جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

براساس آموزه‌هاي اسلامي، انسان با قدرت اراده مي‌تواند جانشين خداوند بر روي زمين شود و به مقام قرب الهي دست پيدا کند؛ اما درصورتي‌که بي‌اراده گردد، آنچنان نزول مي‌کند که حتي از حيوانات نيز پست‌تر مي‌شود. انديشمندان اسلامي در باب چيستي اراده و چگونگي دستيابي به آن، مطالب گسترده‌ و متفاوتي را ذکر کرده‌اند. از سوي ديگر بعد از شکل‌گيري روان‌شناسي علمي در سال 1879، اين مفهوم در ميان روان‌شناسان نيز مورد بحث قرار گرفت؛ برخي آن را پذيرفته و به ‌بحث از چيستي و چگونگي آن پرداختند و برخي ديگر بکل آن را غيرعلمي دانسته و کنار گذاشتند. اين گستردگي ديدگاه‌ها سبب شد تا به ‌بررسي مفهوم اراده از ديدگاه روان‌شناسان و انديشمندان مسلمان پرداخته شود؛ و ازآنجا‌که تاکنون مقايسه‌اي ميان مفهوم اراده از منظر آنان انجام نگرفته، هدف اين پژوهش شناسايي مفهوم اراده و مؤلفه‌هاي آن از منظر اين دو گروه و سپس مقايسة بين آنهاست. روش اين پژوهش کيفي است و به شيوة جمع‌آوري داده با استفاده از روش کتابخانه‌اي انجام مي‌شود؛ سپس با استفاده از روش تحليل محتوا به مؤلفه‌شناسي و مقايسة بين مؤلفه‌ها در هر دو گروه پرداخته مي‌شود. نتايج به‌دست‌آمده حکايت از وجود شش مؤلفة توانايي رواني، مهار خود، ميل و گرايش، توانمندي رفتاري، تصميم‌گيري و رفتار هوشمند از منظر روان‌شناسان دارد که مي‌توان آنها را در سه بُعد شناختي، هيجاني و رفتاري جاي داد؛ درحالي‌که مفهوم اراده از ديدگاه انديشمندان اسلامي داراي چهار مؤلفه علم، ميل و گرايش، ترجيح و تصميم‌گيري است.

روان‌شناسی اخلاق، شاخه‌ای از روان‌شناسی است که به مسائل روانی مرتبط با اخلاق می‌پردازد. شخصیت اخلاقی در سال‌های اخیر یکی از موضوعات کلیدی در حوزۀ روان‌شناسی اخلاق بوده است. مسئله این است که آیا بحث و بررسی در مورد اخلاق تنها در سطح رفتار است یا در سطح شخصیت هم می‌توان از آن سخن گفت؟ ازاین‌رو، به دلیل اهمیت این سازه در سطوح مختلف فردی و اجتماعی و عدم دسترسی به مفاهیم متناظر به این سازه در منابع اسلامی، ضرورت بررسی آن از نگاه روان‌شناسی و منابع اسلامی روشن شد. به این منظور، هدف این پژوهش بررسی مروری نظریات و مدل‌های شخصیت اخلاقی در منابع روان‌شناختی، و بررسی مفاهیم متناظر به آن در منابع اسلامی است. روش پژوهش در بخش مرور نظریات و مدل‌های این سازه در منابع روان‌شناختی از نوع توصیفی ـ تحلیلی و در بخش بررسی مفاهیم متناظر آن در منابع اسلامی، توصیفی از نوع پیمایشیِ دلفی است. نتیجه اینکه سازۀ شخصیت اخلاقی در روان‌شناسی تبیین و با استفاده از ضریب نسبت روایی محتوا (CVI)، نظرات کارشناسان پیرامون مفاهیم متناظر، تحلیل گردید. رواییِ به‌دست‌‌آمده از مفاهیم متقین، محسنین، صالحین، صابرین، صدیقین، عقلا، کرماء و عدول «1»، و ابرار و شرفا «83/0» به‌دست‌آمد و مورد تأیید قرار گرفت، و روایی مفهوم مکارم الاخلاق «33/0» به‌دست‌آمد و رد شد.

ازجمله رفتارهای بین‌فردی انسان، رفتار حمایتی است که سال‌ها روان‌شناسان اجتماعی پیرامون آن به تحقیق پرداخته‌اند. اما سؤال اینجاست اگر در منابع اسلامی بخواهیم پژوهشی درباره رفتار حمایتی انجام دهیم، با چه مفاهیمی باید سراغ آیات و روایات رفت؟ بنابراین هدف این پژوهش، دستیابی به مفاهیم مرتبط با رفتار حمایتی و انواع رفتار حمایتی در منابع اسلامی است. بدین‌منظور، با روش توصیفی ـ تحلیلی، با استفاده از تعریف رفتارحمایتی در روان‌شناسی و مفاهیم اخلاق اسلامی در حیطه‏ رفتارهای بین‌فردی به سراغ منابع اسلامی رفته و مفاهیمی را که حاوی چند قید از قیود تعریف رفتار حمایتی در روان‌شناسی بودند، استخراج گردید که تعداد آنها به 28 مفهوم رسید و ارتباط این مفاهیم با رفتار حمایتی براساس قیود تعریف رفتار حمایتی در روان‌شناسی، تبیین گردید. سپس برای به‌دست آوردن روایی محتوا، از شاخص روایی محتوا CVI استفاده شد، برای این منظور، پرسشنامه‌ای که در آن قیود تعریف رفتارحمایتی، مفاهیم استخراج شده، تعاریف آنها و نوع ارتباطشان با رفتارحمایتی در روان‌شناسی، درج گردیده بود، تهیه و به 7 کارشناس ارائه گردید. در نهایت با توجه به نظر کارشناسان، 23 مفهوم ارتباطشان با رفتارحمایتی در روان‌شناسی تأیید گردید. براساس مفاهیم مورد تأیید کارشناسان، می‌توان گفت رفتار حمایتی به حمایت‌های مادی و غیر‌مادی تقسیم می‌شود و سپس حمایت‌های مادی به مالی و خدماتی و غیر‌مادی به عاطفی و شناختی تقسیم می‌گردد.

دیدگاه های هویت ـ شخصیت و دیدگاه های رفتاری در رشد اخلاقی در چارچوب دو سنت متعارض روان شناختی قرار دارند: سنت روان تحلیل گری و سنت رفتارگرا. در حالی که رفتارگرایان به شدت عینیت گرا و متمرکز بر رفتار مشهود هستند، روان شناسان تحلیلی، ذهن ناهشیار و هیجانات را موضوع بررسیهای روان شناختی خود قرار داده اند. این تفاوت اساسی در موضوع و بالتبع روش شناسی، به حوزه تحول اخلاقی نیز کشیده شده است. در این مقاله، تلاش بر این است تا به ماهیت و فرایند تحول اخلاقی از منظر این دو سنت توجه شده و نظریه هایی که در چارچوب این دو سنت قرار میگیرند، مرور شود. البته در نظریه های جدید هر دو سنت، نوعی همگرایی مشاهده میشود؛ روان شناسان تحلیلی، به طور روز افزونی به تأثیر عوامل محیطی و فرهنگی توجه نشان میدهند و رفتارگرایان، به تدریج، نقش عوامل سرشتی را به رسمیت میشناسند. مقایسه این دو سنت میتواند رهیافت های جدیدی را در چارچوب هریک ارائه کند.

یکی از ابعاد عمده رشد اجتماعی انسان، تحول اخلاقی است. این مقاله در صدد مرور نظریه های شناختیتحولی رشد اخلاقی، به عنوان تأثیرگذارترین بررسیهای روان شناختی در حوزه اخلاق است. این نظریه ها در چارچوب یکی از سنت های تحولی عمده حاکم بر روان شناسی نوین، یعنی سنت شناختی، قرار میگیرند. این سنت را با دیدگاه های پیاژه، کلبرگ و خرد نظریه های نئوکلبرگی میشناسند.پیاژه معتقد است که این رشد، تابع رسش ذهنی و تحول روابط اجتماعی است. کلبرگ، وی با بسط مراحل رشد استدلال اخلاقی، برای هر مرحله، وضعیت ایده آلی در نظر میگیرد. وضعیت غایی رشد اخلاقی برای کلبرگ، حاکمیت اصول اخلاقی درونی جهان شمول است که به اعتقاد او بسیاری از افراد به این سطح از رشد نمیرسند. انتقادهایی که به دیدگاه کلبرگ وارد شده، راه را برای تداوم این سنت فراهم آورده است. گلیلگان با ارائه نقد جنسیتی به نظریه کلبرگ، غایت های اخلاقی حاکم بر نظریه وی را مردانه میداند. توریل با تمایز بین تحول اخلاقی، و تحول سایر ابعاد شناخت اجتماعی، مثل برداشت از عرف، راه را برای تدقیق بیشتر مسیرهای تحولی فراهم آورده است.