جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مهم ترین ویژگی عصر حاضر پررنگ شدن ارتباطات میان فرهنگی در کنار ارتباطات درون فرهنگی و فرافرهنگی است. رشد و گسترش روزافزون فناوی‌ های ارتباطی زمینه ‌های فشردگی ارتباطات و رقیق شدن مرزهای جغرافیایی را فراهم ساخته و مردمان اقصی نقاط جهان را به‌ گونه‌ای به هم نزدیک ساخته که ارتباط با افراد متعلق به فرهنگ‌ های مختلف گریز ‌ناپذیر گشته است. همین امر، مسائل فراوانی را به‌ دنبال خود آورده است؛ از جمله این‌ که آیا ارتباط با افرادی که از نظر فرهنگی ممکن است تفاوت ‌های جدی با ما(مسلمانان) داشته باشند، نیازمند رعایت چارچوب ‌های هنجاری خاص است؟ پژوهش حاضر با هدف دستیابی به مساله مذکور و با روش توصیفی تحلیلی، اندیشه‌های حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مدظله‌العالی را بررسی کرده و به این نتیجه نایل شده است که رعایت دست‌کم 5 اصل شامل: دعوت، عدالت، حفظ استقلال و عزتمندی، تمسک به مشترکات و تقیه مداراتی در ارتباطات میان‌ فرهنگی توصیه می شود.

بحث دربارة مختصات سبک ‌زندگي اسلامي، در دو سطح «انتزاعي يا اصول سبک‌ زندگي» و سطح «انضمامي يا سوية مشهود سبک ‌زندگي» قابل ‌طرح است. بُعد مشهود سبک ‌زندگي، ناظر به معرف‌هاي عيني و انضمامي است که در کنش‌ها و تعاملات روزمره انعکاس دارند و قابل ‌سنجش و اندازه‌گيري‌اند؛ اما اصول سبک‌ زندگي، به معيار‌هاي کلان و انتزاعي‌تر اشاره دارد که در مجموع، کليت حيات و زيست‌‌جهان مؤمنانه يا الحادي را معين مي‌کنند. در حقيقت، آنچه سبک‌ زندگي اسلامي را از ديگر سبک‌ها و شيوه‌هاي زندگي متمايز مي‌سازد، اصول بنياديني است که به‌تعبير قرآن، سپهر «حيات طيبه» را شکل مي‌دهند. بنابراين، پرسش مهمي مطرح مي‌شود، مبني بر اينکه اصول بنيادين حاکم بر سبک‌ زندگي اسلامي کدام‌اند. در اين پژوهش که با هدف بررسي اصول سبك زندگي قرآن، و با استفاده از ظرفيت روش‌هاي توصيفي‌تحليلي سامان يافت، اين نتيجه حاصل شد که جريان‌يابي اصول بنيادين در واقعيت زندگي روزمره، شيوة زيستِ مؤمنانه را به‌صورتي متفاوت از ديگر سبک‌هاي زندگي رايج متأثر مي‌کند؛ چراکه اگر انقطاع از عالم قدسي، غلبة هوس بر عقل، احساس خودمختاري کاذب، فرم‌گرايي افراطي و شکاکيت فراگير، در کانون انديشه و سبک‌ زندگي غربي جاي گرفته باشد، حضور همه‌جايي خداوند، توحيدمحوري، شريعت به‌مثابة چهارچوب انتخاب‌ها، خودشناسي يا شناخت درست انسان و جهان، فطرت‌مداري و التزام به قوانين برخاسته از آنها، اساس سبک‌ زندگي اسلامي را شکل مي‌دهد.

سبک‌ زندگي، به‌ويژه در سدة اخير جايگاه مهمي در ادبيات علوم انساني مغرب‌زمين به‌ خود اختصاص داده است. اما ورود اين مفهوم با تلقي جديد آن به ادبيات مطالعات اسلامي سابقه چنداني ندارد. در واقع رواج سبک ‌زندگي در کشورهاي اسلامي از جمله در ايران، بيشتر با پسوند «اسلامي» بوده است. بدين‌ترتيب، «سبک‌ زندگي اسلامي» سازه‌اي مفهومي است که در بررسي آن به هر سه واژۀ «سبک»، «زندگي» و «اسلامي» بايد توجه کرد. قيد «اسلامي» به سبک ‌زندگي بيانگر تمايز ماهوي اين نوع سبک ‌زندگي، از سبک‌‌هاي رقيب يا مشابه است. بنابراين، سبک ‌زندگي اسلامي منطقاً بازتاب‌‌هاي خاص در عرصه‌‌هاي ارتباطي، بخصوص در عرصه تعاملات انسان با همنوعان خود دارد. اين پژوهش با توجه به اين تمايز، اين پرسش را مطرح مي‌کند که اصول حاکم بر تعامل با «مردم» در سبک ‌زندگي اسلامي و خاستگاه مباشناختي آن از منظر قرآن کريم کدامند؟ نتيجه‌ تحقيق، که با استفاد از ظرفيت‌‌ روش‌‌هاي توصيفي و تفسيري انجام شد، اين است‌ که سبک‌زندگي اسلامي در بُعد بينشي؛ عقيده به اشتراک در خلقت، برخورداري انسان از کرامت ذاتي و تفاوت‌‌هاي طبيعي زن و مرد؛ و در بُعد کنشي؛ به اصولي از جمله حق‌مداري، ولايت‌مداري، امانت‌داري، جمع‌گرايي، تقدم اخلاق بر حقوق و مانند آن استوار است.

آنچه بیش از همه در مسأله‌ی همگرایی جهان اسلام نیازمند ترمیم است، همانا «الاهیات همگرایی» است. زیرا جهان اسلام بنیان‌های الاهیاتی قدرتمندی دارد و جوامع اسلامی زیست‌جهان خود را طبق الگوی الاهیاتی برمی‌سازند و ازآنجاکه الاهیات رایج بیشتر واگرایانه است، لذا جهان اسلام به ورطه‌ی واگرایی افتاده است. بر این اساس، مسأله همانا بازنگری در الاهیات واگرایی رایج و تبدیل آن به «الاهیات همگرایی» است. بنابراین پژوهش حاضر در گام نخست با معضل امکان همگرایی روبرو است. بحث امکان همگرایی از خلال بررسی حقیقت همگرایی و امکان تفاهم قابل‌طرح است. چون ماهیت همگرایی قسمی تدبیر وحدت در کثرت است. قرینه‌ی این وضعیت در ساحت زبان برقرار است که طبق اقتضای حقیقت زبان و منطق تفاهم، کثرت گفتارها به وحدت درونی آن‌ها بازگردانده می‌شوند. بدین‌سان، امکان تفاهم با امکان همگرایی نسبت مستقیم دارد و با آن ملازم است. بخش منطق همگرایی می‌کوشد دامنه‌ی عام الاهیات همگرایی را روشن نماید و بحث الاهیات همگرایی به‌نحو خاص بر پایه‌ی سه اصل بنیادین اسلام پیش می‌رود: توحید، نبوت و معاد. لذا کوشش شد مهم‌ترین دلالت‌ها و الزاماتِ این اصول در نسبت با همگرایی به تحلیل درآید. در پایان، در پاسخ به دشواری‌های ممکنی که فرارویِ امکان تفاهم و الاهیات همگرایی قرار دارد، تلاش شد از خلال طرحِ «اخلاق همگرایی» پاسخ عملی بدان‌ها فراهم آید. اخلاق همگرایی معطوف به پرورش مهارت‌های شهروندان جهان اسلام، به‌ویژه مهارت‌های فکری، عقلانی و معنوی در راستای پذیرش مسئولیت همگرایی است.

تدوین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت دارای استلزاماتی است که بدون توجّه به آن‌ها نمی‌توان الگوی کامل و جامعی برای پیشرفت در یک جامعه خاص ترسیم کرد. بی‌تردید یکی از استلزامات، بررسی مبانی در سطوح پایه‌ای آن است که به‌عنوان زیرساخت‌های نظری و بینشی الگو تلقی می‌شوند. پرسش مهمی وجود دارد مبنی بر این‌که جهان‌شناسی به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی مبانی پایه، چه ارتباطی با الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت دارد؟ در پژوهش حاضر تلاش شد با استفاده از روش سنتی تفسیر متون دینی برخی از مهمترین گزاره‌های جهان‌شناختی را مطمح‌نظر قرار داده و دلالت‌های آن بر الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را بررسی شود. در پاسخ به سه پرسش فرعیِ ناظر به رابطه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و جهان‌شناسی(فرجام‌شناسانه، نقش انسان در مطلوبیت آینده و سازوکار تاثیر عمل انسان) مشخص شد که از سویی، اولاً، وجود رابطه میان اعمال انسان و فرجام انسان انکارناپذیر است و توجّه به این رابطه نقش بسزایی در مدیریت زندگی بشر دارد. ثانیا، پیوند عمل انسان و جهان در بیان قرآن به چند شکل تصویر شده و ثالثاً، چگونگی تاثیر عمل انسان بر آینده او برای بشر قابل فهم نیست. و از سوی دیگر، وابستگی هستی به خداوند و قانونمندی هستی که در جهت مقصد نهایی در حرکت است، الزاماتی را برای جهان اجتماعی به‌دنبال دارد که کمال‌گرایی، انطباق جهان اجتماعی با جهان طبیعی و هدفمندی زندگی بشر از جمله آنهاست و شاکله الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت مبتنی بر همین نگاه زیرساختی است.

مفهوم سبک ‌زندگی در تمدن غربی به این دلیل که اغلب در چارچوب نوعی مصرف‌گرایی سطحی نمود یافته، به ابتذال کشیده شده است. سبک ‌زندگی در این تلقی، نوعی زندگی مسرفانه، پر زرق و برق و تجملی را تداعی می‌کند که عمدتا بر منطق چشم و همچشمی در مصرف کالا و مد استوار است. اما سبک‌زندگی در تلقی قرآنی اشاره به واقعیت بنیادینی دارد که همه مفاهیم، تعاریف، دیدگاه‌ها و روایت‌های معطوف به فرهنگ و تمدن از آن سرچشمه می‌گیرند. سبک‌زندگی در حقیقت محتوا و روح عینیت‌یافته فرهنگ و تمدن به‌شمار می‌رود. از این رو، «واقعیت اعلا» یا «بخش حقیقی و نرم افزاری تمدن»، در حقیقت جامع‌ترین و سنجیده‌ترین بیانی است که اهمیت کانونی این واقعیت را در حیات انسانی به وضوح منعکس می‌کند. در این نوشتار مبانی فرهنگ‌شناختی سبک‌زندگی از منظر قرآن با استفاده از روش تحلیلی استنباطی مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه به‌دست آمده حاکی از آن است که از نگاه قرآن کریم، سبک‌زندگی طیب در جامعه‌ای امکان تحقق و وقوع دارد که الگوها و هنجارهای رفتاری آن از نظام فرهنگی متعالی و رشدیافته ریشه گرفته باشند. از نظر قرآن، نظام فرهنگی متعالی حق‌مدار، حکیمانه، مبتنی بر فطرت، دارای بنیادهای ثابت، سودمند و سازواره و منسجم است.

تحول در علوم انسانی در جوامع اسلامی نیازمند تحولات روش‌شناختی در جهت تولید و یا کشف نظریه‌های اسلامی است. برغم این اهمیت هنوز یک روش‌شناسی کامل به‌خصوص برای استخراج نظریه‌های اجتماعی قرآن کریم از سوی اندیشمندان اسلامی ارائه نشده است. هرکدام از روش‌های موجود دارای مزیت‌ها و کاستی‌هایی است. به‌همین دلیل استفاده از ظرفیت‌های مثبت هرکدام از روش‌های موجود ضرورتی انکارناپذیر است. در باب روش‏ شناسی فهم قرآن، شهید سیدمحمدباقر صدر و توشی‏هیکو ایزوتسو، دیدگاه‏های بدیعی را مطرح ساخته‏اند. ایزوتسو با طرح مباحث معناشناسی نوین در ارتباط با فهم نصوص دینی افق‏های جدیدی در باب فهم و تفسیر قرآن گشود. شهید صدر نیز با بنیان‌نهادن فقه نظریات و طرح روش‏شناسی موضوعی یا واقع‏گرا، زمینه تحول اساسی نه تنها در روش‏ شناسی فهم قرآن بلکه در علوم انسانی در کلیت آن ایجاد کرده است. دیدگاه این دو متفکر به‌تنهایی دچار کاستی‌هایی است؛ اما مباحث آن‏ها به‌طرز جالب توجهی همدیگر را تکمیل می‏کند. این مقاله با روش مقایسه‌‌ای متوازن پیوسته و با ترکیب نظریات شهید صدر و ایزوتسو، الگویی روش‏ شناختی کارآمد‏تری در زمینه اکتشاف نظریه قرآن ارائه می‌کند.

رشد و گسترش علوم انسانی اسلامی در گرو روش‌شناسی‌های دقیق و ارائه راهکارهای علمی متناسب در عرصه‌هایی است که نماد فرهنگ و تمدن اسلامی به‌شمار می‌روند. عرصه‌هایی از قبیل الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و سبک زندگی اسلامی به‌دلیل شمول و کلیت‌شان همه عرصه‌های علوم انسانی را دربر می‌گیرند و اهتمام به روش‌شناسی و نظریه‌پردازی در این دو عرصه نقطه ثقل تحوّل در علوم انسانی به‌شمار می‌رود. علوم انسانی هم‌چنان که پیشران توسعه در مغرب زمین به‌شمار می‌رود، عنصری تعیین‌کننده در تحقق الگوی اسلامی پیشرفت و نیز سبک زندگی اسلامی در جهان اسلام تلقی می‌شود. تغییر مسیر علوم انسانی از رویکردهای غربی به سمت‌وسوی مسائل اسلامی و حتّی بومی، استلزاماتی دارد که در این مقاله مورد توجّه قرار می‌گیرد. بدین‌ترتیب با بهره‌گیری از ظرفیت «روش مقایسه‌ای متوازن پیوسته»، در پاسخ به این پرسش که از نگاه اسلامی، نظریه‌پردازی در عرصه‌های جدید دارای چه استلزاماتی است، دیدگاه نظری و روش‌شناسانه آیت‌الله اعرافی درباره استلزامات ورود به عرصه‌های جدید برجسته می‌شود. آیت‌الله اعرافی به‌عنوان یک فقیه، از نقطه‌نظر روش‌شناختی، توجّه به 5 مقوله مهم را برای تحقق سبک زندگی اسلامی و نیز پیشرفت(به‌عنوان دو نمونه از عرصه‌های پژوهشی نو) ضروری می‌دانند که عبارتند از: فلسفه، اخلاق، فقه(ورود مصداقی یا ارائه قواعد عام)،‌ امتداد قواعد عام فقهی و بهره‌گیری از علوم تخصصی و کاربردی روز(معرفت بشری) با هدف الگوسازی‌های عینی و عملی. این الگوی روش‌شناختی دارای سه سطح (فلسفه، اخلاق و فقه) است که در این‌میان، فقه از جایگاه محوری برخوردار است و از همین منظر(سطوح) قابل مقایسه با برخی الگوهای ارائه شده از سوی برخی متفکران اسلامی و غیر اسلامی در این زمینه است.