جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به اینکه معیارهای کارآمدی دولت در فلسفه‌های سیاسی متفاوت است، مسأله این است که کارآمدی دولت در فلسفه سیاسی خواجه نصیرالدین طوسی از چه معیارهایی برخوردار است؟ هدف آن است که نشان داده شود کارآمدی دولت در فلسفه سیاسی خواجه نصیرالدین طوسی، متناسب با نوع ره‌یافتی که ایشان از هستی و پیشرفت و کمال انسان دارد، از معیارهای خاصی برخوردار می‌باشد. روش پژوهش این نوشتار، تحلیل از محتوای گزاره‌های توصیفی و هنجاری و تجویزی از انسان و اقتضائات کمالات او در حوزه حیات مدنی بوده و روش جمع‌آوری اطلاعات نیز روش کتابخانه‌ای می‌باشد. نتیجه بحث آنکه در دستگاه فلسفه سیاسی خواجه نصیرالدین طوسی، معیارهای کارآمدی دولت در چارچوب اعتدال مدنی در دو سطح سلبیِ پیش‌گیرانه و بازدارنده از آسیب‌ها و انحرافات و بی‌عدالتی‌ها و ایجابیِ زمینه‌ساز تعادل و تعالی انسان بوده و رشد و پیشرفت توأمانی مادی و معنوی، فردی و جمعی و رفاهی آسایش و آرامش‌آور حیات مدنی انسان را در پی دارد.

هدف پژوهش حاضر تبیین حکمت اشراق و آموزه‌های ناظر به حیات مدنی آن است تا نشان داده شود این حکمت نسبت به ناملایمات حیات دنیوی انسان بی‌تفاوت نبوده و هرگونه نیل به حیات معنوی را بدون عبور از موانع و مشکلات حیات مادیِ ظلمانی ممکن نمی‌داند. در این راستا، سوال پژوهش این است که زمینه‌های محیطی سهروردی چه نوع خردورزی از زندگی سیاسی و حکمرانی بر آن را موجب شده است. در این پژوهش با فرض اینکه زمینه‌های اندیشیدن در رهیافت فهم متفکر از انسان و حیات سیاسی و اقتضائات تدبیری و حکمرانی آن تاثیر دارد، از روش هرمنوتیک متن زمینه- محور استفاده شده است. همچنین روش عقلی- استدلالی فلسفی نیز مورد استفاده قرار گرفته تا تاثیرات بنیان‌های نظری بر طراحی نظم سیاسی مطلوب شیخ اشراق سهروردی نشان داده شود. نتایج نشان داد که دستگاه فلسفی شیخ اشراق ظرفیت ورود به خردورزی از سیاست و پدیده‌های سیاسی را دارد. مدیریت حیات دنیوی و عبور از موانع رشد و پیشرفت دنیوی و اخروی مسأله وی بوده و از این‌رو هم برای مدیریت و کیفیت ساماندهی آن خاصه در بخش حکمرانی و مدیران آن خردورزی نموده و هم حاکمیتِ انسانی را پیشنهاد داده که شرط اساسی آن سیر و سلوک معنوی و تهذیب نفس است تا بتواند جامعه را از وضع آمیخته با انواع انحرافات و ظلمت‌ها به نورانیت و عالم نورانی منتقل کند. فلسفه سیاسی شیخ اشراق فلسفه عبور انسان از عالم ظلمانی و فلسفۀ شکوفایی استعدادهای فطری خاصه ابعاد ذوقی از طریق حاکمیت انسان کامل می‌باشد.

دستگاه فلسفی فلاسفه اسلامی بحث از اعتدال در قلمرو جامعه و سیاست و دولت را نه‌تنها یکی از قلمروهای اعتدال دانسته، بلکه تحصیل آن را دغدغه اساسی آنان می‌داند. آنان در نظم دنیوی و زندگی مدنی و سیاسی، با توجه به مبانی نظری خود، به رشد و توسعه همگون و همه‌جانبه می اندیشند و آن را برای برقراری اعتدال در زندگی مدنی و حیات سیاسی با انعکاس اعتدالِ عالم تکوین در حیات سیاسی دنبال می‌کنند. از نظر آنان هرگاه جامعه و سیاست و دولت در توازن و تعادل به سر بَرَند، در جهت رشد و کمال و سعادت خود می‌باشند. پرسش آن است که اعتدال مدنی در قلمرو جامعه، دولت و حکومت از چه جایگاه و اهمیتی برخوردار است و مبادی و اسباب تحقق آن چه می‌باشند؟ ادعا آن است که اعتدال مدنی به معنای حاکمیت علم مدنی و تدبیرِ برخاسته از حاکمیت حکمت و شریعت بر نظام تدبیر و نظام تصمیم‌گیری دولت و حاکمیت توازن و تعادل میان گروه‌ها و اصناف جامعه و برخورداری عادلانه آنها از مواهب عام دنیوی و از امکانات و فرصت‌ها می‌باشد و رهبری حکیمانه، عدالت، همسانی اصناف و گروه‌ها و تعدیل خیرات عامه از اسباب آن می‌باشند. پیآمد و نتیجه رویکرد اعتدالی به جامعه و سیاست و دولت، آن است که خردمندان و اهل تدبیر در رأس تصمیم‌گیری‌ نظام سیاسی قرار می‌گیرند و عهده‌دار تدبیر جامعه ‌می‌شوند تا افراد در قابلیت‌های مختلف سیاسی ـ اجتماعی و نهادها به‌طور متوازن به رشد و شکوفایی استعدادها و توانمندی‌های خود برسند و جامعه هم شاهد تکثر‌های فرهنگی و سیاسی و اقتصادی باشد و هم متکثرات در درون یک وحدت تألیفی به سر بَرَند و از هرگونه کثرت‌گرایی که وحدت کلی جامعه و نظام سیاسی را بر هم می‌زند، خودداری گردد.

اجتماع مدنى مورد نظر خواجه طوسى به ملاحظه تعاون افراد و گروههاى هدفمند با یکدیگر و مجموعه نهادهاى سیاسى اجتماعى و روابط ساختارى که در رأس آنها ریاست مدینه است، یک نظام سیاسى را تشکیل مى‏دهد و به اعتبار هدف و غرضى که مردم مدینه و رئیس آن دارد، به دو نظام سیاسى فاضله و غیر فاضله تقسیم مى‏گردد. در نظام سیاسى فاضله، تمام تدابیر و سیاستهاى فرهنگى و سیاسى و اجتماعى و اجراى آنها و نهادهاى مربوطه در مقام فراهم آوردن خیرات و اشاعه آنهاست. رئیس و حاکم و مقتداى چنین مدینه‏ایى، کسى است که داراى قوه تمییز و ادراک قوى از مفاهیم و معقولات سیاسى و غیر سیاسى در حکمت نظرى و عملى مى‏باشد، وى بر اساس تنظیم امور جامعه و رعایت عدالت نسبت به طوایف و گروههاى مختلف، هر فرد و گروه و طایفه‏ایى را در محل و موضع خود جاى مى‏دهد؛ به طورى که شأن و جایگاه هر یک از آنها براى خود و دیگران روشن است و وجه تمایز مردم مدینه فاضله یا غیر فاضله در همین است که در مدینه فاضله هر کس در جایگاه خود قرار دارد و در مقام پیروى از رئیس خود قرار گرفته و هیچ گونه تعصب و تعاندى با یکدیگر ندارند؛ بلکه در تعاون با یکدیگر به سر مى‏برند؛ در حالى که در نظامات سیاسى غیر فاضله چنین نیست. نهادهاى اساسى نظام سیاسى فاضله به قرار زیر هستند: الف ـ نهاد رهبرى که متکفل تدبیر مدینه مى‏باشد و افراد آن از فضلا و حکما مى‏باشند. ب ـ نهاد فرهنگیان و مبلغان که متکفل فرهنگ سازى و رشد فرهنگى و دینى مردم مى‏باشند. ج ـ نهاد کارگزاران که حافظ و مجرى قوانین عادله در میان مردم هستند. د ـ نهاد نظامیان که حافظ و تأمین کننده امنیت و حراست از مدینه و اهل آن هستند. ه.ـ اقتصادیون که متکفل تأمین نیازهاى مالى و غذایى دیگر اصناف مى‏باشند. نظام و سازمان مشاغل در این نظام، بر اساس عدالتى است که باید بر تمامى تصمیمات و سیاستها و اقدامات سایه بیفکند تا هر شخصى حقیقى و حقوقى در جاى خود قرار گیرد و به گونه‏اى به تنظیم مقررات و قوانین پرداخته و پشتوانه اجرایى براى آنها ترسیم شود که کسى نتواند از مرتبه خود تجاوز کند. معیار مشاغل نیز بر اساس استعدادها و توانمندى‏هاى افراد است و نه روابط خویشاوندى و آنچه که در مدن غیرفاضله صورت مى‏گیرد و لازمه آن، این است که یک شخص داراى شغل واحد بوده و به صناعات مختلف مشغول نگردد. به ازاى دورى از شناخت و معرفت حق و عمل به آن، نظامات غیرفاضله‏ایى پیدا مى‏شوند که بسته به نوع انحرافشان، به انواع متعددى تقسیم مى‏شوند؛ الف ـ نظام سیاسى جاهله: مردم چنین نظامى توان به کارگیرى قوه عاقله را در ادراک معارف ندارند و منبع معرفت آنان،، موهومات و متخیلات است و افعالشان نیز بر اساس تحریک قواى شهویه و غضبیه است. ریاست چنین نظامى به عهده کسى است که مردم را به سوى معارف موهومى رهنمون کند، تمدنى که در این نظام شکل مى‏گیرد، بر اساس یافته‏هاى موهومى است. ب ـ نظام سیاسى فاسقه: اگر چه مردم در چنین نظامى، توان درک معارف حق و خیرات را بر اساس ادراک قوه نطقى خود دارند؛ اما نه تنها از آن استفاده نمى‏کنند؛ بلکه موهومات و متخیلات نیز در معارف آنها زیاد است. سیاستها، نهادها و سازمانهایى هم که شکل مى‏گیرد، در راستاى تأمین چنین معارفى بوده و سرانجام آنها نیل به افعال جاهلیت مى‏باشد. ریاست چنین نظامى، سیاست قبول مردم را پیشه خود مى‏کند و مردم نیز کسى را مى‏خواهند که اغراضشان را تأمین کند. ج ـ نظام سیاسى ضاله: در این نظام، مردم در تخیلات خود فرو رفته‏اند و تمدنى مى‏سازند که معرفت متخیلات خود باشد و سیاست آن تحصیل کننده متخیلات آنان است و ریاست آن نیز مجرى چنین سیاستى است. هر یک از نظامات فوق خود به انواع نظامات سیاسى ضروریه، ثروت طلب، لذت طلب، اعتبار طلب، سلطه‏گر و آزاد و رها شده متنوع مى‏شوند که بسته به اغراض مردمشان، سیاستها و ریاستهاى بسیار متفاوتى دارند.

مساله اصلی پژوهش این بود که با توجه به مبانی دینی و الهی فلسفه سیاسی اسلامی و با اعتقاد به سرشت دوگانه مادی- معنوی، حیوانی- انسانی و شیطانی- الهی انسان از یک‌سو و اعتقاد به جایگاه خلیفه الهی انسان از سوی دیگر، چه نوع نظم و نظامی می‌تواند ظرفیت‌ها و استعدادهای کمالی انسان در ابعاد نظری و عملی را شکوفا نموده و دستیابی به آمال و آرزوها را امکان‌پذیر سازد. نتایج پژوهش که با روش تحلیل مفاهیم و استدلال فلسفی انجام شد، نشان داد که دستیابی به آمال و آرزوهای شناخته شده در فلسفه سیاسی اسلامی ضرورتا از طریق نظم و نظام سیاسی مبتنی بر اعتدال مدنی امکان‌پذیر می‌باشد. در این صورت فلسفه سیاسی اسلامی نه غیر واقع‌گرا و آرمانی، بلکه واقع‌گرا بوده و حقیقت آن مبتنی بر خردورزی از چگونگی ایجاد و استقرار نظم و ثباتی است که از طریق شناخت حقیقت فضائل و رذائل و تدبیر در نحوۀ استقرار فضائل و دوری و پیشگیری از رذائل(بی‌عدالتی، تجاوز به حقوق دیگران و...) می‌باشد. همچنین خردورزی فلسفه سیاسی قبل از آن که از سنخ ماهیت‌شناسانه و تدبیر و تجویز آرمان‌ها باشد، از نوع تدبیر در پیشگیری و بسترسازی است.

فلاسفه اسلامی بر مبنای جهان‌بینی علمی و نظری خود قائل به حاکمیت اعتدال بر کل عالم هستی هستند و آن را بر موجودات تکوینی ِعالم آسمانی جبری دانسته و بر موجودات ارادی ِعالم زمینی و عالم خیرات و شرور خاصه بر حیات سیاسی انسان لازم و ضروری می‌دانند و همواره رسیدن به آن را در زندگی مدنی و نظام سیاسی دغدغه ذهنی و مسأله فکری خود قرار داده‌اند. پرسش آن است که با توجه به وجود تمایزات میان عوالم مذکور، آنان از اعتدال حاکم بر عالم آسمانی و موجودات تکوینی چه تبیینی نموده و چه جایگاه و نقشی برای اعتدال در موجودات ارادی ـ تشریعی و زندگی مدنی و نظام سیاسی قائلند و حقیقت آن را چه می‌دانند؟ ادعا آن است که فلاسفة اسلامی اعتدال در عالم موجودات ارادی و در زندگی فردی و مدنی و نظام سیاسی را سبب برای ثبات و تعادل بخشی و در نتیجه سبب برای کمال آنها می‌دانند همان‌طور که عالم سماوی و موجودات تکوینی آن از چنین ثبات و تعادلی برخوردارند. آنان دستیابی به آن را از طریق حاکمیت حکمت و شریعت بر زندگیِ فردی و مدنی ممکن می‌دانند. نویسنده با روش توصیفی ـ تحلیلی به معرفی چیستی اعتدال و تبیین جایگاه و اهمیت آن در نظام هستی اعم از عالم آسمانی و زمینی بر می‌آید. از نتایجی که براین موضوع بار می‌شود آن است که موضوع اعتدال به جهت امر فطری‌بودن آن به رشد و شکوفایی تمام استعدادها و ظرفیت‌های کمالی انسان خاصه خصلت عقلانی انسان در ابعاد نظری و عملی و رفتاری افراد در تعاملات مدنی می‌انجامد و توازن و ثبات و تعادل افراد و جامعه و نهادهای مدنی آن را در پی دارد.

فارابی، ابن سینا و خواجه نصیرالدین طوسی در چارچوب علل اربعه و در پرسش از اینکه سعادت چگونه تحصیل می‌شود، آیا تحصیل آن متوقف بر وجود زمینه‌ها و علل و اسباب بیرونی (بیرون از نفس انسان) است، یا با وجود زمینه‌های درونی مثل تهذیب نفس به اسباب بیرونی نیاز نمی‌شود؟ در پاسخ، آنان تحصیل آن را متوقف بر وجود علل و اسباب بیرون از نفس آدمی یعنی اسباب مدنی می‌کنند. آنان سعادت را با ابعاد اجتماعی انسان و نظام سیاسی گره می‌زنند و تحصیل آن را از طریق نظام سیاسی مطلوب فاضله و با همکاری و تعامل افراد مدنی با یکدیگر بر مبنای حکمت و شریعت ممکن و دست‌یافتنی می‌دانند و از فلسفه‌های سیاسی درونگرا که سعادت انسان را از طریق اسباب و عوامل صرفاً فردی یا معنوی و اُخروی دنبال می‌کنند، فاصله می‌گیرند و با هدف رسیدن به آن به تجویز نوعی از نظام سیاسی با عنوان «مدینه فاضله» برمی‌آیند که مهندسی و معماری آن بر دستیابی و تحصیل سعادت فردی ـ جمعی، مادی ـ معنوی و دنیایی ـ اُخروی طراحی شده باشد.