جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«اخلاق تفسیر» یکی از شاخه‌های دانش اخلاق و متعلَّق اخلاق کاربردی است. مسئله پژوهش حاضر، ترسیم قلمرو معرفتی «اخلاق تفسیر» در «مطالعات قرآنی» است. اخلاق تفسیر به‌عنوان شاخه‌ای از اخلاق کاربردی، هویت میان‌رشته‌ای دارد. از طرفی به دانش اخلاق، به‌مثابه یک نظام معرفتی [رشته] متعلق است و از‫جهت‌دیگر، به گستره معرفتی تفسیر تعلق دارد. ازآنجا‫که این دانش نوظهور به اندازه کافی رشد نکرده‫است و تعین معرفتی نیافته‫است، نشان‫دادن جایگاه و قلمرو معرفتی اخلاق تفسیر در دانش اخلاق و مطالعات قرآنی می‌تواند ما را در تبیین روش و جنس پژوهش و بایسته‌ها و الزامات روش‌شناختی و معرفت‌شناختی آن یاری کند. نتیجه پژوهش آن است که اخلاق تفسیر سه حوزه کنشی (عملِ تفسیر)، فرایندی (فرایند تفسیر به‌مثابه پژوهش) و دانشی (گستره معرفتی علم تفسیر) را شامل می‌شود. نیز براساس ساحت‌های سه‌گانه مطالعات ناظر به فهم و تفسیر قرآن، اخلاق تفسیر در سه سطح پیشاتفسیر، فرایند تفسیر و پساتفسیر (فراورده تفسیر) قابل بررسی است.

تفسیر قرآن به‌منزله کنش اختیاری مفسران، افزون بر بایسته‌های هرمنوتیکی و روش‌شناختی، مشمول بایسته‌های اخلاقی است. این بایسته‌ها مفسر را در دوراهی‌های انتخاب، یاری می‌کنند. التزام به اخلاق تفسیر منوط به وجود اصول اخلاقی برای تفسیر، آگاهی نسبت به آنها و نیز اراده معطوف به کاربست آنهاست. اصول اخلاقی تفسیر نیز به‌ نوبۀ خود باید مستدل و مستند به اصول اخلاقی عام باشد. از این رو، تدوین و تبیین اصول برای اخلاقی کردن ساحت تفسیر متن با چالش‌هایی روبه‌روست. با عبور از این چالش‌ها، می‌توان اصولی عام برای تفسیر هر متن پیش نهاد و برای متون ویژه و خاص، اصولی ویژه. از این میان، قصدمندی ماتن، حمل بر صحت، مواجهۀ تحلیلی و نقادانه با متن، پرهیز از ساده‌سازی و قوی‌سازی متن را می‌توان به‌عنوان اصول عام اخلاقی برای تفسیر متون برشمرد و مواردی چون: محوریت ارادۀ الهی در انتساب معنا به متن؛ پایبندی به قواعد تفسیر؛ احتیاط علمی و پرهیز از مواجهۀ خام و عجولانه در بیان معانی آیات؛ تمایز بین بیان متن و درباره متن؛ پرهیز از اتّباع متشابه؛ پایبندی به انصاف و مواجهۀ عادلانه؛ انتقادپذیری و توجه به خرد جمعی؛ امانت‌داری در نقل؛ آگاهی از مبانی کلامی و اعتقادی مربوط به قرآن و مؤلف قرآن؛ اصلاح نفس و آرایش نفس به فضائل اخلاقی.

چکیده خداوند در قرآن، به آیات و نشانه های متعدد خود اشاره می کند. در گفتمان قرآنی علاوه بر اینکه تمام هستی به مثابه آیه دانسته شده است، تمامی رخ داد های غیرمتعارف، اعم از اینکه در زمان انبیاء یا غیر آن بوده اند، آیات الهی نامیده شده اند. کارکرد خداشناسانه تمام آیات الهی را از خلال فقره های قرآنی که خداوند آنها را آیات الهی می خواند، به روشنی می توان دریافت.به علاوه قرآن نشانه صدق و حقانیت خود را در تصدیق کتب انبیاء پیشین هم چون حضرت موسی و عیسی (ع) اعلام نموده است و خطاب به معاندان، گواهی خداوند را بر رسالت حضرت محمد (ص) کافی دانسته است.هم‌چنین آیات ناظر بر رسالت انبیاء، خبر از وحدت در پیام رسالت آنها و یکسانی وحی می دهد ونزول آیات الهی در زمان انبیاء را تنها به اذن الهی منوط می داند. البته باید گفت مولفه های خاصی برای نزول این دسته از آیات الهی در قرآن تعریف نشده است تا بتوان آنها در دسته ای جداگانه قرار داد. این پژوهش پس از بررسی گفتمان آیه محور قرآن، گفتمان پساقرآنی در باب اعجاز را مورد بررسی قرار داده است و موضوعات برجسته هر قرن در بحث اعجاز رااز میان تالیفات گوناگون ، مشخص کرده است. عصاره این مباحث، نشان‌گر آن است که برخی آیات الهی که در زمان انبیاء که به اذن خداوند صورت گرفته‌اند، در گفتمان پساقرآنی با کارکردی پیامبرشناسانه تعریف شده اند که ضمن اشتراک در برخی مولفه‌ها، در مجموع بر سر اضلاع چارچوب اندیشه اعجاز، توافق کلی میان متکلمان در این حوزه وجود ندارد.مقایسه اندیشه اعجاز در دو گفتمان قرآنی و پساقرآنی، برای نشان دادن نقاط اشتراک و افتراق بوده است.از آن جا که مباحث اعجاز در گفتمان قرآنی عمدتاً به قرآن به عنوان معجزه پیامبر خاتم (ص) معطوف شده است، مقایسه دو گفتمان نیز بر مباحث اعجاز پیرامون قرآن، آیات تحدی و وجوه اعجاز، تمرکز یافته است و مباحث پر تکرار در حاشیه بحث اعجاز چون اتحاد دلیل و مدلول، معجزات حسی و عقلی و تناسب اعجاز انبیاء با زمان، مورد بازخوانی قرار گرفته‌اند.کلید واژه‌ها: آیه، اعجاز، پساقرآنی، گفتمان.

چکیدهدر سده چهاردهم هجری، مجموعه‏ای از عوامل دست به دست هم داد و جهان اسلام را به دوران ضعف و عقب‏ماندگی کشاند. اوضاع بحرانی جهان اسلام بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی و تجزیه و مستعمره شدن جهان اسلام، استبداد و فساد داخلی و شیوع اوهام و خرافات در جوامع اسلامی، متفکّران اسلامی را از ارائه رویکردها و راه‏حل‏های متفاوت برای خروج مسلمانان از ضعف و عقب‏ماندگی ناگزیر نمود. ایده بازگشت به قرآن از جمله این رویکردها در بهبود اوضاع جهان اسلام است که در چالش سنّت و مدرنیته به عنوان دیگر رویکردهای مطرح در نجات جوامع اسلامی از عقب‏ماندگی شکل گرفت. ایده بازگشت به قرآن اندیشه‏ای نص‏محور و درون‏دینی است که با اعتقاد به جامعیّت و خودکفایی قرآن، راه‏حل معضلات و مشکلات سیاسی – اجتماعی جهان اسلام را در بازگشت بازفهمانه به قرآن می‏داند و از همین دیدگاه، جریان‏های حاضر در حل بحران جهان اسلام یعنی تجدّد و سنّت‏گرایی را رد می‏کند. اشخاص مختلفی در سراسر جهان اسلام، این ایده را سرلوحه برنامه‏های اصلاحی خود، جهت پیشرفت جوامع اسلامی قرار دادند. لذا این پژوهش در صدد است با مبنا قرار دادن روش‏شناسی استیوارت هیوز که در آن واقعیّت‏های سیاسی و اجتماعی با شکل‌گیری فکر و اندیشه یک نوع رابطه تعاملی دارند، به واکاوی ماهیّت و دلایل شکل‏گیری ایده بازگشت به قرآن در اندیشه تنی چند از پیشگامان این جریان اصلاحی یعنی عبده، اقبال لاهوری، مودودی و سیّد قطب بپردازد. این متفکّران قرآن‏پژوه، هر کدام بسته به نوع خوانش خود از اسلام و تدبّرات قرآن‏پژوهانه، در صدد عرضه مشکلات و معضلات موجود به قرآن هستند، تا از این طریق پاسخ‏های خود را از قرآن طلب کنند. نگاه کاربردی به قرآن، محوریّت توحید، وحدت، گسست از سنّت‏های تفسیری گذشته، خرافه‏زدایی از اسلام، اصلاحات دینی و برپایی حکومت قرآنی از شاخصه‏های مهم و مشترک بازگشت به قرآن محسوب می‏شود.کلیدواژه‏ها: اقبال، بازگشت به قرآن، جهان اسلام، سیّد قطب، عبده، مودودی.

چهارده سده کوشش برای فهم متن قرآنی، میراث سترگ و گونه‏گونِ تفسیر را پدید آورده است و چند دهه کوشش‏‏های اخیر برای شناخت و تبیینِ این میراثِ گونه‏گون و متکثر، پیداییِ متون تفسیرپژوهانه‏ را رقم زده است. کوشش مسلمانان در این حوزه مسبوق به پژوهش‏های غربیان است. اما قرآن‏پژوهان مسلمان در پیِ ارائه روایتی بومی از آن برآمده و بر پایه سنت قرآن‏پژوهی اسلامی، گونه‏های مختلفی از تفسیرپژوهی را پدید آورده‏اند. در این میان، «تفسیرپژوهی‏های جامع»، پای? گونه‏های تفسیرپژوهی قلمداد می‏شود و تحلیل و نقد آنها تا حدود زیادی می‏تواند، تصویری از جریان تفسیرپژوهی مسلمانان را آشکار می‏کند. از این رو، این پرسش که «کوشش‏های تفسیرپژوهانه مسلمانان، بر چه پایه از بضاعتِ روش‏شناختی و معرفت‏شناختی ایستاده است؟ و چه میزان در تبیین واقعیتِ متکثر تفاسیر قرآن کامیاب و کارآمد بوده است؟»، شایسته هر گونه تأملی است. تحلیل و نقد شش الگوی تفسیرپژوهیِ جامع تفسیرپژوهان مسلمانان (زرقانی، ذهبی، طباطبایی، معرفت، فهد رومی و بابایی)، نشان می‏دهد که در بحث از چیستیِ تفسیر، به جای تبیین پدیده تفسیر، به تحلیل واژگانی «تفسیر» روی آورده‏اند و کوشش آنها در تمایزبخشی میان «تفسیر» و «غیرتفسیر» پاسخگوی پرسش‏ها و نیازهای امروزنیست. این الگوها بر هیچ تبیینی از «ژانر تفسیر» و مولفه‏های آن استوار نیستند و از حیث ترمینولوژی و مفهوم‏پردازی آشفته، مضطرب و ناکارآمدند و در به‏دست دادن مولفه‌های یک اثر تفسیری ناکامند. در این الگوها نه گونه‌شناسی کارآمدی از روش‌های تفسیری صورت پذیرفته است و نه دسته‌بندیِ قابل دفاعی از روش‌ها و گونه‌های تفسیری عرضه شده است و نه تعریف و مرزبندی روشن و شفاف از آنها به دست داده شده است و نه ملاک و سنجه عینی و فیصله‏بخشی در مقام تعیین مصادیق تفاسیر از حیث روش‌های تفسیری عرضه شده است. این الگوها رویکردی انحصارگرا به مقوله تفسیر دارند و پدیده تکثر و تنوع تفاسیر را عارضه‏ نامطلوب و فرزند نامیمونِ کاستی‏ها و کژی‏هایِ جریان‏های تفسیری می‏دانند. این آثار، صورتِ بسط‏یافته و مستقلِ مقدمه‏‏نویسیِ تفاسیر و ادامه آن سنت با همان خصلت‏ها و کارکردها هستند و ماهیت مفسرانه و درجه اول دارند. تفسیرپژوهی‏ها در کنار رویه و کارکرد «معرفتی»، کارکردهای «غیرمعرفتی» مهمی دارند. بُن‏مایه آنها اعتباربخشی به یک جریان تفسیری، و اعتبارزدایی از سایر جریان‏هاست. آن‏ها با رویکرد تجویزی و ارزش‏داوران? خود، نوعی نابرابری میان تفاسیر و روش‏های تفسیری می‏افکنند و در جریان تفسیر اثر می‏گذارند. فرایند تفسیرپژوهی از نقطه‏های آغازین آن تا به امروز (از ذهبی تا بابایی) تفاوت معناداری را از حیث روش‏شناختی نشان نمی‌دهد و در این باره نمی‏توان از تکامل و پیشرفت سخن گفت. الگوهای مورد بررسی به لوازم و مقتضیات بین‏رشته‏ای بودن تفسیرپژوهی ملتزم نبوده‏اند. ناکارآمدیِ طبقه‌بندی‌های جامع که تاکنون به دست داده شده است، پرسش از امکان چنین کاری را موجّه می‌سازد.

اسباب نزول در «نظریه تفسیری» طباطبایی موقعیت خاص و متفاوتی دارد به گونه ای که این نظریه را هم از تلقی پیشینیان و معاصران متمایز می دارد. از این رو، دیدگاه وی در باب چیستیِ سبب نزول، معنای سببیت، نسبت اسباب نزول با متن قرآنی و نقش اسباب نزول ـ ثبوتی و اثباتی ـ در مقام «تکون» و «تفسیر» متن قرآنی در خور تحلیل و نقد است و سر این دیدگاه در انگاره های وی از متن قرآنی نهفته است. دغدغه وافر طباطبایی آن است که متن قرآنی را از بستگی به عناصر و مولفه های بیرونی برهاند.

متن قرآن در تاریخ و فرهنگ اسلامی، نقش محوری و یگانه‎ای دارد و عالمان اسلامی با هر مکتب و نگرشی به کاوش در زمینه قرآن و موضوعات پیرامون آن پرداخته‎اند. این پژوهش درصدد واکاوی رهیافت ابن‎خلدون به قرآن است. وی از مورخان قرون میانه اسلام و مولف اثر ارزشمند مقدمه است که اندیشه‎های اجتماعی او توجه صاحب‎نظران بسیاری را به‎خود جلب کرده است. نگرش ابن‎خلدون به قرآن در دو بخش قابل تبیین و بررسی است: نخست، توضیحات و نظریاتی که وی در زمینه قرآن و موضوعاتی نظیر وحی و نبوت، اعجاز، قرائات، مکی و مدنی، محکم و متشابه و تفسیر ارائه داده است. دوم، الهام و تاثیرپذیری او از آیات قرآن در تشریح علم عمران خود است. این متفکر در ذیل مباحث مختلفی هم‎چون اجتماع، تاریخ، ظهور و سقوط دولت‎‎ها، تجمل و غیره به آیات قرآن استناد می‎کند.هدف پژوهش توصیفی تحلیلی حاضر، که با استفاده از روش تحقیق کتاب‎خانه‎ای انجام گرفته، بررسی نظری زیرساخت‎های اندیشه دینی و قرآنی ابن‎خلدون است. لذا پرسش اصلی پژوهش این هست که اندیشه‎های اجتماعی وی چه نسبتی با مبانی قرآنی او دارد؟ نتایج و یافته‎های نظری نشان می‎دهد که بنیان‎نهادن علم عمران و اندیشه‎های جامعه‎شناختی وی، تحت‎تاثیر نگرش او به اسلام و قرآن است.

ملاصدرا علیت ضروری را با برهان صدیقین بوعلی با استفاده از امکان ماهوی و استحاله تسلسل شکل گرفته است، پس از صدرالمتالهین در آثار مسلمانان همواره سعی کرده اند پدیده عاشورا را همچون حوادث بزرگ دیگری که در تاریخ اسلام رخ داده است، آنچنانکه هست، درک و معنا کنند و به حاق واقعیت آن واقعه دست یابند. این تلاش ها، در مقام تحقق، آنچنان که تاریخ گواه است، به کثرت درک ها و قرائت ها (و نه وحدت قرائت ها) انجامیده است.آنچه مسلم است یک دسته علل و دلایل در پدید آیی چنین برآیندی مؤثر افتاده است. تفسیر حادثه عاشورا ـ همچون هر حادثه دیگر ـ تابع علل و دلایل است. یعنی هم عواملی از جنس معرفت و هم عناصری از جنس واقعیت های خارجی در فهم این رخداد بزرگ تأثیرگذار بوده است. همچنین از منظری دیگر، بنابر مطالعات جدید معرفت شناختی، قرائت ها حاصل تعامل میان متن و مفسر است. یعنی در فرآیند فهم حرکت و قیام امام حسین(ع) آنچه که نتیجه و برآیند را شکل می دهد، واقعیت تاریخی پدیده از یک سو، و شرایط معرفتی و تاریخی مفسر، از دیگر سو می باشد. با این بیان، موجبات قرائت های متعدد از حادثه عاشورا را نمی توان به یک طرف (متن یا مفسر) نسبت داد، بلکه باید این موجبات را در هر دو سو جست وجو کرد. یعنی اگر قرائتی غیرسیاسی (و یا سیاسی) از حادثه عاشورا صورت می گیرد، بخاطر حضور عناصری است که در متن حادثه عاشورا قرار دارد و نیز به خاطر شرایط آفاقی و انفسی است که مفسر حادثه عاشورا در آن بسر می برد.در مقام داوری در باب قرائت های مختلف از عاشورا، نویسنده معتقد است حادثه عاشورا رخدادی متضلع است و سیاست، تنها یکی از اضلاع آن است. از این رو، نه می توان ابعاد غیرسیاسی آن را نادیده گرفت و نه می توان آن حادثه را در یک بعد آن، تحویل و فروکاست (Reduction ). و اگر تفسیری غیرسیاسی (و یا سیاسی) از پدیده عاشورا صورت می گیرد، یکسره ناشی از بیرون واقعه نیست و هر کدام بر عناصر درونی حادثه و ضلعی از اضلاع آن تکیه دارد.