جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خدایی که در عرفان، توسط عارفان مسلمان معرفی و تبیین شده است، دارای وجود و وحدت شخصی است. کشف‌الاسرار روزبهان بقلی شیرزای، دربارة بیان مکاشفات او از تجلیّات و تمثلات حقّ در هدایت و کشش سالکان به سوی خویش است. روزبهان در این اثر، ظهورات و جلوات حقّ را بیان نموده است. هدف این پژوهش در پی پاسخ‌گویی به این پرسش‌هاست که روزبهان تا چه اندازه از اندیشة عرفا در خدای متشخّص پیروی کرده است؟ پیشینة معرفتی روزبهان در حوزة عرفان اسلامی، و آشنایی او با آیات و روایات، تا چه اندازه در شکل‌گیری مکاشفات او از خدای متشخّص مؤثر بوده است؟ اندیشه خدای متشخّص در کشف‌الاسرار، از نگاه معرفت‌شناختی چگونه قابل تحلیل است؟ نوشتار حاضر با روش تحلیلی ـ توصیفی به نگرش این عارف، در رابطه با تجلّی خداوند و نحوة حضور او در جهان پرداخته است. خداوند برای هدایت و کشش روزبهان به سوی خویش به شکل خدای متشخّص و در قالب پیر و شیخ، چوپان، نوازنده، ترکان زیبارو، رقصنده، ساقی، مؤذن، قصاب، شیر، گل سرخ، نور، سنگ‌های قیمتی و خاص، تجلّی کرده است. نتایج به دست آمده، گویای آن است که روزبهان از اندیشه خدای متشخّص در سنت عرفا پیروی کرده و این تشخّص را در نمودها و گونه‌های مختلف بیان نموده است و قرآن کریم، روایات و عرفای گذشته در شکل‌گیری اندیشة او مؤثر بوده و از منظر معرفت‌شناختی، این اندیشه قابل توجیه است.

به اعتقاد اکثر عرفا در عرفان اسلامی، هدف از خلقت عالم و آدم معرفت و عرفان خداوند متعال است. در این راستا در این پایان‌نامه، به شناخت عرفان عملی و عرفان نظری از منظر یکی از عرفای کامل و واصل معاصر، به نام علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی پرداخته‌ایم. در این پایان‌نامه، ابتدا زندگی شخصی علامه‌ طهرانی و فراز و نشیب‌های آن را بیان کرده‌ام، سپس جنبه‌های مذهبی، علمی، اجتماعی و عرفانی و آثار و تألیفات ایشان بررسی کرده‌ام. پژوهشگر در این تحقیق به تعاریف عرفانی بودنِ آراء و اندیشه‌های ایشان، توجه کرده و در ادامه بحث شریعت از دیدگاه علامه طهرانی را مطرح کرده و به عرفان عملی و مواردی مانند؛ استاد، اخوّت، توبه، بیداری سحر، ریاضت و...، از دیدگاه ایشان پرداخته‌ است و از سویی عرفان نظری و موضوعات مربوط به آن مثل، ولایت، عقل، عشق و... و همچنین علم‌ و عقل و رابطه عقل ‌و عشق از منظر ایشان بررسی ‌نموده است. علاوه بر آن، دیدگاه مکتب عرفانی ایشان، نسبت به مقام عرفانی اهل‌بیت علیهم‌السلام، مورد بررسی قرارگرفته است. در آخر به نتایجی که از بررسی شریعت، طریقت، حقیقت، عقل، عشق و مقام عرفانی اهل‌بیت علیهم‌السلام، از منظر علامه طهرانی حاصل ‌شده، بیان گردیده است، که به نتایجی مانند؛ عدم تخطی از شریعت در عین رعایت تمام موازین طریقت و عرفان، حضور عقل در تمامی مراحل عرفانی و همراهی عقل و عشق در تمام مقامات عرفانی وامام علیه السلام را، عنایت کننده تما‌می مقامات عرفانی به همه عرفا و اولیاء می‌دانند. روش انجام این تحقیق روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا است که و مراجعه به آثار ایشان و کتب مربوطه، پژوهش حاضر را انجام دادم.

بخش مهمی از اندیشه‌های عین القضات همدانی - عارف بزرگ سدة ششم هجری- به بحث معرفت اختصاص دارد؛ و مقالة‌‌ حاضر سعی دارد به‌روش توصیفی- تحلیل محتوایی، به نقش لطایف چهارگانه –از لطایف سبعه، مطرح در سلوک عرفانی- در معرفت‌بخشی از منظر عین القضات بپردازد و مبانی معرفتی او را از طریق منابع و ابزار شناخت تحلیل و بررسی کند؛ زیرا عین‌القضات به سه لطیفة  نفس، دل و روح، عقل را هم می‌افزاید ولی آن را به کسب علوم نظری محدود می‌کند؛ و معتقد است دل به‌واسطة ذوق یا چشم بصیرت، نفس به‌واسطة شناخت نفس پیامبر(ص) یا در مرتبة فنا، به‌طور بی‌واسطه از روح- جان- امکان کسب معرفت پیدا می‌کنند، و همگی با مراتب مختلف یقین ارتباط دارند. اما آنچه نقش عقل را در نگاه عین‌القضات بارز می‌کند یکی منشأ جبروتی و نقش آن به عنوان پلی بین عین و ذهن به‌عنوان ابزار ترجمة معرفت، و دیگری به‌عنوان پیش نیاز نخستین مرتبة معرفت است. به‌طور کلی او معرفت را علمی لدنی و ذوقی دانسته است؛ ولی علم و معرفت را نه صرفاً دو مفهوم شناختی، بلکه دو عالم وجودی در نظر گرفته است، به همین علت در تقسیم بندی عین‌القضات علم تقلیدی و برهانی، جزو مراتب معرفت محسوب نمی شود.

هرمان هسه (۱۸۷۷-۱۹۶۲م.)، نویسنده و عارف آلمانی، از کودکی با تعالیم الهیات مسیحی آشنا شد و در جوانی به مکاتب عرفانی شرق گرایش یافت. وقایع زندگی هسه و مطالعات عرفانی وی، سبک خاصی را برای او پدید آورد که در داستان کنولپ قابل‌مشاهده است. این داستان مدرن به توصیف شخصیت عارف‌مسلک کنولپ می‌پردازد. از سوی دیگر، شمس تبریزی (۵۸۲-۶۴۵ ق.) عارف ایرانی است که حکایت‌هایش در مقالات شمس روایت شده است. میان انگارة عرفانی شخصیت کنولپ در داستان هسه و شمس تبریزی در مقالات، شباهت‌هایی وجود دارد که محل بررسی و تحلیل است. در این مقاله به روش توصیفی-مقایسه‌ای، پس از معرفی مختصر هسه، به تشریح جایگاه عرفان در اندیشه و آثار او می‌پردازیم. سپس اثر کنولپ را به‌لحاظ فرم و محتوا بررسی، و ویژگی‌های عرفانی این شخصیت را در ادوار مختلف زندگی بیان می‌کنیم. در ادامه به توضیح مختصری از زندگانی شمس می‌پردازیم تا ویژگی‌های عرفانی او را گزارش کنیم. پایان‌بخش این مقاله نیز مقایسۀ دو اثر کنولپ و مقالات شمس و بیان مشابهت‌های دو شخصیت کنولپ و شمس تبریزی است. از جملۀ این شباهت‌ها می‌توان به روایت‌های داستانی هر دو اثر اشاره کرد که در خدمت توصیف ویژگی‌های شخصیتی کنولپ و شمس، نظیر تنهایی معنوی و شوخ‌طبعی، قرار دارد. با این حال تفاوت اصلی در آن است که داستان کنولپ یک اثر ادبی است، اما مقالات، متنی شهودی به‌شمار می‌آید.

وجودشناسی عرفانی، یکی از اساسی‌ترین مسائل مهم عرفان نظری محسوب می‌شود. عرفا، زمانی که از وجودِ مطلق سخن می‌گویند، منظور و مرادشان خداوند است. بی‌شک مهم‌ترین اندیشه‌های عرفانی سید ‌حیدر آملی و امام خمینی را می‌توان در نظریات آنان در باب وجودشناسی جست‌و‌جو کرد. سید حیدر، از عرفای قرن هشتم، متأثر از آرای ابن‌عربی بود و امام، تحت‌تأثیر تفکرات صدرالمتألهین شیرازی. این جستار با روش توصیفی- مقایسه‌ای به شرح و بیان وحدت شخصی وجود، وحدت سنخی وجود و وجود مطلق پرداخته و در پی یافتن پاسخ به این مسئله است که در آرای وجودشناسی این دو عارف شیعی، چه نکات اشتراک و تفاوت وجود دارد؟ سید‌ حیدر به پیروی از ابن‌عربی معتقد به حقیقت واحده شخصیه ذومراتب است و تشکیک را در ظهورات می‌داند، وی ضمن ارائه دلایل سه‌گانه‌ای برای وجود مطلق، قائل به اطلاق وجود می‌باشد. از سوی دیگر امام خمینی نیز، به‌‌کارگیری مطلق وجود را به جای وجود مطلق ناشی از خلط میان مفهوم و مصداق می‌داند. وی به تبعیت از ملاصدرا، به تشکیک خاصی و تشکیک در مظاهر قائل است. سید حیدر معتقد است مسبوقیت وجود مقید به وجود مطلق است؛ در حالی که امام، قوی‌ترین دلیل اثبات اطلاق وجود را عینیت ماهیت حق با وجود می‌داند.

نورالدین عبدالرحمان جامی- عارف و شاعر معروف قرن نهم هجری- به واسطه نگارش آثار و شروح در تبیین مکتب ابن عربی، تأثیر چشم­گیری در گسترش و تداوم آن مکتب در ایران داشته است. وی با غور در آثار ابن عربی، به عنوان یکی از شارحان برتر این مکتب، جایگاه ویژه­ای دارد چنان­که تعلیقاتی بر فصوص الحکم تحت عنوان نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص و نیز شرحی بر فصوص الحکم نگاشته است. اما در مورد تأثیرگذاری تعالیم جامی بر دیگر متفکران ایرانی، این سؤال به ذهن می­آید که آیا بحث وحدت وجود - به عنوان مهم‌ترین آموزه فکری ابن عربی در عرفان نظری- آن­گونه که از شرح­های جامی بر می­آید در تقریرهای فیض کاشانی انعکاسی دارد یا خیر؟ از این رو، این پژوهش برآن است که به روش توصیفی- تطبیقی، احتمال این که تعالیم جامی در تفکر فیض کاشانی در باب وجودشناسی راه یافته است با تکیه بر نقد النصوص و کلمات المکنونه مورد بررسی و تحلیل قرار دهد که با مقایسه بین اندیشه­های جامی و فیض کاشانی، ردپای اندیشه­های جامی درباره وجودشناسی در تقریرهای فیض کاشانی دیده می­شود.

عینالقضات همدانی (492-525ق.) از مهم ترین پیشروان سنت فلسفه ی حکمت ایرانی و نخستین عارفی است که محور آرای عرفانی خود را بر وجودشناسی بنا نهاد. هدف از پژوهش حاضر شناخت مبانی عرفانی هستی شناختی او و ریشه های آن با روش توصیفی-تحلیلی است که نشان می دهد اگرچه در تقسیم بندی وجود، عین القضات از فلاسفه متأثر است؛ ولی «ممکن الوجود» در تقسیم بندی او جایگاه حقیقی ندارد؛ زیرا معتقد است وجود یکی است و آن را جوهر یکتا و مصدر و کل هستی مینامد که هر چه جز او عدم است؛ امّا او عدم را به دو معنی نیستی محض و پوشیدگی به کار برده که منظور از آن به ترتیب حدوث مادیّات، و قِدم انوار است، اعراضی که ذات بهواسطه آنها تجلّی مییابد. بنابراین نور در هستیشناسی او ظهورِ وجود و معادل صفات الهی است که از صفت رحمانیّت، نور محمّد، و از صفت جبّاریت، نور ابلیس به وجود میآید؛ بههمین علّت عینالقضات نور محمّد را در کنار الله، مصدر موجودات نامیده و با نور دانستن ظلمت، از ثنویان فاصله گرفته و سعی نموده است با بحث «معیّت»، صدور کثرت از وحدت و با بحث «تجلّی»، ظهور صفات از ذات را تبیین نماید. همچنین این پژوهش نشان میدهد که عینالقضات با طرح اندیشههایی نو در هستیشناسی مانند: جوهر یگانه، تجلّی واحد، عدم ملال به واسطه عدم تکرار در تجلّی و نظریه خلق مدام، در برخی مباحث مهم نظری عرفان، پیشرو بوده است.

زهد، فضیلت اخلاقی و از اصول محوری و سرچشمه‌های تصوف است که خواجه عبدالله انصاری (396-481ق)، عارف مسلمان، در «منازل السائرین» و بحیابن‌باقودا، عارف یهودی معاصر وی، در «الهدایة الی فرائض القلوب»، آن‌ را از جمله ابواب سلوکی قرار داده‌اند. یافته‌های اين پژوهش که بر پایة مطالعات کتابخانه‌ای و با روش توصیفی ـ تطبیقی، مرتبة زهد را در نزد دو عارف بررسی کرده است، نشان می‌دهد که اين دو عارف با وجود اشتراک در تعریف زهد، دربارة جایگاه، شرح و تقسیم‌بندی آن اختلاف دارند. خواجه زهد را در جایگاه شانزدهم از منازل یک‌صدگانة سلوکی به‌سوی توحید قرار داده است؛ حال آنکه ابن‌باقودا آن را باب نهم از ابواب ده‌گانه به‌ محبت الهی معرفی کرده است. خواجه که بنیان سلوکی خود را بر نقل و کتاب استوار نموده، در بیان موجز خود، درجات زهد را بر اساس رتبة سالکان، به سه درجة شرعی، اخلاقی و عرفانی تقسیم کرده است؛ ولی بحیا با استفاده از عقل، نقل و کتاب و بهره‌گیری از منابع اسلامی، در قالب بیانی مبسوط، با نگاهی اخلاقی و با تأکید بر ملاک اعتدال شرعی، به تبیین و ارزیابی زهد در سالکان پرداخته است.

«صحبت» و آداب آن به‌عنوان يکي از موضوعات مهم و مؤکد، در سير و سلوک عرفاني جايگاه ويژه¬اي دارد. بخش قابل توجهي از آداب اين مبحث مهم، در متون نثر عرفاني بازتاب يافته است. در اين مقاله به بررسي و مقايسة جايگاه «صحبت» در دو اثر مهم نثر عرفاني، کشف‌ المحجوب هجويري و عوارف‌ المعارف سهروردي پرداخته شده است. مبحث صحبت در اين دو اثر از ابعاد و جهات متعدد، مانند آداب و انواع صحبت، بررسي شده است. از‌آنجا‌که نويسندگان دو اثر نام‌برده، هر دو از پيروان مکتب بغداد و اهل صحو‌ند، در بسياري از مسائل و موضوعات کلي صحبت، اتفاق، نظر و در موارد اندکي نيز اختلاف نظر دارند. موضوع ابتدا به‌صورت تفصيلي و به‌تفکيک کتاب¬ها بررسي شده و در قسمت پاياني مقاله به‌اجمال به تفاوتها و شباهتهاي دو اثر مذکور اشاره شده است.

نوشتار حاضر با توجه به بحران ‌معنوی و خلأ وجودی انسان‌ معاصر عوامل زمینه‌ساز معنا در آرای ابوالحسین ‌نوری و ویکتور‌ فرانکل را بررسی می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی ـ مقایسه­ای نگاشته شده است و نتایج حاصل از آن نشان‌ می‌دهد فرانکل با طرح نظریۀ ‌ارادۀ معطوف به معنا، بر نقش‌ محوری معنا در سلامت ‌روان تأکید می‌کند و از روان‌شناسی‌ تقلیل‌گرا فاصله ‌می‌گیرد. او انسان را موجودی ‌روحانی و نیازمند معنا معرفی می‌کند؛ معنایی که تجلی سطحی فرامعنا یا خداوند است. این‌ امر روان‌شناسی او را به نگرش ‌عرفانی نزدیک می‌کند و موجب مقارن‌های مفهومی، در آرای او و ابوالحسین ‌نوری می‌شود؛ تأکید بر آزادی، مسئولیت و گوش‌‌دادن به ندای وجدان که ارتباط با فرامعناست و نیز اشاره به جایگاه ویژۀ پذیرش رنج، انجام تجارب خاص در کشف معنا، از جمله این مقارنه‌هاست. هرچند میزان تأکید آن‌ها بر فرامعنا متفاوت است. متعلق عشق ابوالحسین ‌نوری خداوند است و عشق به او موجب آزادی، ایثار و پدیدآورندۀ ارزش‌های ‌نگرشی است. اقتران آرای ابوالحسین ‌نوری که در کتب ‌تاریخی، در زمرۀ عقلای مجانین قرارگرفته است با شخصیت ‌سالم در نگرش پدر روان‌درمانی، قابل‌ تأمل است.