جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بشر برای شناخت حقایق به ابزارهای شناختی احتیاج دارد یکی از این ابزارها عقل است. از عقل به عنوان حجت باطنی یاد کرده‌اند که خداوند در درون ما نهاده است. حجتی که ما را در رسیدن به حقایق کمک می‌کند. در تعریف آن باید گفت ابزاری برای تمایز حق از باطل است که در قرآن و روایات بسیاری به ارزش و جایگاه والای آن اشاره شده و تاکید بسیاری بر استفاده از آن دیده می‌شود. اما در عین تاکید به جایگاه و اهمیت عقل به محدودیت و قلمرو عقل در شناخت حقایق هم نیز اشاره شده است.چرا که عقل یکی از ابزارهای شناخت است، نه تنها ابزار شناخت، و ابزارهای دیگری هم در رسیدن به شناخت حقایق وجود دارند و اینها با کمک هم می‌توانند به شناخت حقایق برسند. ملاصدرا به عنوان یک فیلسوف بزرگ و تاثیر گذار اجتماعی از ابزاری مانند عقل به خوبی یاد کرده است و آن را به دو قسم نظری و عملی تقسیم کرده که هر کدام از این دو قسم دارای مراتبی هستند، عقل نظری دارای چهار مرتبه که عبارتند از: عقل هیولانی، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل مستفاد. و عقل عملی عبارتند از: تهذیب ظاهر، تهذیب باطن، تجلی نفس و فنا نفس. ملاصدرا در برخی از آثارش به تعاریف این اقسام و مراتب پرداخته است. با بررسی سه اثر مهم ملاصدرا یعنی مفاتیح الغیب به عنوان یکی از مهمترین کتابهای ایشان، رساله سه اصل تنها اثر فارسی آن و عرشیه به عنوان آخرین اثر ملاصدرا که در طول زمان های مختلفی نگاشته است می‌توان به عقاید این فیلسوف بزرگ در مورد عقل در این سه اثر مهم پرداخت. در مفاتیح الغیب تعریف و تمجیدهای بسیاری در مورد عقل به چشم می‌خورد و روایات بسیاری در مورد جایگاه و ارزش والای عقل آورده شده است. و به تعریف اقسام عقل و مراتب عقل عملی و نظری و علاوه بر این ها به توانمندی های عقل در اثبات واجب تعالی، اثبات معاد پرداخته است. و علاوه براین با وجود پرداختن به توانمندی های عقل از محدودیت عقل در شناخت خداوند و صفات آن، شناخت معاد و عالم روحانی، شناخت روز رستاخیز بهشت و دوزخ و... غافل نبوده است. در تنها اثر فارسی خود یعنی رساله سه اصل آنگونه که باید به توانمندی های عقل نپرداخته چرا که در این کتاب موانع رسیدن به حق تعالی را گفته است اما از محدودیت های عقل در شناخت هایی که در مفاتیح به آن ها پرداخته بود غافل نبوده است. و ملاصدرا در آخرین اثرش نمی‌خواهد حرفی بر خلاف گفته‌های پیامبران و ائمه بزند و معذرت خواسته ازحق تعالی اگر چیزی را برخلاف آیات و روایات آورده است. و هر آنچه را که گفته مطابق با روایات و آیات الهی بوده است. در این اثر به عقل و توانمندی‌ها و تقسیم آن پرداخته نشده، به عرفان و شهود بیشتر نظر داشته است اما از قلمرو و محدودیت عقل در شناخت علوم اخروی غافل نبوده است.