جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متن قرآن کریم حاوی ارزش­های زیبایی­شناختی پیشرفته­ای در فرم خود است و کشف ظرافت­های آن به کمک روش­های نظام­مند نظریه­های زبانشناختی معاصر، مؤید وجوه اعجازی برتر آن است. فرمالیست­های روس با تمرکز بر مقوله «ادبیّت» در صدد شناخت معیارهای زیبایی­آفرینی در متن برآمدند و تکنیک­های چندی از جمله هنجارگریزی را موجد آن دانستند. نمودهای هنجارگریزی به شکل گسترده در متن قرآن و در سطوح مختلف صرفی، نحوی، بلاغی، آوایی و غیر آن به کار رفته و جلوه­های بیانی شگفتی خلق نموده است. زبانشناسان مسلمان، هر یک به گوشه­ای از این وجوه اشاره کرده­اند، اما بررسی متن قرآن از منظر هنجارگریزی، می­تواند شکوه ادبیّت متن قرآنی را به شیوه­ای منسجم­تر آشکار گرداند. در این مقاله به شیوه توصیفی-تحلیلی و ضمن طرح تئوری موضوع، به بررسی ابعاد معنایی پدیده هنجارگریزی صرفی در متن دو سوره انعام و اعراف می­پردازیم. به این ترتیب که با مقایسه نمونه­های عدول­یافته از هنجار با معیارهای زبان معمول یا هنجاری، تلاش می­کنیم تا این مطلب را دریابیم که چگونه عبارت قرآنی، به کمک هنجارگریزی صرفی به عنوان یک ابزار ادبی جهت داده­افزایی معنایی، دامنه­ای گسترده از ظرایف و لطایف معنایی را به متن افزوده که ساختارهای کهنه خودکارشده، قادر به خلق آن نبوده­اند. از جمله دستاوردهای این پژوهش آن است که هنجارگریزی صرفی، نکته­هایی نهفته از متن قرآن را آشکار می­کند که مفسران قدیم به دلیل توجیه آن ذیل عناوینی چون تقدیرات نحوی و حمل بر معنا، آن را تببین نکرده­اند.

زبان عربی از سویی به عنوان زبان تکلم و کتابت میلیونها انسان عرب زبان و از سوی دیگر به عنوان زبان دینی جمع فراوانی از مسلمانان عرب و غیر عرب از دیرباز، مورد توجه قاعده مندی و آموزش قرار گرفته است. لذا آموزش همسوی آن با شیوه های جدید آموزشی و هماهنگ با قافله پیشرفت علم و تکنولوژی باید مورد توجه جدی قرار گیرد.این پژوهش تحت عنوان «علت های نحوی در منصوبات» با هدف شناخت دلایل مذکور و بکارگیری آن در آموزش انجام گردیده است. بررسی شیوه های استدلال از دیدگاه دو مکتب بصری و کوفی در برخی از مسائل منصوبات به صورت منظم و سامان یافته و همچنین توجه به اصل و فرع و جایگاه عدول از اصل از مسائل مهم و مورد نیاز در آموزش این زبان است. که پژوهش حاضر با توجه به علت تعلیمی و قیاسی به تبیین شیوه های تسهیل آموزش قواعد و ایجاد انگیزه و علاقه در زبان آموزان از این طریق ، اهتمام دارد. مکتب بصری قواعد خود را بر اساس سماع، قیاس و علت آوری بر آن دو قرار داده است و از علت تعلیمی و قیاسی برای استدلال به قواعد استفاده نموده اما مکتب کوفی مبنای قواعد را بر اساس سماع و استشهاد به اشعار خصوصا نوادر شعر و یا قرائت های قرآنی غیر مشهور قرار داده است.از طرفی قاعده مند کردن کلام عرب بر اساس شکل و ساختار کلمات بدون توجه بهمعنا امکان پذیر نیست. معنا عنصر مهم و دارای پیوندی تنگاتنگ با اعراب و قواعد است. در واقع معنا غایت و علتی است که مبنای وضع قواعد و التزام به اصول یا عدول از آن می باشد. علمای نحو در بیان و توجیه قواعد و تحلیل و توضیح آن به رابطه وجوه اعرابی و معنای آن و ارتباط آن با ساختار نحوی توجه خاص نموده اند. اعراب باید تابع معنای مورد نظر متکلم باشد و اگر در معنا خللی ایجاد شود مطمئنا اعراب باید مورد تجدید نظر قرار گیرد.. در واقع اخلال در معنا باعث تغییر در حرکت اعراب و ساختار نحوی می گردد.ض اساس شیوه بحث مذکور توصیفی – تحلیلی بوده است که در فصل نهایی مباحث، معنی شناسی قواعد منصوبات به صورت تحلیلی صرف مورد توجه قرار گرفته است.کلمات کلیدی: نحو، منصوبات، اصل و فرع، عدول، ارتباط لفظ و معنی

چکیده :در مبحث علم معانی ، گاهی برخی از اجزای جمله از قبیل مبتدا ، خبر ، فاعل ، مفعول وغیره بر اساس یک هدف نحوی – بلاغی در کلام مقدّم یا موخّر از جایگاه خود آورده می شوند و باعث ایجاد تغییرات ظریف و بخصوصی در دامنه ی معنایی جمله و متن می شوند . قرآن کریم از نظر بُعد زیبایی شناسی در میان همه کتابها ، عالیست . نحوه ی چینش حروف ، تک واژه ها ، عبارتها و جملات آیات و وزن و آهنگشان نقش موثّری را در آفرینش زیباییها و امتیازات کتاب حق به لحاظ هنری و ادبی ایفا کرده است . دقّت در نکته ها بخصوص تقدیم و تأخیر در فهم نقش هدایتگری قرآن و راه یافتن به مقصود نهایی کلام الهی ، بسیار موثّر است و باید دانست که قرآن اگر چه بیان روشن و واضحی برای انسانهاست امّا شناخت علمی هرچه دقیق تر از ظرافتهای ادبی و بلاغی آن موجب بهره مندی بیشتر خواهد بود ، عالم متبحّر می تواند از تقدیم و تأخیر کلمه و از فتح و کسر حروف و از سیاق آیات و تناسب آنها ، نکته ها در یابد ، بنابراین درک اینگونه جزئیات می تواند در رهنمون گشتن افراد و بخصوص ناآشنایان به ظرافتهای هنری ، ادبی و زبان شناسی موثّر افتد و این رساله گامی در جهت این هدف است . روش کار در این پایان نامه تکیه بر مباحث نحو و بلاغت سنّتی در زبان عربی و با استمداد از آثار و نظرات مفسّران و صاحب نظران این دو فن در علوم عربی است.

چکیده: یکی از ویژگی‌های اعجاز قرآن، ادبی بودن این کتاب آسمانی است که نه تنها مسلمانان بلکه غیر مسلمان نیز به آن اذعان دارند. از این‌رو می‌بایست مطالعه‌ی ابعاد ادبی این کتاب آسمانی را بیشتر مورد توجه قرار داد بدین منظور نوشتار حاضر بر آن است تا با مطالعه و بررسی «ایجاز،اطناب و مساوات» به عنوان یکی از ابواب هشت گانه علم معانی در داستان‌های قرآن گامی بردارد. اسلوب ایجاز، اطناب و مساوات یکی از اسالیب گسترده بیان معانی در قرآن کریم است و با شاکله ها و ساختارهای گوناگونی به کار رفته است. در این نوشتار ضمن بیان معنا و مفهوم «ایجاز، اطناب و مساوات» و اقسام آن کارکردهای زیباشناختی این قسم از مباحث علم معانی را در آیاتی مربوط به داستان حضرت یوسف(ع) و قصّه‌ی حضرت موسی(ع) معرفی و تحلیل می‌کند و هم‌چنین علاوه بر آن به بررسی مولفه‌ی دیرش زمان از دیدگاه روایت‌شناسی در این دو داستان می‌پردازد و سعی در مقایسه‌ی این دو اسلوب بیانی و روایی از دو دیدگاه قدیم(بلاغت) و جدید(روایت‌شناسی) را در داستان‌های قرآنی دارد و بررسی‌ها حاکی از آن است که در اسلوب قرآن، ذکر الفاظ و تکرار آنها و یا حذف واژه‌ها و جمله‌ها از سطح کلام به جا و با پیام خاصی همراه است و قرآن در نقل قصه‌هایش هم از عناصر سنّتی بلاغت (ایجاز و اطناب) و هم از عناصر نوین روایت‌شناسی (ایجاز زمانی و درنگ توصیفی) با شیوه‌ای دلنشین که تنها مختص کلام وحی است بهره جسته است.واژه‌های کلیدی: ایجاز، اطناب و مساوات، داستان یوسف(ع)، قصّه‌ی موسی(ع)، روایت شناسی

چکیده:صاحب بن عبّاد ادیب دانشمند و دانش پرور شیعیکه از بزرگترین وزرا و رجال سیاسی ایران در قرن چهارم هجری بشمار می‌رود، در طالقان اصفهان چشم به جهان گشود. وی از خانواده ایرانی و اصیل و نجیب بود، و پدر و اجداد صاحب همگی از محترمین و فضلا و دانشمندان عصر خود بودند. او در حکومت آل بویه ابتدا در دوره‌ی موید الدوله و سپس فخر الدوله سمت وزارت را داشته است.صاحب از شعرای معروف، و از لحاظ ادبی دارای جایگاه برجسته‌ای بود، و در دانشهایى چون علوم قرآن و تفسیر، حدیث، کلام، لغت، نحو، عروض، نقد ادبى، تاریخ، طب، نجوم، موسیقی، منطق و هندسه تسلط و تبحر خاصی داشت و با آثار متعدد در عصر خود به بازار شعر و ادب رونقی نوین بخشید.صاحب همچون خاندان بویی شیعی مذهب بود و به خاندان نبوت ارادتی شایان داشت، و در مدح آن بزرگواران قصائد بسیاری سروده است. این مجموعه اشعار مذهبی و اعتقادیکه بخش مهمی از دیوان او را در برگرفته، وسیله ای است برای بیان اعتقادات مذهبی، کلامی و معتزلی او، که در این قصاید به دفاع از مذهب عدل، توحید، اعتقادات شیعی و حقّانیت اهل بیت(ع) می‌پردازد. صاحب برای «تحکیم قضایای دینی بوسیله‌ی نیروی عقل و منطق» در برابر دشمنان اسلام از روش عقلی معتزله و فلسفه کلامی استفاده می‌کند، و در این مسیر از قاضی عبدالجبّار معتزلی که در علم کلام از اساتید زبر دست عصر خود و متکلمی نظام‌‌مند بوده است، پیروی می‌کند. اساس کار این پایان نامه نیز بر پایه‌ی دیوان اشعار صاحب بن عبّاد است که در آن تلاش شده به بررسی جوانب زندگی، مذهب، عقاید معتزلی، ترجمه و شرح اشعار او پرداخته شود. و تأثیر پذیری و پیوندهای صاحب با عبد الجبار در اشعارش مورد تحلیل و بررسی دقیق قرار گیرد.

«حتی» در زبان عربی، حرفی از حروف معانی است، و به جهت افاده معانی مختلف، تعداد زیادی از نحوی های بصره و کوفه به تبیین معانی آن پرداخته و از مشکلات و تعدد وجوه و تشعب اقوال در مورد آن شکایت کرده اند: تا جایی که در مورد «حتی»‌ گفته شده: «حتی حتحت قلوب النحویین» «حرف حتی، دل و دماغ نحوی ها را به درد آورده است» و نقل کرده اند که: «مات الفراء و فی نفسه شی من «حتی» (بایستی 448:1992) «فراء» مرد و حال آن که مجهولاتی از حتی در ذهنش بود»، این حرف دارای سه معنای حقیقی بوده و در زبان عربی - همان طور که خواهد آمد به معنای انتهای غایت، تعلیل و استثنا می آید و در این زبان وحیانی، با سه عنوان نحوی متفاوت استعمال می شود (طبق نظر نحوی های بصره): 1- حرف جر؛ 2- حرف عطف؛ 3- حرف ابتدا و نحوی های کوفه عنوان چهارمی به این تقسیم اضافه کرده اند که «حتی» حرف نصب است و به فعل مضارع نصب می دهد، و هر کدام از این عناوین دارای احکام مخصوص به خود می باشند که ذیلا به آن ها اشاره می شود.

پیوند زبان شناسی با تحلیل و بررسی متون به ویژه متن ادبی بسیار عمیق و به هم تنیده است. در این بین، زبان-شناسی متن و عوامل متنی از جمله انسجام، از اهمیت بالاتری برخوردار است. بحث انسجام به معنای اصطلاحی آن نخستین بار توسط هالیدی و حسن مطرح گردید، به طورکلی در سه سطح واژگانی، دستوری و آوایی قابل بررسی است؛ ولی به سبب گستردگی این مباحث، پژوهش حاضر، صرفا سطح آوایی در تعدادی از عوامل آوایی چون سجع، جناس، موازات، التزام، ترصیع و تصدیر، مدنظر قرار داده و تلاش کرده است تا کارکرد انسجامی این عوامل را با توجه به تاثیری که در یکپارچگی متن دارند، در چند سوره از قرآن مورد بررسی قرار دهد، چرا که بررسی متن قرآن، از منظر انسجام آوایی آن، کمتر در میان پژوهش ها دیده می شود. از این رو این عوامل با استقراء تام در سوره های قمر، رحمن و واقعه، به روش توصیفی- تحلیلی مورد تحلیل قرار گرفته و به کمک داده های آماری، بسامد و نسبت هر یک از این عوامل در انسجام بخشی به متن سوره ها، مشخص گردیده است، یافته ها نشان می دهد که سجع از مهم ترین عوامل انسجام آوایی در این سوره هاست که نقش بسزایی در ارتباط میان آیات و در نتیجه یکپارچه ساختن تمامِ متنِ سوره داشته است و در مقابل، ترصیع کمترین نقش را در انسجام متن داشته است و عوامل آواییِ التزام، موازات، جناس و تصدیر نیز به ترتیب در مراتب بعدی از اهمیت انسجامی قرار داشته اند.

با نگاهی گذرا به توانایی نحوی ابن هشام در شرح قصیده «بانت سعاد» کعب بن زهیر معلوم می شود که بی شک این قصیده در میان قصاید عربی و در میان شاهکارهای ادبی زبان عربی از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ زیرا این قصیده در محضر پیامبر اسلام (ص) قرائت شده است؛ قصیده ای که به وسیله آن کعب بن زهیر توانست عفو پیامبر را بعد از اباحه خونش به دست آورد.شرح قصیده یاد شده به دست ابن هشام انصاری، صاحب کتاب ارزشمند «مغنی اللبیب»، یکی از بهترین آثاری است که از او برجای مانده است؛ زیرا او این قصیده 57 بیتی را با تفصیل هرچه تمامتر و با استشهاد به آیات قرآنی، احادیث نبوی، شواهد شعری و امثال عرب به زیور شرح آراست و در آن در کنار بیان نظرات نحوی و لغوی از ذکر زیبایی های بلاغی موجود در این قصیده فروگذار نکرده و علاوه بر ذکر آرا خود، از آرا دیگر نحویان نیز استفاده نموده است.این مقاله سعی دارد تا نگاهی گذرا به شخصیت علمی ابن هشام به ویژه اسلوب و دیدگاه نحوی او در شرح و توضیح قصیده یاد شده داشته باشد.

چکیده فصل ووصل ازمهمترین مباحث بلاغی است .به دلیل آنکه با مباحث دیگری ازجمله توابع درعلم نحو ،اطناب وایجاز در بلاغت ،اصول زیبایی شناسی وروانشناسی ارتباط پیدا می‌کند .وصل آوردن حرف عطف است وفصل ترک آنست ودرکتابهای‌ جدید، وصل ربط دوجمله به وسیله رابط لفظی وفصل ربط دو جمله بدون حرف ربط تعریف می شود. مواضع فصل کمال اتصال ،کمال انقطاع،شبه کمال انقطاع وشبه کمال اتصال می باشد.درکمال اتصال که جمله حکم تأکید،‌بدل یاعطف بیان برای‌ جمله اول است ،فصل باعلم توابع ارتباط پیدا میکند.درشبه کمال اتصال که جمله درحکم جواب برای سوال مقدر است ،فصل بااطناب،ایجازوروانشناسی ارتباط دارد؛چراکه حذف این سوال به دلیل آنست که متکلم ،مخاطب را دارای‌هوشی سرشار می داند که بدون آمدن سوال منتظر جواب است.فصل ووصل با اصول زیبایی شناسی‌ ارتباط دارد،چون درفصل ووصل باید مسندومسند الیه درهردوجمله مشخص شود وبررسی‌گردد که آیا بین این دو جمله رابطه ای‌ وجود دارد که عقل ،وهم، یا خیال آن دو را به هم متصل گرداند؟این پدیده می ‌تواند درفهم خواننده وبرداشتی که ازآیات قرآنی دارد تأثیرگذار باشد ،امّا درترجمه حرف واو موثر نیست.درهردو جزء فصل بروصل غالب است ودلیل آن نیز این است که اصل براین است که جمله ها به شکلی ‌به زبان آیند که هریک ازآنها مفهوم جدیدی‌ را به مخاطب القاء کنند.ومستقل باشند،تا ناچارنشویم برای‌ فهمیدن آنها به قبل مراجعه کنیم .درجزء 28 به دلیل مدنی‌ بودن سوره ها موضوع آیات حول احکام شرعی ‌دورمی زند ومعمولاً‌درهرآیه حکم جدیدی‌ بیان می شود ودرجزء‌30 آیات معمولاً‌از موضوع معاد وقیامت سخن می‌گوید ومخاطبان آن منکران دین هستند ، پس آیات با تکراروتأکید بیان می شوند وکوتاهند.مخاطبان حوصله شنیدن آیات الهی‌ راندارند پس دراین جزء‌اسلوب ندا کم است ودرعوض اسلوب قسم بسیار است ، بااین حال کمال انقطاع درهردوجزء بیشترین مورد فصل است .کلید واژه ها:فصل،وصل،کمال الاتصال،کمال الانقطاع ،شبه کمال الانقطاع