جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی ساختار هندسی آیات قرآن کریم بر پایه اهداف سور، روی‌آورد جدید دوران معاصر است که از آن، با عنوانِ تفسیر ساختاری یاد می‌شود. در این روش، روابط بین آیات در پرتو غرض سوره کشف شده و با توجه به ساختار سوره و سیاق آیات، می‌توان به معنای روشن و منطقی آیات دست یافت. هدف مقاله حاضر، بررسی ساختاری سوره مبارکه مُلک است که با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر برخی از تفاسیر شیعه و اهل سنّت و با تأکید بر تفسیر شریف المیزان، سامان یافته است. بررسی‌ها، نشان‌‌ می‌دهد که هدف اصلی این سوره، ناظر به تبیین و توصیفِ فرمان‌روایی و ربوبیت عامه الاهی بر جهان هستی و زندگی انسان‌هاست و مواردی هم‌چون دلایلِ این ربوبیت و فرمان‌روایی، تأثیر اعتقاد به ربوبیت خدا در سرنوشت اخروی انسان‌ها و نشانه‌‌های تدبیر و ربوبیت الاهی در زندگی انسان‌ها، به عنوان اهداف فرعی و ثانوی، مورد توجه بوده‌اند.

غرض اساسی از نزول آیات وحیانی قرآن، خواندن، فهمیدن و به کار بستن آنها است. پایبندی به یک روش نظام­مند در فهم وتدبر آیات قرآن لازم و بایسته است. روش تفسیر ساختاری به عنوان یکی از روش­های فهم آیات قرآن مبتنی بر اصول مهمی چون توقیفی بودن ترتیب آیات در یک سوره و وحدت موضوعی بین آنهاست. این روش به دنبال کشف چهره­ای نو و منسجم از سوره­های قرآن است. یکی از سوره­های قرآن که نیازمند تبیین غرض اصلی است، سورۀ مبارکه معارج است. در این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد تفسیر ساختاری، غرض اصلی سوره تشریح شده است. این سوره شامل سه موضوع است: 1- شرح حادثۀ قیامت و نگرش استبعادانگارانه کفار نسبت به آن (آیات 1 تا 18) 2- بیان وضعیت انسان مؤمن از حیث ایمان و عمل متأثر از اعتقاد به معاد (آیات 19 تا 35) 3- بیان دوبارۀ عاقبت کفار و تعامل با پیامبر (ص) (آیات 36 تا 44) وجه ارتباط میان بخش­های این سوره تأکید بر معادباوری و تأثیر این مسئله در وضعیت انسان­های مؤمن و کافر از حیث عمل و سبک زندگی است. وجه تمایز این دیدگاه نسبت به سایرین، تأکید بر نقش تربیتی معادباوری در انسان است.

یه ۳۶ سوره نور که به آیه بیوت شهرت دارد، در تعظیم خانه‌هایی است که هر صبح و شام در آن‌ها ذکر و تسبیح خداوند گفته می‌شود و ازاین‌رو، خدا به رفع قدر و منزلت این خانه‌ها اذن داده است. مفسران در تبیین مراد الهی از بیوت، دیدگاه‌های متفاوت و پراکنده‌ای دارند؛ اما غالباً از بیوت به مساجد تعبیر کرده‌اند. در پژوهش حاضر، بر آنیم تا با روش توصیفی - تحلیلی و از خلال بررسی دیدگاه‌های مفسران فریقین، این گمانه را تقویت کنیم که برخلاف دیدگاه مشهور، نمی‌توان مسجد را مراد اصلی آیه برشمرد؛ بلکه واژه بیوت تنها با الغای خصوصیات می‌تواند شامل مساجد و دیگر مصادیق مذکور ‌شود. تحلیل و ارزیابی دیدگاه مشهور، چنین به دست می‌دهد که ادله و مستندات این دیدگاه از اتقان کافی برخوردار نیست؛ بلکه ظاهر و سیاق آیه و نیز پشتوانه روایی، نگرۀ جدید را تأیید می‌کند. بر این اساس و چنان‌که از قراین برمی‌آید، بیوت نه به معنای مساجد که به معنای خانه‌های ذوات معصومین است و از تلائم میان رفعت بیوت و عصمت ساکنان آن، چنین برداشت می‌شود که شرط عصمت ساکنان در ترفیع بیوت موضوعیت دارد.

فحص و تدقیق در مباحث علم زبان‌شناسی به خصوص معنی‌شناسی، ابعاد گوناگون یک متن را گشوده و در معنایابی و مفهوم­سازی ترکیبات قرآنی، نقش محوری و اساسی را ایفا می­کند. در بیان مفسران از آیات ابتدایی سوره بقره چنین فهمیده می­شود که قرآن در هدایت و یا در لاریب بودن، صاحب جایگاه والایی است، اما براساس این مقال درک همنشینی ریب و تقوی در ترکیب آیه توجه عمیقی می­طلبد چه اینکه چرا خداوند هدایت را به شرط تقوا، متناظر راه نداشتن شک در قرآن بیان­ می­کند؟ روش استفاده شده در این مقال توصیفی- تحلیلی است. حاصل آنکه اخلاق و تقوای الهی شرط لازم بهره­مندی از هدایت قرآن است که این عقیده با الهام از تفسیر آیه شریفه (ذلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌) به دست آمده است. «ریب» شک ساده نیست تا از طریق آگاهی زدوده شود. انسان مریب از حقیقت امر آگاه است و راه هدایت الهی را کتمان و انکار می‌کند. پس آنان را باید به پرهیزگاری و ترس از خدا فراخواند. از این رو هدایت‌گری کتاب وحی تنها برای متقین است. وجه تازگی مقاله تفاوت نگاه آن به نسبت تفاسیر است؛ مفسران به لاریب بودن قرآن و هدایت‌گری آن تنها برای متقیان اشاره داشته‌اند، اما در نسبت تقوی و ریب سکوت کرده‌اند. نتیجه پژوهش این است که انسان متقی به­جهت نداشتن «ریب» مشمول هدایت‌گری قرآن است.

بهبود وضعیت فرهنگی جهان در گرو ایجاد فرهنگ مطلوب قرآنی است. ایجاد فرهنگ مطلوب، لازمه هرگونه برنامه تحول‌آفرین برای رشد بشر است. نیل به چنین فرهنگی نیازمند مبانی مختلفی ازجمله مبنای معرفت‌شناسی است. یافته‌های این تحقیق که به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و جمع‌آوری کتابخانه‌ای داده‌ها صورت پذیرفته است، درباره مبانی معرفت‌شناسی فرهنگ مطلوب حاکی از موارد ذیل است: سفارش قرآن به تدبر و معرفت افزایی؛ دعوت به شناخت خود و جهان که بیانگر امکان شناخت است؛ بخش زیادی از معرفت‌های انسان با سعی و تلاش کسب می‌شود و برخی از آنها از ابتدای خلقت به‌صورت فطری همراه وی هست، به‌گونه‌ای که نمی‌توان این معرفت‌های فطری را باطل ساخته و مسیری غیر از فطرت را برگزید؛ قرآن هم بر معرفت‌های اکتسابی به‌وسیله علم حصولی و هم به معرفت‌های حاصل از علم حضوری تأکید کرده است. قرآن برای نیل به فرهنگ مطلوب، به در اختیار بودن منابع و ابزار شناخت برای بشر تأکید کرده است. از منظر قرآن، تنها منبع اساسی معرفت برای دست‌یابی به فرهنگ مطلوب، وحی است که خطاناپذیر است و برای کشف و شناخت آن می‌توان از منابع و ابزارهای دیگر همچون ادراک عقلی، حواس، فطرت، کشف و شهود و تاریخ بهره گرفت. از دیگر مبانی معرفت‌شناسی فرهنگ مطلوب در قرآن، پیوند میان معرفت‌های نظری (هست و نیست‌ها) و معرفت‌های عملی (ارزش­ها، بایدها و نبایدها) است که معرفت نظری، پایه گرایش‌های عملی را شکل می­دهند

جهاد یکی از فروع دین است که در مدینه واجب شده و قرآن کریم مسلمانان را بر آن توصیه کرده است. مستشرقان بدون توجه و تحلیل ماهیت و فلسفه و آثار آن قرآن را به همین علت کتاب خشونت و دین اسلام را دین شمشیر معرفی کرده‌اند. مسئله اصلی پژوهش این است که پاسخ­های مناسب به شبهه بعضی مستشرقان (ازجمله رئوون فایرستون، برنارد لوئیس، ریزوی فایزر، تئودور نولدکه و ...)، مبنی بر وجود خشونت در بابِ جهاد در اسلام چیست؟ روش این تحقیق، تحلیلی - توصیفی و انتقادی است. هدف پژوهش، ارائه پاسخ­های مناسب به شبهه فوق، با توجّه به اهداف دین اسلام و مفاهیم قرآنی است. یافته­های مهم پژوهش چنین گزارش می­شود. مقاصد دین اسلام بر اساس صلح و آرامش است و آیاتِ متعدّدی بر دعوت به صلح و نیز همزیستیِ مسالمت‌آمیز با ادیان دیگر و همچنین رحمت گسترده الاهی دلالت دارد. نمونه­های تاریخی همچون حضور سیزده ساله مسلمانان در مکّه و همچنین صلح حدیبیّه و فتح مکّه شاهدی بر مدّعاست نیز جنگ و جهاد در عصر پیامبر اسلامa همه جنبه دفاعی داشته است و همچنین، انواع تأثیر عنصر زمان و مکان در احکام جهاد نیز، صلح‌محوری را در حوزه جهاد، به اثبات می­رساند.

آیه ۳۶ سوره نور که به آیه بیوت شهرت دارد، در تعظیم خانه‌هایی است که هر صبح و شام در آنها ذکر و تسبیح خداوند گفته می‌شود و از این رو، خدا به رفع قدر و منزلت این خانه‌ها اذن داده است. مفسران در تبیین مراد الهی از بیوت مذکور در این آیه، نظرات متفاوت و پراکنده‌ای دارند؛ اما غالباً از بیوت به مساجد تعبیر کرده‌اند. در پژوهش حاضر بر آنیم تا با روش توصیفی و تحلیلی و از خلال بررسی نظرات مفسرین فریقین، این گمانه را تقویت کنیم که برخلاف دیدگاه مشهور، نمی‌توان مسجد را مراد اصلی آیه برشمرد؛ بلکه واژه بیوت تنها با الغای خصوصیات می‌تواند شامل مساجد و دیگر مصادیق مذکور ‌شود. تحلیل و ارزیابی دیدگاه مشهور چنین به دست می‌دهد که ادله و مستندات این دیدگاه از اتقان کافی برخوردار نیست؛ بلکه ظاهر و سیاق آیه و نیز پشتوانه روایی، نگرۀ جدید را تأیید می‌کند. بر این اساس و چنان‌که از قرائن برمی‌آید، بیوت نه به معنای مساجد که به معنای خانه‌های ذوات معصومین است و از تلائم میان رفعت بیوت و عصمت ساکنان آن، چنین برداشت می‌شود که شرط عصمت ساکنان در ترفیع بیوت موضوعیت دارد.

مسئلۀ الهی بودن متن و الفاظ قرآن کریم از مهم‌ترین مبانی وحی‌شناسی اسلامی است، به اعتقاد عموم صاحب نظران قرآنی، خداوند الفاظ و معانی آیات را بر پیامبر نازل فرموده، در نتیجه لفظ ومعنای قرآن هر دو الهی است. در دوران معاصر، روشن‌فکرانی چون نصرحامد ابوزید آرای چالش برانگیزی درباره ماهیت وحی ازجمله، نبوی دانستن الفاظ قرآن بیان کردند، ابوزید برای اثبات این انگاره به آیات قرآن، اختلاف قرائات، ناسخ ومنسوخ، ادله کلامی مبنی بر امکان نداشتن تکلم خداوند و نزول تدریجی قرآن، استدلال کرده است. پژوهش حاضر با روشی تحلیلی و انتقادی به نقد این مبنای وحی شناختی ابوزید براساس مبانی وحی‌شناسی علامه طباطبایی می‌پردازد و روشن می‌کند، آیات متعددی الفاظ ومعانی قرآن را الهی می‌داند. اختلاف قرائتی که موجب تحریف یا تناقض در قرآن باشد، قابل قبول نیست. تبیین صحیح نسخ، مستلزم تناقض و جهل در خداوند نیست. صفت متکلم براساس ادله عقلی و نقلی ثابت است و حکمت نزول تدریجی قرآن تعلیم و تربیت جامعه بوده و تعامل قرآن با زمانه، تعاملی فعالانه ونه منفعلانه است. درنتیجه باید گفت وحی قرآنی هم در ناحیه لفظ و هم معنا، دارای ماهیتی الهی است و نه نبوی.

جوامع مختلف برای رسیدن به فرهنگ مطلوب، نیازمند برنامه‌ریزی‌ای هستند که مسیر رشد فرهنگی و عوامل مؤثر در تحقق این هدف را مشخص سازد. از آنجایی که مردم در جامعۀ اسلامی موظفند برنامۀ زندگی خود را براساس دستورات الهی تنظیم نمایند، ضروری است در حوزۀ مباحث فرهنگی نیز به آیات الهی رجوع کنند. در این نوشتار که با هدف شناخت راهکارهای اجتماعی قرآن برای رسیدن به فرهنگ مطلوب و به روش کتابخانه‌ای انجام شده، عوامل ایجادکنندۀ فرهنگ مطلوب به دو بخش اصلیِ مردم و حکومت تقسیم شده‌اند. مهم‌ترین مسئولیت‌های مردم در سه حوزۀ «پیروی از ولیّ الهی»، «تعاون و همیاری» و «نظارت همگانی» به‌عنوان ذی‌نفعان برقراری فرهنگ مطلوب، در دو زمینۀ اصلی «پاسداشت» و «ترویج» فرهنگ مطلوب، قابل پیگیری است. اصلی‌ترین وظایف حکومت نیز در سه زمینۀ «گسترش عدالت»، «بسط امنیت» و «تأمین آزادی» در نقشِ عامل اجرایی قوانین الهی و ناظر بر نحوۀ اجرای آن‌ها در دو زمینۀ «پرورش، ترویج و حفظ فرهنگ مطلوب» و «ممانعت از گسترش ضدّ‌ارزش‌ها و ضدّفرهنگ‌ها» باید مورد مطالبه قرار گیرد. هریک از این موارد که خود در زمینۀ فرهنگ مطلوب دارای موضوعیت هستند و از مؤلفه‌های آن به شمار می‌آیند، نقش مقدمه‌ای برای تحقق سایر ارزش‌ها را نیز دارند.

این پژوهش به بررسی و تحلیل بنیان‌ها و اصول تمدن‌ساز در بیانیه گام دوم که ریشه در «قرآن و حدیث» دارد می‌پردازد، مهمترین بنیان‌هایی که در بیانیه آمده است، عبارت‌اند از: علم و پژوهش، معنویت و اخلاق، اقتصاد، عدالت و مبارزه با فساد، آزادی و استقلال، سیاست خارجی و سبک زندگی. ویل دورانت در قسمتی از کتاب تاریخ تمدن خود به مباحث نظری تمدن پرداخته است. وی اقتصاد، اخلاق، علم، هنر و سیاست را به‌عنوان بنیان‌های تمدن موردبحث قرار داده است. مسئله این پژوهش بررسی بنیان‌های تمدن در اندیشه امام خامنه‌ای و تحلیل بنیان‌های تمدن در اندیشه ویل دورانت است. این پژوهش با روش تحلیلی ـ توصیفی و انتقادی، ضمن بررسی هر یک از بنیان‌های فوق و ارائه دیدگاه قرآن، به تحلیل و نقد دیدگاه ویل دورانت نیز پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد: طبق دیدگاه امام خامنه‌ای تمدن نوین اسلامی باید با دین و اسلام پیوند خورده باشد، برخلاف دیدگاه ویل دورانت که جایگاهی برای دین در تمدن معتقد نیست. محور اصلی تمدن قرآن است که کتابی نظام‌ساز، جامعه‌ساز و انسان‌ساز است. برخلاف دیدگاه ویل دورانت که محور اصلی را اقتصاد و سایر اصول تمدن را متأثر از آن می‌داند؛ همچنین دانش، اخلاق و سیاست به‌صورت مصداقی در تمدن‌های موجود جایگاهی ندارد، بلکه تمدن نوین اسلامی بر اساس علم معیار، اخلاق، حکومت و سیاست حرکت می‌کند