جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از تناسب میان آیات قرآن از دیرباز در بین قرآن پژوهان و مفسران مطرح بوده و آثار متعددی نیز در این راستا عرضه شده است. دیدگاه وحدت موضوعی سعید حوّی در الأساس فی التفسیر در بیان ارتباط و تناسب آیات قرآن، شایسته‌ ارزیابی و نقد است. دو رکن اساسی نظریه وحدت موضوعی وی، یکی توقیفی بودن ترتیب و چینش کنونی سوره‌ها در مصحف و دیگری اعتماد به روایات ناظر به تقسیم چهارگانه سُوَر قرآن کریم به اقسام «سبع طوال»، «مئین»، «مثانی» و «مفصل» است. در این پژوهش که به روش توصیفی و تحلیلی سامان یافته است، به دست آمد که هیچ‌ یک از دو رکن فوق قابل اعتماد نیست؛ نه توقیفی بودن ترتیب و چینش سوره‌ها در مصحف کنونی، قطعی است و نه روایات تقسیم رباعی سور قرآن در راستای مقصود او، کارآمد است. از نظر روش نیز نظریه وی که متکی به تقسیم ‌بندی‌های متعدد بر آیات قرآن با محوریت سوره بقره است، با چالش‌های متعددی رو‌به‌رو است! به علاوه تفسیر او نیز نتوانسته است با اتکا به این نظریه، آراء تفسیری ناب و منحصر به فردی ارائه کند؛ به گونه ای که کاربست این نظریه در الأساس فی التفسیر، تفسیری متمایز از تفاسیر پیشین خلق نکرده است.

در خصوص آیات 16 تا 19 سوره قیامت و آیه 114 سوره طه، که پیامبر اکرم(ص) را از تعجیل در قرائت قرآن باز می‌دارند و در این پژوهش از آن‌ها به «آیات نهی از تعجیل در امر وحی» یاد می‌شود، تفاسیر متعددی از سوی مفسران شیعه و اهل سنت نقل شده است. با بررسی مهم‌ترین تفاسیر فریقین، در مجموع شش دیدگاه تفسیری برای آیات فوق به دست آمد که نخستین دیدگاه، مبتنی بر نهی از تعجیل در قرائت قرآن در هنگام دریافت وحی، میان مفسران شیعه و اهل سنت مشترک است و در تمام پانزده قرن پس از نزول مورد توجه بوده است. پنج دیدگاه دیگر، مورد اتفاق همه مفسران نبوده و در تمام سده‌های پیشین نیز مطرح نبوده است؛ چنان که برخی تنها به یک مذهب یا چند اثر تفسیری اختصاص دارند. هر یک از دیدگاه‌های فوق با اشکالات متعددی مواجه‌اند که پذیرش آن‌ها را با دشواری روبه‌رو می‌سازد. این پژوهش با جمع‌آوری کتابخانه‌ای داده‌ها و با توصیف و تحلیل تطبیقی آراء به همراه نقد عقلی، نقلی و تاریخی، ضمن پذیرش وقوع نزول دفعی قرآن بر اساس سوره قدر و دیگر آیات و روایات مرتبط، این نزول را اندکی پیش از نزول آیات نهی از تعجیل در سوره قیامت دانسته و با توجه به روایت امام صادق(ع)، «نهی از تعجیل» را به جهت تنبه و پیش از ارتکاب منهی‌عنه از سوی پیامبر اکرم(ص) و ناظر به عدم ابلاغ قرآن نازل‌شده در نزول دفعی می‌داند.

در باره جنبه ادبی و مدلول عبارت قرآنی «لیس کمثله شیء» دیدگاه‌های متعددی از سوی مفسران و ادیبان مطرح شده است. توالی الفاظ «کَ» و «مِثْل» در آیه شریفه از جنبه ادبی، توهم حشو و از جنبه معنایی، توهم اثبات مِثْل برای خدا را به دنبال داشته که صاحب‌نظران در صدد پاسخ به آن برآمده‌اند. پژوهش حاضر با روش توصیف گزاره‌ها به همراه تحلیل، استنطاق و مقایسه دیدگاه‌ها، آراء مفسّران در خصوص آیه فوق را بر اساس ترتیب تاریخی، ذیل عناوین نه‌گانه استقراء نموده و پس از ذکر دلایل و مستندهای هر رأی، اشکال‌های هر دیدگاه را نیز مطرح نموده است و این دیدگاه را در باره معنای آیه شریفه یاد شده طرح نموده که لفظ «کَ» در آیه، نفی تشبیه از بعض صفات الهی و لفظ «مِثْل» نفی تشبیه از ذات الهی را بر عهده دارد و این دو لفظ هم‌پوشانی و اشتراک معنایی ندارند تا اولاً: در معنای آیه خللی پدید آید و در نتیجه موجب اثبات مثل برای خدا شود و ثانیاً: موجب حشو نیستند تا نیازی به زائد گرفتن لفظی در آیه باشد.

تفاوت دیدگاه مفسران درباره جامعیت موضوعی قرآن کریم در تفسیر آن ها از آیات قرآن کریم مؤثر است به گونه ای که می توان با مراجعه به آثار تفسیری هر مفسّر، دیدگاه وی در خصوص قلمرو موضوعی قرآن را دریافت. در این پژوهش تلاش شده است با بررسی تحلیلی تفسیر نمونه، دیدگاه نویسندگان این اثر درباره جامعیت قرآن کریم در مقام عمل از تفسیر آیات مختلف استخراج شود. بر این اساس، دیدگاه صاحبان تفسیر نمونه به قرار زیر است: الف)قرآن کریم در عرصه علوم الهیات (تمامی ابعاد اصول و فروع دین) دارای جامعیت موضوعی است. ب) قرآن کریم در خصوص علوم انسانی فردی و اجتماعی همچون: روانشناسی، اقتصاد و... به بیان کلیات مورد نیاز برای سعادت انسان پرداخته است. ج) در قرآن کریم به علوم تجربی و فنی مهندسی همانند: بهداشت، نجوم و... به صورت محض پرداخته نشده و سخن گفتن از این مسائل تنها برای توجه دادن به آیات آفاقی پروردگار و شناخت بهتر مبدأ و معاد است. با توجه به نتایج فوق، در عرصه اسلامی سازی علوم علاوه بر تدوین کامل علوم الهیات بر اساس منابع اسلامی، می توان کلیات علوم انسانی، علوم انسانی و همچنین در برخی موارد، جزئیات این علوم را به طور کامل از قرآن استخراج کرد. لکن در حوزه علوم تجربی و فنی مهندسی نمی توان چارچوب علمی بر اساس قرآن تدوین نمود.

برخی از محققین معاصر به واسطه بعضی عبارات صدرالمتالهین بر این باورند که ملاصدرا علاوه بر علم پیشین ذاتی و علم مع الفعل ،به علم پیشین مغایرِ متصل با ذات نیز اعتقاد دارد.در این پژوهش پس از بررسی مستندات، می توان به این نتایج دست یافت که هرچند برخی مستندات این رأی قابل مناقشه است اما صدرالدین منکر علم پیشین مغایرِ متصل با ذات برای خداوند نیست و سخن از صور علمیه ای می نماید که لازم ذاتِ واجب بوده و نیازی به جعل ، تأثیر و تأثر نداشته و از اجزای عالم محسوب نمی شوند که این نحوه از علم را لازمه ی علم پیشین ذاتی و از لوازم قاعده بسیط الحقیقة می داند و مقصود وی از این صور، صور مرتسمه مشاء نیست بلکه همان اعیان ثابته عرفاست که از شئون ذاتی حق بوده و مورد جعل قرار نگرفته و به وجود حق موجودند نه به ایجاد او ،که این مرتبه را قضاء ربانی می نامد که باقی به بقاء واجب تعالی است.