جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارتباط و انسجام میان اجزای مختلف سوره‏ های قرآن موضوعی است که از قرن ها پیش در سخن قرآن ‏پژوهان غربی و شرق‏ شناسان جایگاه خاصی یافته و برخی همانند نولدکه، بلاشر، کارلایل، گلدزیهر و...، با طرح ادعاهایی بی‏ دلیل و بر خلاف روایات تاریخی تلاش کرده‏ اند موضوع انسجام در قرآن کریم را بشری و سلیقه‎ای قلمداد کنند. این پژوهش بر آن است با نگاهی فراجمله ‏ای و متن ‏بنیاد با اتکا به نسخه تکامل ‏یافته از نظریه نظام ‏مندِ نقش‏ گرای دستوری هالیدی و نیز مفهوم هماهنگی انسجامی که رقیه حسن مطرح نمود، عوامل انسجام و هماهنگی انسجامی را در تمام آیات سوره «لیل»، به صورت گزینشی و استقرایی به بوته نقد و ارزیابی توصیفی- تحلیلی و آماری گذاشته است تا ضمن ارائه پاسخی عملی و کاربردی به اتّهامات ناروای مستشرقان و قرآن‏ پژوهان غربی در موضوع انسجام قرآن نشان دهد که سوره لیل از قرآن کریم کاملاً منسجم و دارای هماهنگی انسجامی است و ادعای مدعیان غربی و شرق‏ شناسان در مورد بی‏نظمی و عدم تناسب و همبستگی آیات قرآن و اسلوب آن، به ‏ویژه در خصوص سوره لیل در این مطالعه موردی، بی‏اساس و فاقد وجاهت منطقی و علمی است. دستاورد پژوهش که به شیوة توصیفی- تحلیلی نگاشته شده، نشان داد که: 1. متن سوره لیل باتوجه به شاخص‌های هالیدی و حسن درصد بالایی از انسجام متنی نزدیک به 96% را داراست. 2. عامل انسجامی جزء و کلّ در متن سوره بیشترین کاربرد را دارد. 3. به ‏جز عامل نام‏گذاری، تمامی عوامل واژگانی و دستوری در متن سوره حضور فعال دارند.

واژگان کلیدی: انسجام(coherence)، ساختار(structure)، محتوا(content)، تناقض(contradiction)یکی از چالش‌های پژوهش‌های قرآن محور بخصوص در حوزه تفسیر و علوم قرآنی مسأله انسجام آیات و سور قرآنی است. مسأله‌ای که به حقیقت نیازمند تعمیق و بسط شایسته است تا بنای رفیع علوم مرتبط با قرآن در شالوده محکم وحیانی استوار گردد. پایان‌نامه حاضر تلاشی در این عرصه تأثیرگذار است که در آن ضمن بررسی شوون مختلف انسجام ساختاری و محتوایی آیات و بیان برخی شبهات انسجام ستیز و نقد آنها و همچنین ذکر موارد عینی متعدد، به مسأله مهم دیگر که مرتبط با همین موضوع است یعنی بحث فوق‌العاده با اهمیت تناقض آیات و رد اشکالات و شبهات مربوطه پرداخته می‌شود. بعد از مقدمه‌ای که پیرامون برخی مسائل تمهیدی تنظیم شده است، در فصل اول این نوشته کلیاتی در موضوع انسجام تقدیم شده است و منطق این تقدیم همان منطق تقدیم کلان‌نگری می‌باشد. در فصل دوم نیز مبانی و نتایج عملی و همچنین پیامدهای انکار انسجام ساختاری و محتوایی قرآن بحث و بررسی شده است. در فصل سوم به بیان رویکردها و دلایل موافقان و مخالفان انسجام ساختاری و محتوایی قرآن پرداخته شده و بالاخره فصل چهارم در موضوع نقد شبهاتِ مطرح شده در خصوص انسجام ساختاری و محتوایی قرآن انعقاد یافته است. از اهم دستاوردهای تحقیق حاضر یکی مقابله با هجمه‌های خاورشناسان و دفاع عالمانه از ساحت قرآن کریم است. فایده دوم تسهیل مسأله پراهمیت تفسیر قرآن به معنای کامل کلمه می‌باشد. دستاورد سوم فراهم کردن زمینه تعلیم‌های نو از معارف قرآن در شبکه‌های آموزشی مختلف از جمله رسانه‌های نوپدید است. امری که پیامد آن ایجاد شوق و رغبت یا دست‌کم تحریک رغبت‌های موجود به سمت هدایت‌های واقعی قرآن خواهد شد.

رساله چیستی و معیار صدق را از نگاه دو فیلسوف بزرگ، ملاصدرا و کانت، بررسی می‌کند. معرفت‌شناسی نه تنها یکی از مهم‌ترین دانش‌های فلسفی و مبنایی‌ترین آن تلقی می‌شود، بلکه اساسی-ترین پایه در رسیدن به گامهای بعدی نیز می‌باشد؛ به این معنا که اگر اصل معرفت انکار شود تمام دانش های انسان زیر سوال می رود. هدف این تحقیق عمق بخشیدن به مقوله صدق و بررسی آن در دو حوزه متفاوت فلسفی است؛ به خاطر نوپا بودن این مسئله معرفت‌شناختی، و پیچیدگی در مباحث کانت، به ویژه نبود دیدگاهی نظام‌مند از او، نگارنده تصمیم دارد تا ابعاد، زوایا و مولفه های «صدق» رابررسی کند. روش تحقیق پایان‌نامه، توصیفی تحلیلی درباره چیستی و معیار صدق از دیدگاه ملا صدرا و کانت است. از طرفی نتایج به دست آمده در مورد چیستی صدق از منظر صدرالمتألهین همان مطابقت قضیه با واقع است؛ بنابراین او در باب معیار صدق مبناگراست. یعنی معتقد است همه گزاره‌ها و معرفت‌های انسان به گزاره‌های پایه بی نیاز از اثبات منتهی می‌گردد. از طرف دیگر کانت، معرفت شناسی را محصول مشترک ذهن و ارتسامات حسّی برگرفته از اشیای خارجی می‌داند. از نظر کانت، جای ذهن و عین باید عوض شود. برخی از شارحان از جمله نورمن کمپ اسمیت او را از مبدعان و بنیانگذاران انسجام گرایی معرفی کرده‌اند؛ که این دیدگاه مبتنی بر درون‌گرایی در معرفت است. معیاری که کانت به آن اشاره می‌کند، مطابقت واقع با ذهن است طوری که واقعیت، با استفاده از مقولات دوازده گانه بر ذهن منطبق می‌شود و مکانیزم شناخت را تبیین می‌کند. اما مهمترین لوازم اعتقادی ملاصدرا و کانت درباره صدق این است که ملاصدرا هستی شناسی را با معرفت شناسی پیوند می‌دهد وی معرفت را هم سنخ وجود بلکه عین وجود می داند و اما برخی از لوازم اعتقادی معرفتی کانت درباره صدق این است که از نظر کانت علم را نباید با وصف کاشفیت از واقع و نفس الامر تعریف کرد وآنچه به عنوان‏ معرفت در ذهن انسان صورت می‏بندد، دیگر تصویری‏ دست نخورده از عالم واقع و خارج نیست، بلکه تصویری‏ است ساختهء مشترک ذهن و عالم خارج،که آن را «پدیدار» یا «فنومن» می‏نامد.

مذاهب اسلامی ،در بسیاری از اصول مشترک اند،چون توحید،معاد،نبوت،قرآن،نماز،روزه و حج و...که آن اصول تحت عنوان محورهای اعتقادی ،عبادی و اخلاقی انسجام امت اسلامی مطرح گردیده.در آن راستا مطالبی ،که مورد اتفاق مسلمانان بوده بررسی شده است؛بنابراین امت اسلامی در جهت پایداری اتحاد و انسجام ،نیازمندیراهکارهای می باشند.که این عوامل باعث مستحکم تر شدن وحدت مسلمانان می گردد.

این پژوهش به مقایسه‌ی تطبیقی بافت (سیاق) در دو علم تفسیر و زبان شناسی می پردازد و در آن انواع بافت قرآن، ابزار‌های ایجاد پیوستگی بافتی و تعارض بافت‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. از دیرباز در میان تفاسیر و دیگر آثار علوم اسلامی، از مقولاتی همچون سیاق، قرینه، نظم، تناسب و نظایر آن ها سخن گفته می شود که هدف از همه آن ها، بررسی ارتباط اجزای کلام با یکدیگر است. گفتمان و تحلیل آن در علم زبان شناسی، معادل سیاق و بررسی سیاقی متون در علم تفسیر است. علما و زبان شناسان اسلامی به دلیل ضرورت پرداختن ایشان به متونی همچون قرآن و سنت، قرن ها زودتر از زبان شناسان غربی، از مباحث مربوط به سیاق کلام آگاهی یافتند. در مباحث سنتی، از سیاق تنها ارتباط لفظی اجزای کلام اراده می شد؛ اما در دوره معاصر با تأثیرپذیری از مباحث بافت و تحلیل گفتمان در زبان شناسی، حدود آن توسعه یافت و شامل ارتباط اجزای کلام با موقعیت نیز شد. در این معنا، سیاق با قرینه ترادف کامل پیدا می کند؛ زیرا قرینه را بر دو قسم می دانند: قرینه لفظی و قرینه حالی. بر همین قیاس، سیاق را نیز به دو قسم تقسیم می کنند: سیاق لفظی و سیاق حالی. نگاه جامع به ابعاد مختلف سیاق و کاربرد آن می تواند نقشی تأثیرگذار در ارتقای مباحث تفسیری داشته باشد. سیاق حالی یا موقعیتی قرآن عبارت از اسباب نزول به معنای عام است. این بررسی همچنین نشان می دهد که در صورت تعارض میان بافت ها، اصالت با سیاق لفظی است.

مبناگرایی که کهن‌ترین و مهمترین نظریه توجیه به شمار می‌رود، تنها نظریه‌ای است که هم فیلسوفان غرب از آنبحث کرده‌اند و هم حکیمان اسلامی. مبناگرایان باورها را به دو دسته پایه و غیر پایه تقسیم می‌کنند. طبق این نظریه، باورهای پایه نیازی به توجیه ندارند اما باورهای غیر‌پایه به وسیله باورهای پایه توجیه می‌شوند. ویژگی‌های باور‌های پایه و چگونگی انتقال توجیه از باورهای پایه به باورهای غیر‌پایه دو مسأله بحث‌انگیز میان مبناگرایان بوده است. اختلاف بر سر این دو مسأله موجب شده که مبناگرایان به دو دسته عمده کلاسیک و معتدل تقسیم شوند. پلانتینگا، مبناگرای معتدل است و حال آن که دیدگاه مصباح یزدی به مبناگرایی کلاسیک نزدیک است. با وجود این، چون هردو مبناگرا هستند در آراء ایشان مولفه‌‌های مشترکی وجود دارند که درخور بررسی است. در این رساله، که به بررسی تطبیقی، یا به تعبیر بهتر، مقایسه‌ای دیدگاه‌های این دوفیلسوف درباره مبناگرایی پرداخته می‌شود، تلاش می‌شود وجوه تشابه و وجوه تمایز دیدگاه ایشان در این باره روشن‌شود. بنابراین، در این پژوهش روشن می‌شود که روش پلانتینگا برای شناسایی و دستیابی به باورهای پایه، یک روش استقرائی است و حال آن که روش استاد مصباح روش قیاسی است. استاد مصباح، بر پایه روش خود، گزاره‌ها یا باورهای پایه را به گزاره‌هایی موسوم به بدیهیات اوّلیه و وجدانیات محدود می‌کند در حالی که پلانتینگا دامنه این باورها را بسیار گسترده‌تر لحاظ می‌کند. رویکرد پلانتینگا به مسایل برون‌گرایانه، نسبی‌گرایانه و بالطبع فردگرایانه است و حال آن که رویکرد استاد مصباح درون‌گرایانه و مطلق‌گرایانه است. با وجود این تمایزها، مشترکاتی نیز در آراء ایشان مشاهده می‌شود: بخش کردن باورها به دو دسته پایه و غیرپایه، معقول بودن هر دو دسته از باورها و واقعی بودن آنها از جمله مسایل مشترک میان آنها به شمار می‌رود. همچنین اساس معقولیت باورهای پایه از دیدگاه پلانتینگا نوعی تجربه درونی است که از سنخ معرفت نیست. استاد مصباح نیز اساس باورها را معرفت حضوری، می‌نامد که با تجربه درونی قرابت زیادی دارد.پس از توضیح درباره پاره‌ای از مفاهیم و اصطلاحات به کار گرفته شده در این پژوهش نخست به بررسی مبناگرایی عام و کلاسیک می‌پردازیم. مبناگرایی عام صرفاً دیگاه‌هایی را بیان می‌کند که فراگیر است و همه مبناگرایان آن‌ها را می‌پذیرند. مبناگرایی کلاسیک دیدگاهی است که معتقد است باورهای پایه، باورهای یقینی، تردید‌ناپذیر و خطاناپذیر هستند. این ویژگی‌ها را می‌توان در باورهای بدیهی عقلی، بدیهی حسی و خطا‌ناپذیر یافت. مبناگرایی کلاسیک از دوره باستان آغاز می‌شود و در دوره جدید با دکارت به اوج خود می‌رسد. در دوره معاصر معرفت‌شناسان انسجام‌گرا و عده‌ای از مبناگرایان معاصر نظیر آلوین پلانتینگا نقد‌هایی رابر مبناگرایی کلاسیک وارد نمودند و روایت معتدل از آن را مطرح کردند.

سرمایۀ اجتماعی از مفاهیم نو، مهم و قابل توجه در عرصه علوم اجتماعی است و در چند دهۀ اخیر تا آن‌جا اهمیت یافته که به آن ثروت نامرئی هم اطلاق می‌شود، در این مقاله در صدد بررسی مقایسه‌ای این مفهوم با مفهوم عصبیت است که توسط ابن‌خلدون مطرح شدهاست. ابنخلدون برای تحلیل بنای نظام سیاسی، بی‌نظمی سیاسی و اجتماعی عصر خود از این کلید واژۀ استفاده کرده‌ و آن را یک عامل وحدتبخش و متحدکننده می‌داند. در واقع هدف اصلی این است که در نهایت به پاسخ این سؤال برسیم که آیا می‌توان عصبیت ابنخلدون را با توجه به نظریات سرمایه اجتماعی روزآمد کرد؟ چارچوب نظری مقالۀ حاضر مبتنی بر نظریۀ گیدنز و مکمل آن آراء پاتنام است. مجموعه بحث‌های ارایه شده بدین نتیجه رهنمون گردیده که علاوه بر این ‌که دو مفهوم دارای اشتراکاتی هستند، از برخی جهات با هم تفاوت‌هایی دارند که آن‌ها را از هم جدا می‌کند. از این تفاوت‌ها می‌توان چنین استنباط کرد که کاملا نمی‌توان عصبیت را روزآمد کرد. در واقع آن بخشی از عصبیت که پیوندی تنگانگ با اجتماع قبیله‌ای دارد را نمی‌توان روزآمد کرد. ولی مصداق‌هایی از عصبیت که از مختصات اجتماع قبیله‌ای نیست را می‌توان روزآمد کرد مانند دین که در اغلب جوامع بشری، به ویژه جامعۀ ما هم‌چنان عامل عمدۀ همبستگی است، هم‌پیمانی نیز که امروزه در قالب منظقه‌ای و جهانی شکل می‌گیرد، از جمله مواردی هستند که به امکان روزآمد ساختن نظریه عصبیت ابن‌خلدون با جامعه جدید کمک می‌کنند.

یکی از اصلی‌ترین مبانی نظری در زمینه انسجام سوره های قرآن، تعیین عامل وحدت‌بخش سوره است که کمتر مورد توجه قرار گرفته و سوال اصلی پژوهش حاضر را شکل می‌دهد. رساله حاضر با روش مطالعه اکتشافی و واکاوی تحقیقات انجام شده در تبیین انسجام سوره‌ها و نیز گرته‌برداری از دانش‌های مرتبط، در پی تبیین شواهدی است تا نقش یگانه غرض را در انسجام-بخشی سوره‌ها تأیید نماید. تحلیل کتابخانه‌ای دیدگاه‌های مفسران در این زمینه مشخص نمود که عموم ایشان هنگام سخن از انسجام سوره‌ها، از تعبیراتی استفاده می‌کنند که به غرض سوره به عنوان عامل انسجام، رهنمون است. همچنین در مطالعه میان رشته ای مشخص شد سایر دانش‌های مرتبط با متن، نقش یگانه غرض را تایید کرده و قابل تطبیق بر سوره‌های قرآن می‌باشد. شواهد بدین قرار می باشد: عامل تکوین متن از لحاظ نظریه های ادبی معاصر، وجود غرض ارتباطی است؛ از نظر علم نحو، کلام، لفظی است که فایده و هدفی داشته باشد. تکوین سیاق نیز مشروط به وجود غرضی کلان در پس متن بوده و در علم بلاغت نیز تصریح شده است که اتصاف کلام به بلاغت مشروط به وجود غرض ثانوی(غیر از معنای ظاهری الفاظ) است. به علاوه، در مباحث روش تحقیق ثابت شده است که انسجام متون تحقیقی، در صورت تعیین مسئله و هدف، محقق شده و متون موضوع محور مثمر ثمر نخواهند بود. در فلسفه علوم نیز گفته می شود عامل وحدت و تمایز علوم از یکدیگر، دست کم در علوم ارتباطی، غرض آن علم است. در این رساله همچنین با مطالعه تطبیقی دستاورد‌های جدید در زمینه سیاق جامع، نشان داده شده است که کشف غرض سوره از طریق قواعدی به دست می آید که به کشف و تحلیل سیاق جامع سوره می پردازد. در نهایت با تطبیق دستاورد‌های بدست آمده این رساله بر سوره های قرآن، وجود ثمراث شناختی، یعنی درک حکیمانگی ساختاری و محتوایی سوره ها، و نیز ثمرات کاربردی، یعنی امکان ارائه تفسیری کاملتر و دقیق تر از سوره ها، به شکلی عینی نشان داده شده است.

رالز نظریه سیاسی خود را، که در این نوشتار از آن به عنوان «فلسفه سیاسی تلفیقی» یاد شده است، عمدتا در دو کتاب مهمش، نظریه ای در باب عدالت و لیبرالیسم سیاسی تبیین کرده است. گرچه وی اصل نظریه خود را در مقاله «عدالت چون انصاف» بیان کرد و بعدها آن را در نظریه ای در باب عدالت توسعه داد، اما توجیهات و دلایل آن را به صورت پراکنده بیان کرده است. برخی از این توجیهات را میتوان در کتاب نخست و برخی دیگر را نیز در کتاب دوم او پیدا کرد. در این مقاله، پس از بیان اصل دیدگاه رالز، توجیهات او برای اصول عدالت از هر دو کتاب ذکر و سپس نقّادی گردیده است.

عنوان پژوهش حاضر «بررسی نمونه‌هایی از آیات مشابه از منظر اعجاز شناختی قرآن کریم» است.اعجاز شناختی قرآن کریم نظریه‌ای زبان‌شناختی درباره آیات قرآنی از جمله آیات مشابه است و توسط نظریه‌پرداز محترم آقای دکتر علیرضا قائمی‌نیا مطرح شده است. این نظریه را می‌توان با دو اصل مهم آن شناسایی کرد. طبق اصل اصالتِ تعبیر، مفهوم‌سازی آیات منحصر به فرد و غیرتکراری است و هر آیه بر مفهوم‌سازی خاصی استوار است. اصل تعیین‌پذیری معنا می‌گوید معنای آیات طبق بافت و سیاق به کار رفته تعیین می‌شوند. قطعاً از میان آیات، انتخاب آیات مشابه کاربردی‌ترین روش در بررسی منحصر به فرد بودن آیات با توجه به سیاق به کار رفته است. دستاورد مهم این نظریه اختصاص جایگاه ویژه به هر یک از آیات است، که نتیجه آن چینش آیات به سلیقه مفهوم سازنده و به عبارتی توقیفی بودن ترتیب آیات می‌باشد.دانشمندان اسلامی بر تفاوت آیات به ظاهر تکراری و مشابه همواره صحه گذارده و با بررسی موردی آیات سعی کرده‌اند این تفاوت‌ها و حکمت آنها را نشان دهند، و به مراد جدی گوینده دست یابند، اما روشی اصولی برای این بررسی‌ها ارائه نداده‌اند.مباحث ادبی مسایل بسیاری را در تفسیر متن مطرح کرده است، اما قطعاً تفسیر برای پیشبرد کار خود به روش اصولی و مدون نیاز دارد و بررسی آیات ذیل پژوهش‌های زبان‌شناختی این هدف را تأمین خواهد کرد. پژوهش حاضر تلاش می‌کند تا ذیل نظریه اعجاز شناختی با انطباق اصول زبان‌شناختی بر آیات مشابه، برخی از آنها را با استفاده از جنبه‌های شباهت و تفاوت آنها تحلیل نماید. حاصل کار، تکیه بر جنبه تفاوت آیات با استفاده از تمهیدات زبان‌شناختی و پیشبرد تفسیر آیات خواهد بود که در برخی موارد نکات جدید و قابل توجهی را در جزئیات آیات بررسی شده آشکار می‌کند. این بررسی‌ها تفاوت کانون توجه آیات را مشخص می‌نماید، به تفکیک فضاهای مختلف که آیات در آن قرار دارند کمک می‌کند، و تفاوت ساختار نیرو، پویایی آیات گوناگون را نشان می‌دهد. به علاوه قالب افعال و صفات و زمان افعال به توجه ما در تفاوت آیات جهت می‌بخشد، و موارد دیگری که مفسر با تمرین انطباق این تمهیدات بر آیات مهارت به کارگیری آنها را کسب می‌کند. بررسی معناشناختی آیات و آیات مشابه به جهت علمی بودنِ روشِ آن، حایز اهمیت است. به علاوه این روشِ بررسی و تفسیر آیات، به دسته‌ای از کوشش‌های تفسیری پراکنده قبلی جهت و ارتباط خاصی می‌بخشد، خطای ادبی بسیاری از تحلیل‌های ادبی را می‌نمایاند و افق دید مفسر را به جاهایی کشاند که بدون این دانش امکان دسترسی به آنها میسر نخواهد بود. در نهایت تحلیل تعبیرهای قرآنی از منظر زبان‌شناختی، به عنوان یکی از شیوه‌های فهم قرآن، امکانی برای درک تعابیر بدیع و مفاهیم عمیق و لایه‌ای آیات فراهم می‌آورد.