جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واژۀ «قانت» از واژگان مهم و کليدي در نظام معنايي قرآن کريم است که بسامد تکرار نسبي آن نماد اهميت و جايگاه معنايي مهم آن در شبکۀ مفهومي کتاب خداوند است. اين نوشتار مي‌کوشد ضمن تحليل جايگاه واژۀ «قانت» در قرآن کريم با استفاده از روش معناشناسي توصيفي و هم‌زماني، مفهوم اين واژه را تبيين و مؤلفه‌هاي معنايي آن را از قرآن کريم استخراج کند. حاصل اين تحقيق نشان مي‌دهد که قانت در کاربرد وحياني بر محور هم‌نشيني با واژه‌هايي مانند الله، اسلام، ايمان، صالح، شرک و نشوز رابطۀ معنايي دارد و در بخشي از مؤلفه‌هاي معنايي با برخي از آنها تقابل معنايي دارد. بر محور جانشيني نيز با واژه‌هايي مثل اوّاب، تسليم، اطاعت، عبوديت، خشوع و اخبات در يک حوزۀ معنايي قرار گرفته است. مفهوم محوري در تحليل مؤلفه‌اي اين واژه، «اطاعت» است که در کنار آن مي‌توان از مفاهيم ديگري مانند «اختصاص به خداوند»، «تسليم»، «عبوديت»، «خشوع»، «عدم تکبر» و... ياد کرد.

مسئله‌ی امامت یکی از آموزه‌های بنیادین اعتقادی امامیه است. یکی از اوصاف امام در اعتقاد شیعه، داشتن علم ویژه است. در طول قرن‌ها، گستره‌ی این علم و منابع آن از سوی عالمان با مشرب‌های متفاوت تبیین و بررسی شده است. این اثر در 22 مقاله، علم امام را در کلام اسلامی، فلسفه و عرفان اسلامی، معارف وحیانی و در نگاه اهل سنت و مستشرقان بررسی کرده است.

جریان ظاهرگرایی از کهن‌ترین جریان‌های فکری در جهان اسلام، به‌ویژه اهل‌سنت است که تاکنون ابعاد و زوایای آن کمتر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. بررسی خاستگاه و سیر تطور ظاهرگرایی در فهم قرآن در میان اهل‌سنت، موضوع این پژوهش است. در این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی - تحلیلی و با استناد به منابع تاریخی، خاستگاه پدیده ظاهرگرایی و سیر تاریخی آن در بین اهل‌سنت بررسی شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که ظاهرگرایی در اهل‌سنت، به‌مثابه یک جریان تأثیرگذار در فهم قرآن و برداشت از کتاب الهی، به دوران پس از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و عصر صحابه بازمی‌گردد که در طی قرون مختلف، در قالب مکاتب گوناگونی مانند اهل اثر، اهل حدیث حنابله، سلفیه و وهابیت، تا عصر حاضر استمرار داشته است. طرف‌داران این جریان در رویکرد خود، بحث در اطراف برخی از حقايق ديني و عبور از ظواهر کتاب و سنت را بدعت ‌می‌دانند. آنها با نادیده‌گرفتن عقل، نگاهی افراطی به نقل دارند و معتقدند اعتبار و میزان عقل به کتاب و سنت است و با وجود قرآن به استدلال‌های اهل کلام و روش متکلمان نیازی نیست. این رویکرد مبتنی بر اصالت ظاهر کتاب و سنت و کفایت نقل، بر تمام اصول و اندیشه‌های جریان ظاهرگرا حاکم است.

پژوهش حاضر با هدف ارتقای کیفی پدیده تفسیر و فهم گزاره‌های قرآنی، سعی در تلفیق دو روش «تفسیر قرآن به قرآن» و «نظریه میدان معنایی»، در فهم و تفسیر قرآن دارد. ایده اصلی نوشتار آن است تا هم‌سویی‌های مبنایی آنها را روشن کند و از لابه‌لای مبانی مورد اختلاف، بزنگاه‌های مشترک و متقارب را کشف نماید. یافته‌ها حاکی از آن است که دو روش در برخی مبانی مانند متن‌گرایی، نظام‌وارگی متن و جهان‌بینی زبانی اشتراک دارند؛ اگرچه در پاره‌ای از مبانی تفاوت‌هایی میانشان به چشم می‌خورد که البته در خلال مبانی متفرق نیز می‌توان نقاط هم‌سو و مشترکی را رصد نمود. در نتیجه با تعدیل برخی باورهای افراطی مورد پذیرش نظریه میدان معنایی، می‌توان این روش را با شیوه‌های سنتی تفسیر، همانند روش قرآن به قرآن تلفیق نمود و با گنجاندن برخی مبانی تفسیری در میان مبانی نظریه فوق، موانع استفاده از این روش فهم متن را در مطالعات قرآنی برطرف کرد.

فهم متن و کشف معنا دغدغه مشترک دو روش «تفسیر قرآن به قرآن» و «نظریه میدان معنایی» است. روش نخست داعیه فهم و تفسیر قرآن در پرتو آیات دیگر را دارد و نظریه میدان معنایی، خود را عهده‌دار کشف معنا از خلال روابط درون‎متنی می‌داند. ایده اصلی نوشتار حاضر، پاسخ به این سوالات است که قواعد معنایابی در دو روش فوق، چه مشترکاتی دارند و آیا زمینه تعامل این دو روش در سطح قواعد وجود دارد؟ پژوهش حاضر با روش تحلیلی- توصیفی، نگاهی همدلانه به قواعد معنایابی این دو روش دارد. بنابراین نگارندگان بررسی اشتراکات آن دو را در سطح قواعد مطمح‌نظر قرار داده‌اند تا از این رهگذر زمینه تلفیق قواعد کارآمد دو روش را فراهم آورند. یافته‌ها نشان می‌دهد مهمترین قواعدی که به طور مشترک در هر دو روش مورد استفاده قرار دارد عبارتند از: توجه به مسائل ادبی، توجه به بافت و سیاق، رتبه‌بندی کلمات و گزاره‌ها، تفکیک معنایی واژگان، تفسیر بر اساس آیات نظیر و توجه به نسبت‌های معنایی؛ هرچند دامنه بهره‌برداری از قواعد فوق و میزان اهتمام هر یک از این دو روش نسبت به موارد یادشده یکسان نیست.

در معناشناسي نوين، کنش هاي زباني و هويت ارزشي عناصر آن مبتني بر روابط معنايي است که در ساخت ميدان هاي معنايي ظهور مي يابد. عنصر اطاعت و مشتقات آن از مهم ترين واژگان کانوني در قرآن کريم است و معناشناسي اين واژه و ساختارهاي زباني آن سهم بزرگي در کشف جهان بيني قرآن کريم و نظام معنايي آن دارد. پژوهش پيش رو، نخست معناي اطاعت و تطور معنايي آن را در دو دورة پيش از نزول و عصر نزول قرآن با رويکرد درزماني بررسي مي كند و سپس با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد هم زماني و تحليل حوزه اي معنا، به واكاوي روابط اين مادة زباني وحي در سه سطح هم نشيني، جانشيني و تقابل معنايي با ديگر واژه هاي مرتبط قرآني، در دو حوزة کلان نظام تشريعي و تکويني قرآن کريم مي پردازد. در جهان بيني قرآن کريم، اطاعت در نظام تشريعي در فضاي ايمان و انقياد نظري از خداوند تصوير شده است و هم سويي آن با اطاعت پذيري همه موجودات در نظام تکوين، در گرو انقياد ماندگار و پرواي پايدار از خداوند است. به طور کلي مي توان گفت ميدان معنايي مادة اطاعت در سطوح پيش گفته، تداعي بخش نظام دقيقي است که بر محور توحيد در جهان هستي در دو بُعد تکويني و تشريعي جريان دارد و سعادت انسان در زندگي فردي و نظام اجتماعي در پرتو بهره مندي از عنصر اطاعت پايدار مي ماند؛ چنان که سرکشي از فرمان خدا موجب سقوط انسان در عذاب خوارکننده خواهد بود.

پژوهش حاضر درصدد است تا علم به غيب امامان عليه السلام را از منظر قرآن کريم بررسي و اثبات كند. شيوة بحث در اين پژوهش تحليلي، مبتني بر روش تفسير موضوعي است. از آية رؤيت اعمال (توبه:105) به دست مي آيد که علاوه بر خدا و رسول او صلي الله عليه و آله، جمعي از مؤمنان نيز حقيقت و باطن اعمال مردم را در دنيا مي بينند. ازآنجاکه مشاهدة حقيقت اعمال به صورت عادي براي عموم مؤمنان امکان پذير نيست، مراد مشاهده اي است که با موهبت الهي توسط برخي از اولياي الهي يعني امامان معصوم عليه السلام انجام مي شود. از آية امت وسط (بقره:143) نيز به دست مي آيد که جمعي از امت پيامبر صلي الله عليه و آله، گواهان بر امت در روز قيامت هستند. چنين شهادتي نيز بدون برخورداري از علم غيب به اعمال بندگان امکان پذير نخواهد بود. شواهد نقلي نيز مؤيد اين هستند که پس از پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله کسي جز امامان معصوم ادعاي علم غيب و ملکوت عالم را نداشته است. مرتبه اي از علم غيب نيز براي برخي اولياي خاص الهي ثابت است؛ اما مرتبة کامل آن ويژة پيشوايان معصوم عليه السلام است.

معناشناسی زبانی و تفسیر قرآن به قرآن در مطالعات قرآنی ارتباط نزدیکی با هم دارند. مقاله حاضر سعی دارد تا با روش توصیفی تحلیلی، ضمن توصیف نقاط اشتراک این دو رویکرد در مطالعات قرآنی، نقش مثبت معناشناسی زبانی را در فرایند تفسیر قرآن به قرآن، روشن و مزایای آن را به اختصار بررسی کند و نیز کاستی های برخی از نحله های معناشناختی را یادآور شود. رابطه معناشناسی و تفسیر قرآن به قرآن در دو بعد مبنایی و فرایندی قابل بررسی است. در بعد نخست، نوع نگاه هر یک از این دو روش بر نقش بافت زبانی و غیرزبانی و نیز جایگاه روابط بینامتنی در کشف معنا بررسی شده است، و در نگاه فرایندی به رغم همسویی درخور توجه دو رویکرد مزبور، معناشناسی با قرائت متکامل آن می تواند نقش مکمل و سازنده ای در قاعده مندی و مقوله بندی واژگان قرآن و اثبات نظام مندی معارف آن و مهار روشمند پیش دانسته ها در تفسیر قرآن به قرآن داشته باشد.

«کتاب» یکی از واژگان کلیدی قرآن است. پژوهش حاضر بر آن است که مفهوم کتاب را با روش تحلیل درزمانی بررسی کند و به جایگاه و معانی دقیق آن در نظام معنایی قرآن دست یابد.نوشتن و نوشته معنای حقیقی کتاب است و کاربرد آن در معانی دیگر چون دوختن، قضا، و تقدیر مجاز است. کتاب در دورة جاهلی بر نوشتن، نوشته، نامة مکتوب و کتاب های آسمانی اطلاق شده است. زبان شناسان کتاب را واژة قرضی میدانند و بر آن اند که در اصل به معنای نوشتن و نوشته بوده است. کتاب در زبان قرآن توسعة معنای یافته و علاوه بر نوشتن و نوشته بر مرتبه ای از علم الهی، قوانین تکوینی و تشریعی و نامة اعمال انسان ها نیز اطلاق گردیده است. واژة کتاب بر اثر باهم آیی با مفاهیم دیگر صبغة معناشناختی خاصی یافته و پیوند عمیقی با مبدأ وحی و غایت و هدف آن پیدا کرده است.