جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر بر مبنای روش تحقیق توصیفی- تحلیلی می‌کوشد جایگاه زمان را در نظام فکری داریوش شایگان به خصوص ظهور و بروز آن در قلمرو فرهنگ سنتی و مدرن، شعر، نقاشی و رمان مورد ارزیابی قرار دهد. نتایج به دست آمده حاکی از این است که او دالّ مرکزی یا هستۀ مرکزی فرهنگ را زمان می‌داند. این هستۀ مرکزی در فرهنگ‌های سنتی مشرق‌زمین، زمان اسطوره‌ای و در فرهنگ مدرن غرب، زمان خطی است. او با تعلق خاطری عمیق که به زمان اسطوره‌ای و تجلیات آن دارد می-کوشد با نقب‌زدن به اندیشه‌های گوناگون آن را بیابد. از نظر شایگان، هرچند با ظهور مدرنیته در فرهنگ غرب، زمان اسطوره‌ای به محاق رفت و زمان خطی به جای آن قرار گرفت، اما در پایان قرن بیستم در پی انقلاب الکترونیک، زمان خطی جای خود را به زمانِ حالی جهانی داد که قرابت زیادی با زمان اسطوره‌ای دارد. البته که نباید از اختلاف هستی‌شناسانه آنها غافل بود. سرانجام، این سعی و تلاش شایگان او را به سوی رمان سوق می‌دهد و زمان اسطوره‌ای آغازین را در رمان « در جستجوی زمان از دست رفته» مارسل پروست می‌یابد.

«رضا» یکی از مقامات عرفانی و بلکه والاترین آنهاست. با‌توجه به اهمیّت آن در سیر‌و‌سلوک عرفانی، پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی- تحلیلی، مقام‌عرفانی رضا را در اللّمع سرّاج‌طوسی به‌عنوان قدیمی‌ترین اثر تعلیمی عرفانی مورد بررسی قرار داده و مبتنی بر کلام امیرالمؤمنین (ع) آن را نقد کرده و تأثیرپذیری این متن را از آموزه­های امام عارفان شناسایی کرده است. سرّاج همچون بعضی دیگر از عارفان با شاخص­هایی مقامات را از احوال جدا کرده و «رضا» را جزو مقامات لحاظ کرده است و پس از آن، احوال را برمی­شمارد. اما تطبیق کلمات امیرالمؤمنین (ع) در خصوص «رضا» بر شاخص­های مذکور، نشان می­دهد دیدگاه عرفایی چون ابن عربی با کلام حضرت سازگارتر است که تفاوت احوال و مقامات را از حیث شدت و ضعف می­بینند و تمایز ماهوی میان آن‌ها قائل نیستند. در سخنان حضرت، مرز گذاری و دسته‌بندی میان احوال و مقامات وجود ندارد و می‌توان هم احادیث دالّ بر مقام و اکتسابی ‌بودن رضا و هم احادیث دالّ بر حال و اعطایی ‌بودن رضا را در آن مشاهده کرد. با توجه به کلام امیرالمؤمنین (ع)، مرتبۀ سومی که سرّاج برای اهل رضا قائل شده ‌است، امکان تحقق ندارد و این از ایرادات تقسیم‌بندی سه‌گانۀ اوست.

در میان مباحث مهم کلامی، موضوع «نحوه خالقیت خداوند در هستی» به چگونگی تکثّر موجودات از خداوند می­پردازد. این موضوع یکی از اولین و کلیدی­ترین مباحث در ترسیم هستی‌شناسی است که بررسی ساختار و ضوابط حاکم بر آن در فهم بهتر دیگر اجزای جهان­بینی اثرگذار خواهد بود. علاوه بر آن، بررسی این موضوع به چگونگی ساختار جهان­بینی و شناسایی انسجام حاکم بر آن نیز کمک می­کند. در این مقاله، نحوه خالقیت خداوند در عرفان کیهانی به کمک دو مدل «گستره عرضی عالم» و «سلسله طولی وجود» بررسی شده تا تحلیل دقیقی از اجزای حاکم بر آن و بررسی انسجام و پیوستگی­ش به دست آید، زیرا با ترسیم مدل­های هستی­شناسی در نحوه تعامل مبدأ با عناصر هستی(ساختار گستره عرضی عالم) و نسبت مبدأ هستی با دیگر اجزاء(ساختار سلسله طولی وجود)، می­توان خطاها و ضعف­های محتمل در رویکرد عرفان کیهانی(حلقه) را بازشناخت. این پژوهش با روش توصیفی‌ـ تحلیلی، ابتدا نحوه خالقیت خداوند در عرفان کیهانی را بیان(توصیف) می­کند، و پس از آن، از منظری تحلیلی به بررسی و نقد روابط درونی حاکم بر آن­ می­پردازد. نتایج این تحقیق نشان می­دهد که نحوه خالقیت خداوند در عرفان کیهانی فاقد شفافیت لازم در بیان نحوه خالقیت خداوند است و در نسبت میان اجزای هستی و خالقیت خداوند در فرایند هستی به ابهامات و تناقضات ساختاری دچار شده است. چندان­که در بیان نحوه خالقیّت خداوند با ضعف اساسی در تبیین، انسجام درونی و ساختاری روبه رو خواهد بود.

«هستی‌شناسی»، یکی از موضوعات و مسائل مهم در حوزة فلسفه و عرفان است که عارفان در این زمینه، نگاه ویژه و تفسیر خاص داشته‌اند. ابو عبدالله نفّری، به عنوان یکی از همین عارفان، گزارش تجارب عرفانی خود را در دو کتاب «المواقف» و «المخاطبات» در بندهای متعدّد و با زبانی بسیار پیچیده، ارائه کرده است و می‌توان نگرش هستی‌شناسانة او را از آن مطالب، استنباط نمود. پرسش این مقاله، به طور مشخص این است که «هستی‌شناسی» در اندیشه عرفانی نفّری چه ویژگی‌هایی دارد؟ نگارندگان در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی، محتوای «هستی‌شناسانه» اندیشه عرفانی وی را استخراج و تدوین کرده و به این نتیجه رسیده اند که نفّری بر محور تقسیم‌بندی هستی و نام‌گذاری آن به «ماسوا» و «حرف» و نماد بودن هستی‌های این جهانی، مطالب خود را بیان کرده و همچنین سلسله‌مراتبی برای هستی قائل شده است که عبارت است از «نازل»، «میانی» و «عالی» و اوصافی را برای هر مرتبه بیان کرده است. این مراتب، دارای نسبت تشکیکی با یکدیگر هستند و دیدگاه نفّری در مورد هستی را می‌توان در نگرش تشکیک خاص‌الخاصی جانمایی کرد. او به دوگانه‌انگاری هستی از دو وجه «خلقی» و «حقّی» قائل است و به جنبة پدیداری و آینگی هستی برای حق‌تعالی، در مراتب «میانی» و «عالی» معتقد است و نیز مسئلة حجاب‌ها را در سلوک برای عارف در مراتب هستی، مطرح کرده است. تکلّم نیز یکی دیگر از احکام هستی در اندیشة او است.

تصوف از بدو پیدایش در دنیای اسلام، از ناحیه فقها در معرض انتقادهای فراوانی بوده است. ابن‌جوزی و ابن‌تیمیه از جمله برجسته‌ترین این فقها محسوب می‌شوند. این نوشتار، با روش توصیفی‌تحلیلی آرای ابن‌جوزی و ابن‌تیمیه را در نقد تصوف می‌کاود. ابن‌جوزی صوفیه را به دو گروه صوفیه متقدم و صوفیه متأخر تقسیم می‌کند. صوفیه متقدم را مقید به شریعت می‌داند و در زمره زهّاد قرار می‌دهد، ولی دنیاگریزی، علم‌گریزی، عشق و سماع صوفیه متأخر را مذمّت می‌کند. از دیدگاه ابن‌تیمیه، صوفیه به دو گروه صوفیه اهل علوم دینی و صوفیه اهل فلسفه تفکیک می‌شوند. وی صوفیه اهل علوم دینی را بدعت‌گذار تلقی نمی‌کند، ولی به عقاید صوفیه متفلسف به سبب تأثیرپذیری از فلاسفه، برتری ولایت بر نبوت، فنا و وحدت وجود، نسبت کفر می‌دهد. در نهایت، ابن‌تیمیه در قیاس با ابن‌جوزی، دیدگاه مثبتی به تصوف داشته است.

افراط در تأویل‌گرایی، یکی از ویژگی‌های مهم اسماعیلیه است که موجب تمایز آنان از سایر مذاهب اسلامی می‌شود. با توجه به آثار حکیم ناصرخسرو قبادیانی، یکی از کلیدی‌ترین مؤلفه‌های ذهنی و اعتقادی این حکیم و سخنور بزرگ ادب فارسی، مقولۀ تأویل است. او به‌عنوان «حجت» در مذهب اسماعیلی، در آثار منظوم و منثور خود بارها مسئلۀ تأویل را به کار برده است؛ چنانکه کتاب وجه دین او آکنده از تأویلات است؛ به گونه‌ای که در این کتاب بسیاری از احکام دین و شریعت را نیز تأویل کرده و قائل شده است شریعت بدون تأویل هیچ ارزشی ندارد و همچون جسد بدون روح است. همچنین، علامه طباطبایی، فیلسوف و مفسّر معاصر، در باب تأویل برای الفاظ قرآن، معانی باطنی قائل است. هر دو آنان معتقدند کل قرآن تأویل دارد؛ اما بیشتر تأویل‌های ناصرخسرو در باب شریعت است و بسیاری از آنها از نوع تأویل مذموم؛ امّا تأویل‌های علامه طباطبایی براساس معارف قرآنی و اهل بیت است و از نوع تأویل محمود. علامه طباطبایی با وجود اعتقاد به تأویل همۀ آیات، برخلاف ناصرخسرو به تأویل آیات‌الاحکام نپرداخته است و تأویل‌های ناصرخسرو با نظر او سنخیت و مطابقت ندارند. در این مقاله، ابتدا تأویل ازنظر ناصرخسرو در کتاب وجه دین و علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به روش توصیفی – مقایسه‌ای، بررسی و سپس تشابه و تفاوت نظر آنان تبیین و تحلیل شده است.

عین‌القضات همدانی (490-525 ق.) از مهمترین پیشروان سنت ‌حکمت ایرانی، و از معدود اندیشمندانی است که مباحث کلامی، فلسفی و عرفانی را به طور هم‌زمان می‌توان در اندیشه‌های او دید. برای بررسی و تحلیل مبانی و مفروضات آرای عرفانی وی، پژوهش حاضر با‌روش توصیفی و تحلیل محتوایی در سه بخش مبانی هستیشناختی، معرفتی و سلوکی انجام شده است؛ و نشان میدهد، عینالقضات از مباحث وجودشناختی با هدف معرفت حق و سیر و سلوک عرفانی بهره گرفته است. او اگرچه در تقسیم‌بندی وجود، از فلاسفه متأثر است؛ ولی «ممکن‌الوجود» در تقسیم‌بندی او جایگاه حقیقی ندارد و معتقد است وجود واحد است و آن را جوهر یکتا و مصدر و کل هستی مینامد که هر چه جز او عدم است؛ امّا او عدم را به دو معنی نیستی محض و پوشیدگی به‌کار برده که منظور از آن به‌ترتیب حدوث مادیّات، و قِدم انوار است. بنابراین نور، در هستی‌شناسی او ظهورِ وجود و معادل صفات الهی است که از صفت رحمانیّت، نور محمّد، و از صفت جبّاریت، نور ابلیس به وجود میآید؛ بههمین علّت عینالقضات نور محمّد را در کنار الله، مصدر موجودات نامیده و با نور دانستن ظلمت، از ثنویان فاصله گرفته و سعی نموده است با بحث «معیّت»، صدور کثرت از وحدت، و با بحث «تجلّی»، ظهور صفات از ذات را تبیین نماید. او اگرچه مانند بسیاری از عرفا، معرفت را در مقابل علم اکتسابی، علم لدنّی یا ذوقی دانسته است؛ ولی علم و معرفت را نه صرفاً دو مفهوم شناختی، بلکه دو عالم وجودی مختلف در نظر گرفته است؛ و در بحث زبان شناختی معرفت، به طرح مباحثی نو از جمله مسئلهی «الفاظ متشابه» پرداخته است که به دو سطح گفتمان تفکر عقلی و قلمرو ورای عقل اشاره دارد؛ و گاهی نیز به نظریه‌های هرمنوتیکی نوین نزدیک میشود. همچنین در بحث سلوک، این نظریه مطرح میشود که عینالقضات حلقهی واسط بین دو سنّت عرفانی مختلف، و در عینحال مشابه است. او با طریقت «قلندری» پیوند مستقیم، و با «سیهگلیمان» ارتباط غیرمستقیم دارد؛ و با مقایسه‌ی مبانی آرای عرفانی وی و مبانی آیین گنوسی مشخص میشود که بیشترین میزان این شباهت به مباحث معرفتی بازمیگردد.

پس از طرح وحدت وجود در عرفان نظری، همواره برخی از فقها به نسبت حق با خلق در این نظریه نقد وارد کردند. به باور آن‌ها، تمایزی میان حق و خلق در وحدت وجود نیست و این امر با توجه به تمایز ذاتی حق و خلق در منابع دینی پذیرفتنی نیست. بررسی دیدگاه عرفا نشان می‌دهد که آن‌ها به عینیت محض میان حق و خلق قائل نیستند و در آثارشان، دست‌ِکم، از دو تمایز بطنی و احاطی سخن به میان آمده است. خصوصیت هر دو نوع تمایز این است که به‌جایِ طرح تمایز در دو وجود، آن را در قلمرو یک وجود تبیین می‌کند و به همین علت، گریز از عینیت در آن ممکن نیست؛ بنابراین، دو تمایز عرفانی مذکور نقد فقها را که بر اساس تمایز وجودی حق و خلق شکل گرفته، مرتفع نمی‌سازد.