جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانی (د. 736) عارف و مفسّر قرن هشتم، آثاری چند در حوزۀ تفسیر قرآن برجای مانده‌است. مشی عارفانۀ او در آرای تفسیری‌اش بی‌تأثیر نبوده و او را به تدوین تفسیری با ویژگی‌هایی متفاوت از روزگار خویش، موسوم به حقائق التأویل فی دقائق التّنزیل سوق داده‌است. ازاین‌رو، در این تفسیر به چشم اعتبار نگریسته شد؛ خاصه آنکه مبانی نظری وی در این تفسیر تاکنون در اثری جداگانه، استظهار و بازشناسی نشده‌اند. بنابراین این جستار به واکاوی و تبیین اهم بنیادهای نظری عبدالرزاق، پیشاتفسیر، پرداخته‌است. اعتقاد به اعجاز بیانی قرآن، کاربرد مجاز در قرآن، هم‌بستگی آیات قرآن در افادۀ معانی یکدیگر، ضرورت تأویل آیات، اعتبار قرائات گوناگون قرآن و لزوم توجه به اسباب نزول آیات، مهمترین مبانی تفسیری عبدالرزاق کاشانی به‌شمار می‌روند. چنان‌که اثر او مشتمل بر دقائق لغوی، ادبی و تأویلی است و وی با تأکید بر مجاز و تأویل و از رهگذر مشی صوفی- عرفانی به صورت‌بندی تأویلات بر معانی مجازی و مفاهیم رمزی – اشاری در برخی آیات پرداخته‌است.

جامعه‌ اسلامی پس از پیامبر (ص) دچار انحرافات شدیدی شد. این انحرافات موجب انتقاد امام علی (ع) از خلفای قبل از خود و بزرگان جامعه شد. از همین رو ایشان از آغاز خلافت خود به اصلاحات اساسی سیاسی دست زد. سؤال اصلی این پژوهش این است که امام علی (ع) برای گذر از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی از نظر سیاسی چه راهکارهایی ارائه کرده‌اند؟ امام (ع) برای جلوگیری از انحرافات و جهت اصلاح جامعه اسلامی و زدودن روش جاهلی، در دو حوزه اساسی دست به اصلاحات زدند. ایشان با معرفی ویژگی‌های حاکم و کارگزاران اسلامی و نیز روش حکومت‌داری سعی در جامعه‌سازی کردند. امام (ع) بر انتخاب حاکم و رهبرانی تأکید دارند که بر مبنای قرآن و سنت پیامبر (ص) عمل می‌کنند این انتخاب باید مقبولیت عمومی هم داشته باشد بر اساس قرآن و سنت، امیرالمؤمنین (ع) برترین فرد و عامل‌ترین فرد به قرآن و سنت پیامبر (ص) بودند امام علی (ع) در حوزه حکومت‌داری نیز سعی می‌نمود که جامعه را از ظلم و انواع و اقسام آن به عدل سوق دهد و از نظر ایشان حاکمان و مدیران باید به عدالت رفتار کنند باید مدیران شایسته انتخاب شوند تا جامعه از جاهلیت به سمت جامعه اسلامی حرکت کند. همچنین امام علی (ع) در حوزه مسائل جنگی نیز رفتارهای خاصی از خود نشان دادند ایشان به پرهیز از جنگ‌طلبی‌ تأکید داشتند.

مقایسه دیدگاه علامه طباطبایی و جارالله زمخشری در رابطه با «چندبعدی بودن زبان قرآن» و روش های تفسیری آن‌ها در راستای کشف معانی باطنی آیات پرداخته است. علامه طباطبایی ضمن اعتقاد به سبک خاص و منحصر به فرد قرآن کریم که سبب می‌شود معنای آن محدود به ظاهر نبوده، بلکه دارای معانی باطنی عمیق و لایه‌های درونی باشد، به‌عنوان مفسر تلاش نموده تا با روش‌هایی به معانی باطنی کلام خداوند دست یابد. زمخشری نیز هرچند به صورت مستقیم به چندبعدی بودن زبان قرآن اشاره نداشته، اما مراجعه به آثار او نشان می‌دهد که او نیز با روش‌های متعددی در پی گذر از معانی ظاهری آیات و دستیابی به معانی باطنی بوده است. گستردگی روش‌ها و علوم به کار رفته در هر دو تفسیر المیزان و الکشاف، بررسی تمامی آن‌ها را دشوار می‌نماید، تعدادی از این روش‌ها که در پژوهش حاضر بررسی شدند عبارتند از: شرح و تبیین لغات، استفاده از علوم ادبی و بلاغی مانند استعاره، کنایه و تشبیه، استناد به روایات و قرائات متفاوت. با وجود تفاوت‌های جزئی در روش‌های تفسیری المیزان و الکشاف، هر دو مفسر با استفاده نسبی از علوم متفاوت، برای رسیدن به ابعاد وسیع و متفاوت آیات کلام الله تلاش نموده‌اند.

نهج‌البلاغه شامل قالب‌های متفاوت گفتگو با خداوند است. توجه امام علی(علیهالسلام) به این مسئله، در بافت‌های گوناگون سخن، سبب شد تا عبارت تحمیدی امام در مواجهه با قاسطین به‌عنوان جامعة آماری برگزیده شود. عبارات تحمیدی نهجالبلاغه کنش‌هایگفتاری است که با روش تحلیلی- توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانهای به بررسی آن پرداخته شد. در پژوهش مشخص شد که این کارگفتها نه تنها دربردارندة تعبیر یا خوانش عاطفی است، که با گذر از ساختار صوری عبارات، هریک از کارگفتها دارای تعابیر و خوانشهای متعدد است که گوینده از ساختارهای نهفته و پیچیدة عبارات برای تبیین معانی و اقناع مخاطب بهره برده است. چارچوب نظری این مقاله نظریة کنش‌گفتاری جان سرل انتخاب شد. با کاربست این نظریه مشاهده شد کنشهـای عاطفی، ترغیبـی، اظهـاری پربسامدترین کنشها در عبارات تحمیدی نهج‌البلاغه است.

نگاه ساختاری به سوره‌های قرآن، از جمله روش‌های جدید در بررسی سوره‌های قرآن می‌باشد. یکی از راه‌های اثبات اصل این موضوع (نه روش اجرای آن)، توجه به بحث ارتباطات نحوی جملات درون سوره‌های قرآن است. اکثر علمای نحو، 17 نقش برای جملات ذکر کرده‌اند، ارتباط نحوی 16 مورد از این نقش‌ها با کلمات و جملات دیگر، کاملاً روشن است. تنها نقش استینافیه است که محل چالش می‌باشد. در مجموع سه نوع جمله استینافیه وجود دارد؛ استیناف تعلیلی، بیانی و ابتدائی. ارتباط جملات استیناف تعلیلی و بیانی با ما قبل روشن است چرا که تعلیل و تبیین موضوعی در جملات قبل می باشند، اما در خصوص جملات استیناف ابتدائی این‌گونه نیست. از تعداد 28495 جمله قرآن (با توجه به آخرین شمارش عملی)، در مورد 428 جمله، ادعای استیناف ابتدائی بودن شده است. علمای اِعراب قرآن، چون در ظاهر ارتباطی میان آن‌ها و جملات دیگر ندیده‌اند این موارد را به عنوان استیناف ابتدائی ذکر کرده‌اند و از طرف دیگر، هدف اصلی ایشان یافتن ارتباطات همه جملات نبوده است، اما با بررسی دقیق تک تک این موارد مشخص شد که نقش‌های دیگری نیز وجود دارد که می‌توان در مورد این جملات در نظر گرفت و اولویت نیز با همین نقش‌ها می باشد. لذا به نظر می‌رسد هیچ جمله‌ای در سوره‌های قرآن وجود ندارد، که ارتباط آن، با جملات ما قبل روشن نباشد. در مجموع از منظر ارتباطات نحوی، سوره‌های قرآن دارای ارتباطات بسیار مستحکمی می‌باشند که می‌توان ادعا نمود که ساختار بسیار منسجمی دارند.

دانش معناشناسی مطالعه علمی معنا است که به تحلیل معنای واژه ها با توجه به نظام معنایی آن می پردازد. از مهمترین راه هایی که امروزه در علم معنا شناسی مورد توجه پژوهشگران واقع شده،تکیه بر روابط هم نشینی و جانشینی است؛ زیرا از طریق شبکه معنایی با بررسی واژگان در سیاق آیات می توان به معنای دقیقی از واژه دست یافت. واژه «سَکَنَ» یکی ازپر بسامدترین واژگان قرآنی محسوب می شود. در پژوهش حاضر در پی آن هستیم به این سئوال پاسخ دهیم که مهمترین هم نشین ها و جانشین های ریشه «سَکَنَ» چیست؟ با نگاهی معناشناختی بر محور هم نشینی و جانشینی می توان گفت که این واژه در قرآن کریم بر محور هم نشینی با واژگانی چون (اللیل، زوجها، صلوتک، انزل و...) هم نشین شده است که این عوامل زمینه ساز آرامش می باشند در محور جانشینی نیز با واژگانی چون (اطمینان و رَبَطَ) دارای هم معنایی نسبی است که هر کدام به نوعی باعث آرامش می شوند. در پژوهش حاضر ریشه سَکَنَ و مصدرسکونت با روش توصیفی و تحلیلی از طریق مطالعه واژگانی و قواعد معناشناسی مورد مداقه قرار گرفته و تحلیل از طریق هم نشین ها و جانشین ها صورت گرفته است؛ بنابراین پس از انتخاب واژه محوری ریشه «سَکَنَ» نخست هم نشین های پر بسامد این واژه تعیین و سپس بر اساس هم نشین ها، به جانشین های این مفهوم پرداخته می شود

شبکه معنایی واژ گان خلود 79 بار درقرآن آمده که 38 بار در مورد دوزخیان که 28 بار آن ( کفارمعاند ) و10بار آن (مؤمنین عاصی) است. این پژوهش با کمک دانش معناشناسی و ادبیات عرب و سیاق آیات همنشین و جانشین با آیات خلود به این نتیجه می رسد که نخست خلود یک مفهوم فرازمانی است چون مربوط به جهان آخرت است وزمان مربوط به دنیا می باشد..دوم خلود در ادب عربی به دو معنای واقعی(ابدیت وجاودانگی) و لغوی یا نسبی (طول اللبث ومدت طولانی( کاربرد دارد..سوم با بررسی های به عمل آمده اکثریت گنهکاران خلودشان لغوی یا نسبی است وبعداز پاکسازی از جهنم و عذاب نجات می یابند اما اقلیتی از کفار معاند که سیاه وعین گناه شده اند،خلودشان در جهنم واقعی وجاودانه است. .چهارم روش این پژوهش اثبات معنای واقعی یا لغوی خلود در جهنم است.پنجم پرسش اصلی این پژوهش جاودان یا زمان داربودن در دوزخ است.

درمطالعه حاضر،اعجاز علمی قرآن،طی مباحثی شامل یک مقدمه و پنج فصل به‌شرح زیر،بررسی و تدوین گردیده است. در فصل اول، کلیاتی پیرامون تفسیر و اعجاز علمی قرآن، اعم از مفاهیم، تاریخچه، معیارهای صحیح، نظرات دانشمندان، آسیب شناسی، و اثرات و فواید این‌دو، مطرح، و نتیجه گیری شده است‌که بررسی اعجاز علمی قرآن، نه تنها مذموم نیست، بلکه تحت شرایط صحیح، خدمتی گرانبها به‌قرآن کریم می‌باشد.در فصل دوم ، آیات قرآن در رابطه با سه موضوع منشاء پیدایش جهان ،انبساط عا‌لم و آینده جهان ، از نظر تفسیری بررسی شده ،سپس ، فرضیات علمی در موضوعات فوق مورد بحث قرار گرفته،در پایان،اعجاز علمی قرآن در مورد انبساط عالم، به‌اثبات رسیده است . در فصل سوم، آیات قرآنی در زمینه حرکت‌های خورشیدی از نظر تفسیری وعلوم روز بررسی ، و نهایتا بعضی از این حرکت‌ها که درکتب مقدس به آن اشاره نشده ،اعجاز علمی قرآن تلقی گردیده است. در فصل چهارم ،به ظرافت‌های آیات قرآن در مورد حرکت‌های ماه ، و انواع این حرکت‌ها از نظر علمی پرداخته و ابهام تفاوت زمان در قرآن، با مقایسه زمان در فضا-های مختلف روشن گردیده است.و چون این آیات راز گویی نمی‌باشد،اعجاز علمی منتفی است. در فصل پنجم، به بررسی آیات قرآن در مورد نیروی جاذبه زمین و قوانین حاکم بر منظومه شمسی، حرکت‌های زمین و نقش نیروی جاذبه در این حرکت‌ها، پرداخته، و ‌نتیجه‌گیری شده که نیروی جاذبه از مصادیق اعجاز علمی قرآن می‌باشد.در پرتو نتایج بدست آمده، زمینه فهم و شناخت عمیق‌تر و دقیق‌تر برای پژوهندگان قرآن و به‌دنبال آن زمینه ایمان و اعتقاد بیش‌تر آن‌ها به خالق هستی خواهد بود

«تنویع سندی حدیث» توسط ابن طاووس در قرن هفتم (673 ق) مبدأ تحوّلات گسترده و متنوّع در دانش رجال گردید؛ عده‌ای چنین اجتهاداتی را مردود شمردند و به دلیل عدم انحصار قرائن در سند، از اساس مخالف دانش رجال شدند. تحول طبیعی، محدود شدن دایره احادیث صحیح بود. از طرفی مبنای رجالی جدید باعث ایجاد ابهام در آرای رجالی بعدی گردید؛ چنانکه نسبت به آرای علامه حلی در تصحیح طرق و اسناد، برداشت‌های دوگانه را ایجاد کرد. از سویی دیگر گروه عظیمی متأثر از این تقسیم بندی، موجب پیشرفت دانش رجال شدند؛ چنانکه با تأثیرپذیری از تعریف جدید از «حدیث صحیح»، عده‌ای به «وثاقت سندی» گراییدند و یاعده ای «طبقه شناسی» و «شروط راوی» را بازکاوی نمودند. این مقاله سعی دارد تأثیر تنویع حدیث بر دانش رجال را بررسی کند.

تناسب آیات از موضوعات پراهمیت و عین حال چالش­برانگیز میان قرآن پژوهان و مفسران است. در این تحقیق پس از بیان شرح مفاهیم و نیز تبیین مبانی نظری و رویکرد علامه طباطبایی(ره) در رابطه با دانش تناسب آیات، با محوریت جزء 28 قرآن کریم به تبیین نمونه‌هایی از موارد توجه مفسر المیزان به اشکال مختلف تناسب آیات پرداخته شده است. بررسی این موضوع با محوریت المیزان، از طرفی به لحاظ درک میزان اهتمام مفسر در این اثر ارزشمند به دانش تناسب آیات و در نتیجه تقویت نظری مبانی علم تناسب، و از طرفی دیگر، از حیث ملاحظه مصادیقی از تناسب میان آیات و آشنایی با روش و رهیافت مؤلف در این رابطه، واجد اهمیت می‌باشد. روش انجام تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی با تأکید بر تحلیل نمونه‌ای است. یافته‌ها نشان می‌دهد که به رغم عدم اعتقاد علامه به توقیفی بودن مطلق ترتیب و نظم آیات قرآن کریم، توجه و دقت نظر ایشان به ارتباط و پیوستگی و حکمت توالی آیات به ویژه در نظر گرفتن تناسب غرضی آیات یک سوره، نشانگر پذیرش تناسب میان آیات قرآن کریم و اهمیت بالای آن در نزد مفسر است. در این میان، تفسیر المیزان، نمونه‌های متعددی از اشکال مختلف تناسب اعم از تناسب ظاهری و تناسب موضوعی و مفهومی را در آیات سوره­های جزء 28 قرآن کریم به تصویر می‌کشد که به ویژه از مجرای توجه مفسر به سیاق و اتصال آیات قبل و بعد و کشف رابطه میان آنها در کنار اهتمام به تبیین غرض و هدف کل آیات یک سوره یا دسته‌ای از آیات آن، حاصل شده‌اند.