جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله اي متوسط در رد فلاسفه و حکماء است که درسابق نيز کتابي در اين باره بنام «توحيد نامه» نگاشته بوده و در مقدمه از آن نام مي برد. کتاب که به شاه سلطان حسين صفوي (1105-1135ق) تقديم شده، در يک مقدمه در شرف معرفت و وجوب تحصيل معرفت صحيح و چند فصل و يک خاتمه درذکر حديث بيضه تنظيم شده است. او در ابتدا آورده است: « كتاب جلاء القلوب في معرفة تعالي بالنظر في العالم و التفكر في خلق السموات و الارض و بيان بطلان طريقة الفلاسفة في معرفته تعالي ». اگر چه متكي به دين است ولي خوب از فيلسوفان در مباحث وجود و عدم و جعل خرده گرفته است. آنچه از سبك كار و روش مؤلف ديده مي شود، نشان دهنده جريان فكري شايع عصر سلطان حسين صفوي است كه علوم عقلي و فلسفي مورد مخالفت جدي قرار مي گيرد و تاليفات گوناگوني در رد و نقد روش فلاسفه نوشته مي شود كه مي توان به عنوان نمونه آن را در كارهاي ملا محمد طاهر قمي و بوارق مشرقه سيد حسين تفرشي و تحفة الموحدين سميع بن غلام علي قمي ديد. در ص ع آمده: « كتاب جلاء القلوب في معرفة تعالي بالنظر في العالم و التفكر في خلق السموات و الارض و بيان بطلان طريقة الفلاسفة في معرفته تعالي » در يك مقدمه است در ذكر شرف معرفت و وجوب تحصيل معرفت صحيح، سپس چند فصل و يك خاتمه، بفارسي است و بنام شاه سلطان حسين صفوي در انتقاد از فلسفه متداول و بسيار متقن، اگر چه متكي به دين است ولي خوب از فيلسوفان در مباحث وجود و عدم و جعل خرده گرفته است، مي توان اين رساله را بجاي تهافت الفلاسفة غزالي و دو رساله آيينه حكمت و الفة الفرقة حسن لاهيجي (دانشگاه 4/2267 و 5 و 2/2495 - آستان قدس 4/29) را بجاي تهافت التهافت ابن رشد در سده 13 پنداشت، مولف در ديباچه از توحيد نامه و « تحفه توحيد خانه » خود ياد مي كند همانكه در كتابخانه آستانه قم ديده ام (ش 5942) آنهم بنام شاه سلطان حسين ساخته شده و نماينده فرهنگ ديني كاركنان و پيروان توحيد خانه يا خانقاه رسمي صفويان است (ص 95 فهرست) چنين است فهرست مطالب آن: مقدمه در ذكر شرف معرفت و وجوب تحصيل معرفت صحيح معتدبها و بيان اينكه معرفت الله تعالي به حسب وضوح و خفاء و به اعتبار اختلاف مراتب توحيد و اخلاص مختلف مي شود و تفاوت عظيم دارد و اينكه اصل معرفت فطري است و كمال معرفت احتياج دارد به اكتساب و اينكه مسلك ناس در تحصيل معرفت مختلف است و معرفت صحيح به نظر در آيات سموات و ارض و آثار بهم مي رسد چنانكه طريقه انبياء و ائمه طاهرين است ع و طرق مبتدعه محجوبين عن الله تعالي مودي به معرفت صحيح نمي شود و در اشاره اجمالي به مرتبه اعلي معرفت. فصل اثبات صانع به روش قلاسفه و اثبات توحيد به شرع. فصل در تزييف طريقه معرفت فلاسفه به نحوه ديگر تبصره از براي فصل اين امر و اينكه پرده از روي اشراك فلاسفه بر خيزد و فاش و آشكار شود كه فلاسفه قايلند به مهيات في نفسهاي بالذات و اثبات اقتضاها و تاثيرهاي بالذات مي كنند از براي مهيات في نفسهاي بالذات و مجال تمويه و تخليط مقلد بن متعصب نمايد، در اينجا « فجل كتاب الشفاء بل كله تهافت عن اللبيب البصير و قد صنف بعض الفضلاء المتدينين كتابا في تهافت الفلاسفة آمده است. «خاتمه در اشاره طريقه حقه به ذكر حديث بيضه از جعفر صادق ع كه ابو شاكر ديصاني گفتگو داشته است. (محمد تقي دانش پژوه) آغاز كتاب: بسمله. حمدله صلاه. و بعد فاني بينت الامر في معرفة الله تعالي و توحيده بالهام الله و توفيقه علي النظر الي حسن نظام العالم و التفكر في خلق السموات و ما بينهما من عجائب الصنع و لطايف الحكمة و اعرضت عما اختلقته الاوهام الفاسدة و لفقته العقول القاصرة التي هي اوهن من بيت العنكبوت و عملت في ذلك كتابي المبارك المسمي بتوحيد نامه و تحفه توحيد خانه ... . فوضعت هذه الرسالة الشريفة لابطال ما تمسك به المحجوبون من القاسية قلوبهم عن ذكر الله تعالي اعني فلاسفة يونان و من يحذ و حذوهم ... . و سميناها جلاء القلوب ... . . و بيناها علي مقدمة و عدة فصول و خاتمة. انجام كتاب: كمثل السراج يحرق نفسه لغيره (تمت الرساله) [دانشگاه تهران 16/380]

(پايان دستور الملوك چاپ نگارنده، ش 10- ذيل عالم آراي ص 145- تذكرة الملوك ص 18) در آن از كافي و توحيد مفضل كه در آن ترجمه شده است و توحيد ابن بابويه و اثولوجياي ارسطو نقل شده و از ابن مقفع و ابن ابي العوجاء به نام ملحد و از قرشي طبيب و جالينوس ياد شده است و در آن آمده است «تمام شد عهدنامه» (ص 8). رساله ايست فلسفي و در آن از نگريستن به نظام عالم به توحيد راه نمايي شده است. نسخه ما افسوس كه از آغاز و انجام و ميانه افتاده است و آشفته و پس و پيش شده است و نمي دانيم چند مقصد از آن به دست نيست. در آغاز آمده است: «و قد سميته بتوحيد نامه و تحفه توحيد خانه ليكون اسمه كاشفا عن معناه مشيرا الي غايته و منتهاه و ايضا فانما وضع له كتاب توحيد نامه و اسس عليه بنيانه انما هو بيان صنع الله و الحث علي النظر في آيات السموات و الارض» (ص6)، نيز: «درين كتاب موسوم به توحيد نامه» (ميانه نسخه)، همچنين: «و بالجملة مقصود اصلي اين كتاب بيان كارهاي الله تعالي است از براي منفعتهاي بسياري كه مترتب مي شود بر دانستن كارهاي خدا و ترتيب داده شده است اين كتاب شريف بر چند مقصد» (ص 15) چنين است فهرست نسخه: مقصد اول: در بيان آن كه راه شناخت خدا كدام است؟ مقصد دوم: در بيان اين كه كارهاي الله تعالي چگونه سبب شناختن خدا مي شود. فصل و از جمله اسباب و آلاتي كه آدمي در تكلم احتياج به آنها دارد عضوهايي چند است. (از مقصد دوم) فصل و از جمله اسبابي كه انسان در تكلم به آنها احتياج دارد قوتي است كه حركت اعضا را به اراده انسان. فصل و از جمله اسباب تكلم احتياج انسان به تكلم. فصل و از جمله اسباب تملك هوا است. فصل و از جمله اسباب تكلم اينست كه الله تعالي اعصاب بدن را مسخر انسان كرده است. سپس چند فصل است درباره راه زنان توحيد، در شبهات: عبادت بر مخلوق ذهن، شرور و خيرات و ثنويت، عدم انفكاك صفات و خصوصيات اشياء، جهل عوام به توحيد حق، جهل بيشتر علماء به آن. اكثر عقلا راه خدا شناسي و راه توحيد را منحصر مي دانند در طريق اثبات واجب و اثبات وحدت واجب و دفع شبهه متوجه اين طريق و عدم توجه به صنع و تدبير الهي. اشياء عالم ذوات مختلف است و بنا بر مسأله توحيد بايد كه جميع اشياء يك ذات باشد و اين حكم مخالف عقل و مخالف راي حكماء است، اشياء كثير است و بنا بر مذهب توحيد همه يكي باشند. در اين جا مي گويد كه «اين فقير مدتي مضطرب بود تا اين كه به هدايت خدا مشكل را حل كرد. » فصل و از جمله اسباب تكلم ميل و اراده است. فصل و از جمله حكمتهايي كه متعلق است به شرور عالم اينست كه انسان چون مبتلا مي شود به شري و مصاب مي شود به ضرري رجوع مي كند به الله تعالي و تضرع مي كند. فصل و از جملة حكمتهايي كه متعلق به شرور عالم است اينست كه شروري به آدمي مي رسد متفطن مي شود كه خيرات و نعمتهايي كه دارد سبب او از جانب او نيست از جانب الله تعالي است. فصل و از جمله اسباب تكلم اينست كه مشاعر و حواس انسان مساعدت نمي كند به اين كه ما في الضمير ديگر را بداند و حاسه اي به ازاء اين مخلوق نشده است كه ناس بر ضمائر يكديگر اطلاع بيابند. مقصد چهارم: در ذكر كلماتي كه ماثور شده از ائمه اطهار در بيان صنع و حكمت الله تعالي. فصل در توحيد مفضل. مقصد پنجم: در بيان اين مطلب شريف كه ذوات اشياء عالم و حقايق اشياء به جعل و صنع الله تعالي است. فصل توحيد اصل دين است. فصل در اين كه ذوات اشياء به جعل و صنع الله تعالي به هم رسيده است. فصل در تقديس الله تعالي. فصل نصوص دال بر اين كه ذوات اشياء و خواص و آثار اشياء به جعل و صنع الله است. فصل در توهم فاسد اشتراك. فصل توحيد مقام رفيعي است. فصل يكي از راه زنان طريق توحيد اين كه انسان خود را فاعل افعال خود مي داند. (قدريه و مجوسيه) فصل حديث «اول الدين معرفته» . (دانش پژوه) كتاب را براي فرزندش نگاشته و به آن تصريح كرده: «هذا ما اوصي به مصنف كتاب توحيدنامه ولده الرشيد يحيي بن الحسن الحسيني» و مي گويد: «فاني اريد ان اخدم به انشاء الله مجلس مولانا سلطان حسين الصفوي الحسيني الموسوي». بنابراين نام مؤلف آن حسن حسيني است كه در نيمه دوم قرن 11 و اوايل قرن 12 مي زيسته و بيش از اين از مؤلف آن مطلع نيستيم. آن را توحيد نامه و يا تحفه توحيد خانه ناميده » ليكون اسمه كاشفا عن معناه و مشيرا الي غايته و منتهاه». دانش پژوه آن را آئيني براي توحيد خانه مرسوم عصر صفوي دانسته ولي عبارت توضيحي مؤلف چنين نمي رساند و وجه تسميه آن را خود توضيح داده است. او پس از ايراد خطبه اي، خطاب به فرزندش عهدنامه اي به عربي مي آورد و توصيه هائي به او دارد و هدف كتابش را ارائه طريقي براي خداشناسي مي داند و بعد از عهدنامه مطالب كتاب را در چند مقصد و هر مقصد در چند فصل سامان مي دهد. او انديشه در صنع الهي و ذكر خداوند را بهترين راه خداشناسي مي داند و درسراسر كتاب در پي اثبات اين نظر است. از نوع نقل قولها و استدلالها پيداست كه روش فلاسفه مورد نقد و اعتراض نامبرده است و در جاي جاي آن اشكالات و خردگيريهائي بر آن دارد. او از گرايشات عقلي دوري مي كند و در اغلب موارد به آيات و روايات استدلال كرده است. تلاش او بر ارائه روشي براي خداشناسي است كه مبتني بر استدلالهاي فلسفي نباشد او معتقد است كه تدبر در صنع الهي و تفكر در آفاق و انفس بهترين راه خداشناسي است و علاوه بر آن، «ذكر» را براي يافتن بهتر حقايق پيشنهاد مي كند و در اين بين بدون ذكر نام كسي طعنه هائي به فيلسوفان دارد. او در مقدمه كتاب ديگر خود به نام «جلاء القلوب» از اين كتاب نام برده است. شايد نامش در بخش افتاده آغاز و يا انجام نسخه بوده است. برگهاي نسخه جابجا شده و در ص 151 وضع موجود نسخه آمده است: و سميته به «توحيدنامه و تحفه توحيد خانه» ليكون اسمه كاشفاً عن معناه و مشير الي غايته و منتهاه و پيشكش مجلس شاه تهماسب (930-984ق) كرده است. (توحيد خانه يكي از بنيادهاي تبليغاتي روزگار صفوي در اصفهان بوده است) نسخه در دست 5 «مقصد» دار و «فصل» هايي بي شماره. مقصد1- در بيان آن كه راه شناخت خدا كدام است2- در بيان اين كه كارهاي خدا چگونه سبب شناخت او مي گردد 3- (اين عنوان افتاده) 4- در ذكر كلمات مأثور شده از ائمه اطهار در بيان صنع و حكمت خداي 5- در بيان اين مطلب شريف كه ذوات اشياء عالم و حقايق اشياء به جعل و صنع الله تعالي است. كتابي است در خداشناسي، بيشتر بر پايه شناخت كارها و آفريده هاي پروردگار، اندامهاي بشري و استدلال عقلي. فهرست تفصيلي آن را زنده ياد استاد دانش پژوه در «فهرست نسخ خطي كتابخانه آستانه قم (بخش دوم) 95-97» آورده اند. (احمد منزوي) آغاز كتاب: ... و آن عهدنامه اين است: هذا ما اوصي به مصنف كتاب توحيدنامه ولده الرشيد يحيي بن الحسن الحسيني و حثه عليه من كثرة النظر في ذلك الكتاب و قوة التمسك به و حسن رعايته ... واعلم ان التوحيد توحيدان: توحيد عامي و توحيد خاصي. كل واحد منها ذو عرض وسيع و مراتب متفاوته ... [آستانه قم ص 95-97؛ فهرستواره منزوي 6/116 و 9/235؛ عكسي دائرة المعارف 2/75]