جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: در کنار انواع رویکردها به واقعیت کثرت دین، تعداد اندکی از عرفای مسلمان با توجه به شرایط سیاسی-اجتماعی زمان خود از منظر عرفانی به این موضوع پرداخته‌اند. از جمله این عارفان می توان به دو عرفای برجسته سده های میانی اسلامی، یعنی عین القضات همدانی و عزیزالدین نسفی اشاره کرد. در پژوهش حاضر، علاوه بر مقايسه انديشه هاي آن دو عارف، به شيوه تطبيقي ـ تحليلي، رويكردهاي آنان به مسئله وحدت و كثرت مذاهب مورد بررسي قرار گرفته است. همچنین نشان داده می شود که اگرچه هر دو عارف به وجود یک اصل مشترک در همه ادیان معتقدند، اما چگونه عین القعات بر اساس دیدگاه های هرمنوتیکی خود، اشتباهات زبانی و ترجمه را به عنوان عواملی که موجب کثرت دین می شود برجسته کرده است، در حالی که نسفی بر اساس دیدگاه های هرمنوتیکی خود. در نظریه وحدت وجود، بر تعدد در لغت و نیز اعتقاد به خدای اختراعی تأکید کرده است. از سوی دیگر، هر دو عارف چون تجربیات معنوی و خرد جمعی را ملاک صحت ادیان می‌دانند، کوشیده‌اند نشان دهند که چرا تجارب معنوی که ریشه در واقعیتی الهی دارند، در طول زمان تغییر و تحریف شده‌اند.

هدف از بررسی کتاب عرفان و فلسفه اثر والتر ترنس استیس (1967) نقد و تحلیل پیش فرض ها، خاستگاه، و نظریة کتاب در حل تناقض آمیز بودن تجربة عرفانی در منطق و ذهنی یا عینی بودن آن است. کتاب حاضر تجربة عرفانی و عرفان را با دیدگاه تجربه گرایی فلسفی و مسائل آن پیوند داده است. تجربة عرفانی در این اثر تجربه ای فراعینی و حتی فراذهنی و ورای منطق است؛ حال آن که با طرح نظریه منطق فازی پس از استیس امکان بازنگری در این نتیجه وجود دارد. مغایرت پیش فرض های استیس در امکان درک حقایق به کمک عرفان و بنای او بر داشتن نگرش فلسفی به موضوع و هم چنین توجه نامتوازن کتاب در پردازش عمدة سنت های عرفانی مسیحی و بودایی در مقایسه با عرفان های یهودی و اسلامی با توجه به نگرش ذات گرایانة استیس و در عین حال تأثیر متغیرهای دیگر در تجربة عرفانی از دیگر نقدهای وارد بر کتاب پیش رو است.

متصوفه در قبال دگرگونی‌های عصر قاجار، دو رویه در پیش گرفتند؛ گروهی روال و سنت خود را ادامه دادند و گروهی تصمیم به انجام اصلاحات و تغییر گرفتند؛ بیان نسبت انجمن اخوت با تصوف و فتوت از یک سو و با فراماسونری از سوی دیگر، در رویکردی تاریخی هدف اصلی نوشته حاضر است. پژوهش این مدعا را مطرح می‌کند که قصد ظهیرالدوله؛ موسس انجمن اخوت در اولویت نخست، نه صوفی‌سازی بلکه تربیت نخبگان به منظور ترقی و بهبود زندگی مردم بوده است. برخلاف نظر کسانی که انجمن اخوت را انجمنی ماسونی معرفی کرده‌اند، انجمن اخوت؛ انجمنی شبه ماسونی، اخلاق‌مدار و کانونی فرهنگی برای رواج برابری و برادری بوده که از ادبیات عرفانی و میراث تصوف هم بهره گرفته و با برگزاری نشست‌های فرهنگی و هنری نو و تغییر ساختار سنتی صوفیه به تربیت اخلاقی افراد اقدام کرده است.

عین‌القضات همدانی (490-525 ق.) از مهمترین پیشروان سنت ‌حکمت ایرانی، و از معدود اندیشمندانی است که مباحث کلامی، فلسفی و عرفانی را به طور هم‌زمان می‌توان در اندیشه‌های او دید. برای بررسی و تحلیل مبانی و مفروضات آرای عرفانی وی، پژوهش حاضر با‌روش توصیفی و تحلیل محتوایی در سه بخش مبانی هستیشناختی، معرفتی و سلوکی انجام شده است؛ و نشان میدهد، عینالقضات از مباحث وجودشناختی با هدف معرفت حق و سیر و سلوک عرفانی بهره گرفته است. او اگرچه در تقسیم‌بندی وجود، از فلاسفه متأثر است؛ ولی «ممکن‌الوجود» در تقسیم‌بندی او جایگاه حقیقی ندارد و معتقد است وجود واحد است و آن را جوهر یکتا و مصدر و کل هستی مینامد که هر چه جز او عدم است؛ امّا او عدم را به دو معنی نیستی محض و پوشیدگی به‌کار برده که منظور از آن به‌ترتیب حدوث مادیّات، و قِدم انوار است. بنابراین نور، در هستی‌شناسی او ظهورِ وجود و معادل صفات الهی است که از صفت رحمانیّت، نور محمّد، و از صفت جبّاریت، نور ابلیس به وجود میآید؛ بههمین علّت عینالقضات نور محمّد را در کنار الله، مصدر موجودات نامیده و با نور دانستن ظلمت، از ثنویان فاصله گرفته و سعی نموده است با بحث «معیّت»، صدور کثرت از وحدت، و با بحث «تجلّی»، ظهور صفات از ذات را تبیین نماید. او اگرچه مانند بسیاری از عرفا، معرفت را در مقابل علم اکتسابی، علم لدنّی یا ذوقی دانسته است؛ ولی علم و معرفت را نه صرفاً دو مفهوم شناختی، بلکه دو عالم وجودی مختلف در نظر گرفته است؛ و در بحث زبان شناختی معرفت، به طرح مباحثی نو از جمله مسئلهی «الفاظ متشابه» پرداخته است که به دو سطح گفتمان تفکر عقلی و قلمرو ورای عقل اشاره دارد؛ و گاهی نیز به نظریه‌های هرمنوتیکی نوین نزدیک میشود. همچنین در بحث سلوک، این نظریه مطرح میشود که عینالقضات حلقهی واسط بین دو سنّت عرفانی مختلف، و در عینحال مشابه است. او با طریقت «قلندری» پیوند مستقیم، و با «سیهگلیمان» ارتباط غیرمستقیم دارد؛ و با مقایسه‌ی مبانی آرای عرفانی وی و مبانی آیین گنوسی مشخص میشود که بیشترین میزان این شباهت به مباحث معرفتی بازمیگردد.

بخش مهمی از اندیشه‌های عین القضات همدانی - عارف بزرگ سدة ششم هجری- به بحث معرفت اختصاص دارد؛ و مقالة‌‌ حاضر سعی دارد به‌روش توصیفی- تحلیل محتوایی، به نقش لطایف چهارگانه –از لطایف سبعه، مطرح در سلوک عرفانی- در معرفت‌بخشی از منظر عین القضات بپردازد و مبانی معرفتی او را از طریق منابع و ابزار شناخت تحلیل و بررسی کند؛ زیرا عین‌القضات به سه لطیفة  نفس، دل و روح، عقل را هم می‌افزاید ولی آن را به کسب علوم نظری محدود می‌کند؛ و معتقد است دل به‌واسطة ذوق یا چشم بصیرت، نفس به‌واسطة شناخت نفس پیامبر(ص) یا در مرتبة فنا، به‌طور بی‌واسطه از روح- جان- امکان کسب معرفت پیدا می‌کنند، و همگی با مراتب مختلف یقین ارتباط دارند. اما آنچه نقش عقل را در نگاه عین‌القضات بارز می‌کند یکی منشأ جبروتی و نقش آن به عنوان پلی بین عین و ذهن به‌عنوان ابزار ترجمة معرفت، و دیگری به‌عنوان پیش نیاز نخستین مرتبة معرفت است. به‌طور کلی او معرفت را علمی لدنی و ذوقی دانسته است؛ ولی علم و معرفت را نه صرفاً دو مفهوم شناختی، بلکه دو عالم وجودی در نظر گرفته است، به همین علت در تقسیم بندی عین‌القضات علم تقلیدی و برهانی، جزو مراتب معرفت محسوب نمی شود.

عینالقضات همدانی (492-525ق.) از مهم ترین پیشروان سنت فلسفه ی حکمت ایرانی و نخستین عارفی است که محور آرای عرفانی خود را بر وجودشناسی بنا نهاد. هدف از پژوهش حاضر شناخت مبانی عرفانی هستی شناختی او و ریشه های آن با روش توصیفی-تحلیلی است که نشان می دهد اگرچه در تقسیم بندی وجود، عین القضات از فلاسفه متأثر است؛ ولی «ممکن الوجود» در تقسیم بندی او جایگاه حقیقی ندارد؛ زیرا معتقد است وجود یکی است و آن را جوهر یکتا و مصدر و کل هستی مینامد که هر چه جز او عدم است؛ امّا او عدم را به دو معنی نیستی محض و پوشیدگی به کار برده که منظور از آن به ترتیب حدوث مادیّات، و قِدم انوار است، اعراضی که ذات بهواسطه آنها تجلّی مییابد. بنابراین نور در هستیشناسی او ظهورِ وجود و معادل صفات الهی است که از صفت رحمانیّت، نور محمّد، و از صفت جبّاریت، نور ابلیس به وجود میآید؛ بههمین علّت عینالقضات نور محمّد را در کنار الله، مصدر موجودات نامیده و با نور دانستن ظلمت، از ثنویان فاصله گرفته و سعی نموده است با بحث «معیّت»، صدور کثرت از وحدت و با بحث «تجلّی»، ظهور صفات از ذات را تبیین نماید. همچنین این پژوهش نشان میدهد که عینالقضات با طرح اندیشههایی نو در هستیشناسی مانند: جوهر یگانه، تجلّی واحد، عدم ملال به واسطه عدم تکرار در تجلّی و نظریه خلق مدام، در برخی مباحث مهم نظری عرفان، پیشرو بوده است.

در برخی متون زرتشتی به ویژه متون پهلوی، نخستین عهد الهی به پیش از آفرینش جهان مادی باز می‌گردد؛ در حالیکه در اوستا به چنین پیمانی اشاره نشده، همان‌گونه که نزد عرفای قبالای زوهری اعتقاد به عهد ازلی عمومیت دارد؛ ولی در تورات و تلمود به آن پرداخته نشده است. در قرآن​کریم نیز درباره نخستین عهد الهی سخن گفته شده که به عهد ألست مشهور است، و اکثر مفسّران آن را به پیش از آفرینش انسان بازمی گردانند. این جستار علاوه بر پرداختن به این موضوع به بررسی تحلیلی- تطبیقی نخستین عهد الهی در متون زرتشتی، قرآن و زوهر قبالاییان می‌پردازد؛ و نشان می‌دهد اعتقاد به چنین عهدی، به اهمیت پاسخ به سه پرسش اساسی انسان در خصوص مبدأ، هدف و مقصد آفرینش بازمی‌گردد؛ و زرتشتیان، قبالاییانِ زوهری و اکثر مسلمانان در اعتقاد به عهد ازلی و وجود پیشین ارواح، با یک‌دیگر هم عقیده‌اند؛ اما کارکردهای این عهد در هر آیین متفاوت  است. علاوه بر این، با آن که بحث عهد ازلی پیش از اسلام نیز میان ایرانیان زرتشتی رواج داشته؛ ولی خصوصیات هرکدام با توجه به اصول اعتقادی شان، متفاوت بوده است؛ و نگاه اسلام در این خصوص، بر دو آیین دیگر از نظر تأکید بر عقل، اخلاق و توحید برتری دارد.

اصطلاح انسان کامل مورد توجه مکاتب دینی، عرفانی و فلسفی مختلف بوده و سیر تکاملی را طی کرده است؛ در حوزه روان‌شناسی نیز به اینبحث پرداخته شده است که شروع آن مقارن با شکل‌گیری مکتب انسان‌گرایی و کوشش‌های ابراهام مزلو و کارل راجرز بود. از آن‌جا که ابن‌عربی نخستین کسی است که تعبیر انسان کامل را در فرهنگ اسلامی به‌کار برد، نظریه انسان کامل او و نظریه انگیزش مزلو به روش توصیفی-تطبیقی به‌منظور بررسی امکان نیل به مرتبه کمال مورد بررسی قرار گرفت که نشان می‌دهد به اعتقاد هر دو، مرتبه انسان کامل با توجه به سرشت کمال‌جوی انسان، عام نوع انسان، اکتسابی و نیازمند خودشناسی است؛ ولی تعداد اندکی به این مرتبه نایل می‌شوند. ابن‌عربی در امکان نیل به مرتبه کمال، بر نقش استعداد ذاتی که تابع استعداد کلی عین‌ثابت افراد است، تأکید دارد و مزلو به بازدارنده‌های محیطی بیش از استعدادهای فردی که موروثی و ژنتیکی هستند توجه می‌کند؛ هم‌چنین ابن‌عربی شرط وصول به کمال را، تخلق به اخلاق الهی از راه سیر و سلوک، و مزلو محیط مساعد و داشتن جسارت برای مواجهه با چالش جدید می‌داند.