسیری رشیدرضا و مراغی، رویکرد انکاری ایشان را در مواجهه با روایات مهدوی، به بوته نقد کشانده و چالش‌های احتمالی این برداشت‌ها را مورد ارزیابی قرار داده است. سپس با ره‌گیری بازتاب آموزه‌های مشترک مهدویت در تفاسیر فریقین در ذیل آیه، به تبیین دیدگاه‌های مفسران در این‌باره پرداخته است. در این‌باره، سه آموزه‌ مشترک مهدوی: مشخص نبودن وقت ظهور، اشراط‌الساعه بودن زمان ظهور و اصل مهدی باوری، بازشناسی گردید که در برخی تفاسیر فریقین مورد توجه قرار گرفته است.

قرآن کریم آیات پرشماری را با موضوع هدایت و با تعابیر مختلف و متناسبِ مقام سخن، مطرح می کند. مفسران ذیل این دسته آیات به ارائة دیدگاه های خود دربارة تبیین معنای هدایت همت گماشته اند. یکی از این تعابیر واژة امام است که در آیة ابتلا آمده است که صاحب نظران ذیل آن به بیان دیدگاه های خود پرداخته اند. در این میان صاحب تفسیر المیزان با برداشتی بدیع به تفسیر آن اقدام کرده است. در رد برداشت ایشان مقاله ای با عنوان «تأملی در نظریة علامه طباطبائی در مفهوم امامت در آیة ابتلا» در شمارة پنج مجلة معرفت کلامی چاپ شد. نویسندة مقاله با رد تفسیر مذکور معنای آن را شأنیت دار شدن حضرت ابراهیم(ع) نسبت به اجرای احکام دانسته است. ما در نوشتار حاضر با بررسی ادلة علامه طباطبایی و نیز ادله و مبنای نویسنده بار دیگر نظر علامه را احیا و اثبات کرده ایم. در این مقاله از روش کتابخانه ای در تحقیق و روش قرآن به قرآن در تفسیر بهره جسته ایم.