جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اساسی‌ترین واژه در قرآن کریم دال بر مفهوم خانواده واژه «اهل» است. مقاله حاضر در صدد است با روش تحلیل و توصیف، و با بررسی کاربردهای لغوی و قرآنی واژه «اهل» معنای اساسی آن و گستره مفهومی آن را کشف کرده و بر اساس آن «اهل» در آیه 6 سوره تحریم را بازتفسیر کند. نتایج حاصل از تحقیق آن است که از میان 5 معنای بیان شده برای «اهل» در لغت، معنای اساسی آن انس و الفت است و 4 معنای دیگر به معنای انس برمی گردد، و در قرآن در معانی: خانواده هسته‌ای، گسترده، ساکنان یک مکان، کسانی که با فرد زندگی می‌کنند، پیروان کتب آسمانی آمده است. بنابراین به نظر می‌رسد این واژه در آیه 6 سوره تحریم، قابل تفسیر به مراتب مختلف خانواده بوده و دست کم قابل تعمیم به رحم و خویشان است، در نتیجه خداوند در این آیه همه خویشان را به دلسوزی و تلاش برای هدایت و سعادت همه مراتب خانواده از هسته‌ای تا گسترده به ترتیب اولویت، و حفظ و نگهداشت آنها از آتش جهنم با شیوه‌های مختلف تربیتی از جمله امربه معروف و نهی از منکر سفارش کرده است.

رویکرد جدید تربیت دوجنسیتی شکل جدیدی از نقش جنسیتی را تعریف می‎کند که خصوصیات و ویژگی‎های زنانه و مردانه را برای هر دوجنس به صورت یکسان و برابر می‎خواهد. یکی از مهم‎ترین مبانی که در این رویکرد بر آن تأکید می‎شود تساوی است. مبنای اخلاق اسلامی در مواجهه با جنسیت زنانه و مردانه توجه به تفاوت‎ها و نقش‎ها متناسب با ویژگی‎های تکوینی زنانه و مردانه است. این پژوهش که از نوع تحقیقات کتابخانه‎ای است با روش توصیفی−تحلیلی، با رویکرداخلاق اسلامی مبتنی برمنابع اسلامی همچنین منابع مرتبط با مسئله از جمله متون روانشناسی، جامعه‎شناسی و مطالعات زنان مبنای تساوی درتربیت دوجنسیتی را مورد ارزیابی و نقد قرار می‎دهد. یافته‎های پژوهش حاکی از آن است که اخلاق اسلامی زن و مرد را با توجه به اشتراکات از نظر ازرشی برابر می‎داند ولی با توجه به تفاوت‎ها و استعدادها و توانایی‎هایی تکوینی هرکدام −به‎عنوان حق طبیعی− دارای وظایف خاصی می‎داند که توجه و رعایت آن باعث دستیابی به سعادت فرد و جامعه می‎شود. اخلاق اسلامی چنین تشابه مبتنی بر همسانی تکوینی زن ومرد درخلقت را نمی‎پذیرد.

از شیوه‌های تربیتی مؤثر در فرایند یادگیری و آموزش، روش پرسش و پاسخ است. آیا از این شیوه در قرآن و سیرۀ ائمة اطهار استفاده شده است؟ در این تحقیق به روش توصيفي ـ تحليلي با تحلیل آیات و روایات و سیرۀ معصومان به دنبال بررسی جزئیات این روش هستیم. محتوای قرآن و روایات گویای آن است که قرآن، نه‌تنها شیوۀ‌ پرسیدن را رد نمی‌کند؛ بلکه مردم را به آن دعوت می‌کند و با ظرافت بیان می‌دارد که باید از أهل علم پرسید. در قرآن گاهی مردم می‌پرسند و گاهی سؤال از ناحیۀ خداوند و به هدف تبلیغ معارف دین، برانگیختن تفکر و... است. روایات متعددی در مورد اهمیت پرسش‌گری وجود دارد، با مراجعه به روایات در حوزه‌های فقهی مشخص‌ مي‌شود که پیدایش آنها بر پایۀ پرسش‌گری بوده است. پرسیدن، سبب بالا بردن سطح معلومات، کاهش جهل و نادانی، درک بهتر موضوع و... شده؛ با ایجاد انگیزه، فرد را به سمت کشف ناشناخته‌ها و پیشرفت سوق می‌دهد.

از مهم‌ترین ابعاد تربیتی زیارت، که نقش بسزایی در رشد و ارتقای عاطفی و انگیزشی زائر ایفا کرده و زمینه‌ساز ایجاد کنش‌ها و رفتارهای بهنجار او را فراهم می‌آورد، تربیت عاطفی است که بازتاب این نوع از تحریک عواطف و انگیزش‌سازی را مي‌توان در زیارت‌نامه‌های معصومان علیها السلام پی‌گیری و مشاهده کرد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، کارکرد زیارت در رشد و ارتقای تربیت عاطفی زائر را در خلال بیانِ گونه‌های مختلف تربیت عاطفی، با بررسی دیدگاه اسلام و روان‌شناسی معرفی کرده، و به تحلیل آیات و احادیث و نیز یافته‌های علمی جدید در این زمینه در ضمن زیارت جامعۀ کبیره پرداخته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که زیارت به‌عنوان واقعیتی دینی با تحریک عواطف و ایجاد انگیزه، روح و روان فرد را مورد تأثیر قرار داده و زمینه را برای خَلق عواطف سالم، همچون آرامش، احساس امنیت، امیدآفرینی و همچنین مهار احساسات غلط و زدودن عواطف ناسالم همچون وابستگی‌های غلط و احساس تنهایی فراهم مي‌كند.

در مفهوم‌شناسی «دلال» به‌مثابه شیوه‌ای در رابطه بنده با خداوند، دو برداشت ایجابی و سلبی، قابل تبیین است. در بعد سلبی، نیایشگر در دام آفاتی می‌افتد؛ حجاب‌هایی نظیر: عجب، کبر و ...؛ بعد ایجابی نیز به ظرافت‌ها و لطافت‌های مناجات باخدا اشاره دارد که نیایشگر با شیرین‌زبانی و ناز و کرشمه، تلاش دارد خود را هرچه بیشتر به معشوق نزدیک کند. این مقاله، به روش توصیفی ـ تحلیلی و با جستجو در دعاهای امامان معصوم به‌ویژه مناجات عارفانه، امام سجاد× می‌کوشد، ابعاد مختلف دلال را واکاوی کند؛ نتایج این بررسی‌ها نشان می‌دهد؛ برخلاف دیدگاه برخی از محققان، که عمدتاً دلال را تنها در حوزه سلبی مورد توجه قرار داده‌اند، در سیره عبادی ـ اخلاقی معصومان^ بر بعد ایجابی تأکید زیادی شده است؛ افزون‌براین، می‌توان نمونه‌هایی از دلال فعلی و رفتاری را در سیره آنان جستجو کرد که دیگران به این معنا اشاره‌ای نکرده‌اند.

مسئوليت پذيري اجتماعي، پاية اخلاق اجتماعي است و از عناصر اساسي فرهنگ بومي ما، سرماية اصلي جريان انقلاب اسلامي و از مفاهيم مهم برنامة توسعة پايدار جهاني و به معناي تعهد دروني و اخلاقي در مقابل جامعه و ديگران است. در اين نوشتار با روش توصيفي-تحليلي و قياسي به بررسي مفهوم مسئوليت اجتماعي از نگاه اسلامي و ابعاد و ويژگي هاي آن پرداخته شده و به پرسش هاي اساسي دربارة ماهيت و خاستگاه مسئوليت اجتماعي، گونه‌شناسي و نحوة اعتبار اين مفهوم، نحوة صدق بر مصاديق، ارکان و ساخت مفهومي و نهايتاً ارتباط آن با مفاهيم نزديک، پاسخ داده شده است. چنانکه از تحليل اين مفهوم با استفاده از امکانات فلسفه و معارف اسلامي و با تکيه بر آراي يکي از متفکران برجستة معاصر در اين حوزه به‌دست مي آيد، مفهوم مسئوليت اجتماعي در رويکرد اسلامي، نه صرفاً يک قرارداد اجتماعي و حقوقي، بلکه مفهومي اخلاقي مبتني بر حقايق و مبادي توحيدي و از سنخ معقولات ثاني فلسفي است که با در نظر گرفتن رابطة سبب و مسببي بين افعال اختياري انسان و اهداف صحيح جامعة انساني، با معيار فطرت و شريعت، انتزاع شده است و در امتداد مسئوليت انسان در برابر خدا و خويشتن، دامنة وسيعي در همة حوزه هاي زندگي اجتماعي با اولويت هاي خاص خود دارد و حد نصاب آن به عنوان يک ارزش اخلاقي، قصد رضاي الهي است. همچنين اين مفهوم، مفهومي جامع است که رابطة آن با حقوق اجتماعي رابطه تضايف، و نيکوکاري وجه ايجابي آن است.

احساسات و عواطف آدمی نقش ویژه‌ای در شیوه رفتار و اعمال انسان ایفا می‌کنند. این تأثیرگذاری در حیطه عبودیت و رفتار مذهبی نیز مشاهده می‌شود. این مسئله که احساسات پیش‌برنده در مسیر عبودیت و بندگی هستند و یا بازدارنده، محل بحث است. هدف این پژوهش بررسی آسیب‌هایی است که احساسات می‌توانند به ساحت عبودیت و رسیدن به قرب الهی وارد کنند. مطالعات پیشین به‌صورت صریح به این موضوع نپرداخته‌اند. لذا درصدد دستیابی به این هدف از روش توصیفی ـ تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای از منابع معتبر تفسیری، روایی و اخلاقی استفاده شده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که احساسات منفی و بازدارنده مثل ترس و ناامیدی می‌توانند انسان را از حرکت به‌سوی عبودیت بازدارند، بدان جهت که مانع از شناخت حقیقی پروردگار و درنتیجه بروز اعمال عبادی می‌شوند. رابطه این احساسات با پس‌رفت در صراط بندگی، رابطه‌ای هم‌افزاست. لذا ریشه برخی گناهان مثل حسد را می‌توان در احساسات ناهنجار و متضاد با فطرت انسان مشاهده کرد.

انسان در طول زندگی، پیوسته نیازمند تعامل با دیگران است و برای تحقق هر چه بهتر اهداف خود در روابط میان‌فردی، ناگزیر از توجه به تربیت اجتماعی است؛ از این رو، ضرورت دارد درباره طراحی نظام تربیتی در ساحت اجتماعی به طور جدی اندیشه کرد. در میان ارکان نظام تربیت اجتماعی، مبانی به عنوان منبع استخراج اهداف، اصول و روش‌ها، اهمیت بالایی دارد؛ به گونه­ای که قوت و ضعف هر نظام تربیتی به میزان اتقان و صحت مبانی آن بستگی دارد. پژوهش حاضر درصدد است تا با روش اِسنادی و از طریق توصیف و تحلیل داده‌ها، مبانی تربیت اجتماعی را با نگرش به آموزه‌های اسلامی، اعم از آیات، روایات و منابع تفسیری به ‌دست آورد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مبانی تربیت اجتماعی را می‌توان ذیل چند مبنای کلی با عناوین «مبانی جامعه‌شناختی»، «مبانی انسان‌شناختی» و «مبانی روان‌شناختی» گنجاند. مبانی جامعه‌شناختی مواردی از قبیل اجتماعی بودن انسان، تأثیر و تأثر متقابل انسان و محیط اجتماعی، فرهنگ‌پذیری و مسئولیت اجتماعی انسان را در برمی­گیرد. از جمله مبانی انسان‌شناختی می‌توان به برخورداری انسان‌ها از فطرت مشترک و کرامت ذاتی اشاره کرد. ذیل مبانی روان‌شناختی نیز دو مبنای هیجانی بودن و مهرورز بودن انسان قرار می‌گیرد.