جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بهارستان جامی یکی از مهم ترین آثار تربیتی قرن نهم است که به تقلید از گلستان سعدی با نثری آمیخته به نظم نگاشته شده است. موضوع این مقاله به «تحلیل درون مایه های تربیتی در بهارستان» اختصاص دارد که به روش کتابخانه ای و به شیوه توصیفی و تحلیل متن انجام شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که مباحث تربیتی در بهارستان ظاهرا براساس دیدگاه امام محمّد غزالی مطرح شده و در سه محور تربیت در خانواده، مدرسه و اجتماع با اندیشه های وی مطابقت دارد و درون مایه های تربیتی آن بیشتر بر پایه عدالت، توجه به زیردستان، علم آموزی، رازداری و حسن معاشرت استوار است. جامی در بیان مبحث تربیتی، همانند امام محمّد غزالی هدف نهایی و غایی تربیت را تزکیه نفس و دوری از فساد برای نیل به کمالات عالی انسانی و سرانجام تقرّب به خدای یکتا می داند.

خویش‌کاری‌ها و شخصیت‌پردازی دو رکن اساسی در داستان‌نویسی است. خویش‌کاری‌ها به پاره‌ای از عملکردهای محدود برای پیش­برد سیر طبیعی داستان و شخصیت‌پردازی به نحوۀ گزینش، چیدمان و ورود شخصیت‌ها به داستان و نقش شخصیت‌ها در داستان می‌پردازد. پژوهش حاضر به بررسی خویش‌کاری‌ها برمبنای دیدگاه پراپ و نحوۀ شخصیت‌پردازی بر مبنای دیدگاه پراپ و ریمون-کنان در داستان حضرت سلیمان (ع) در متن قرآن پرداخته است. نتایج حاکی از این است که: (1) علیرغم استفاده از خویش‌کاری‌های مشابه داستان‌های عامیانه، پاره‌ای از خویش‌کاری‌های قرآن کریم از لحاظ تیپ با تقسیم‌بندی پراپ مطابقت کامل ندارد. (2) این خویش‌کاری‌ها هدفمند، مختصر، و در مواردی معنوی­اند. (3) داستان‌های کوتاه ذکر شده دربارة سلیمان(ع) در قرآن همه یک حرکت دارند. به جز داستان ذکر شده در سورۀ انبیاء که از طریق خویش‌کاری کار دشوار بسط یافته، در سه داستان دیگر بسط از طریق خویش‌کاری کار دشوار و کشمکش-پیروزی دیده نمی‌شود. علاوه بر این، علی­رغم ماهیت متفاوت بعضی از خویش‌کاری‌ها با تحلیل پراپ، شاهد تطابق نسبی الگوهای این داستان‌ها با الگوهای چهارگانه‌ی پراپ هستیم. (4) تفاوت‌های کشف‌شده در تحلیل شخصیت‌پردازی از جمله: یاریگری موجودات شریر برای قهرمان نیز مؤید ماهیت متفاوت این داستان‌ها با افسانه‌هاست.

شناخت‌درمانی از رویکردهای غالب روان‌شناسی معاصر برای درمان اختلالات روانی است که بر مبنای بازسازی و اصلاح شناخت‌های تحریف‌شده و تفکرات غیرمنطقی و ناکارآمد بنا نهاده شده ‌است. تمثیل نیز یکی از مؤثرترین و کاربردی‌ترین روش‌هایی است که روان‌درمانگران در فرایند درمان‌های شناختی از آن استفاده می‌کنند. در این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی، تمثیل‌هایی از مثنوی مولانا که بر دو تحریفِ شناختیِ تفکر دوقطبی و صافی ذهن دلالت دارد، ارائه و برپایة تبیین رویکرد شناختی بررسی می‌شود. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که تمثیل‌های مثنوی مولانا، هم با فرهنگ اصیل ایرانی و اسلامی هماهنگی دارد و هم به‌سبب ساختار مناسب، فن ثبت پیام در ذهن مخاطب، درج نکته‌های ظریف در چگونگی ارائة تمثیل در متن و فرایند انتقال مفاهیم قابلیت ویژه‌ای در درمان‌های شناختی دارد؛ همچنین به‌سبب پیوند مفاهیم نظری و انتزاعی با تصاویرِ روشن و پویا می‌تواند بهترین الگو و راهنمای عملی بسیار مؤثری در بازسازی شناختی این تحریف‌ها باشد.

بلاجویی و بلا­دوستی یکی از مهم‌ترین درون­مایه ­هایی است که بیشتر عارفان بزرگ ایران اسلامی در سلوک خویش، به آن تأکید فراوان داشته ­اند و مقرب­ ترین عارفان، همواره بلاکش ­ترین آن‌ها در راه محبوب به‌شمار می ­آمدند و این اندیشه در آثار عرفانی ادبیات ما، بازتاب فراوانی داشته است. از نظر آنان بزرگ‌ترین بلاجو برابر است با بزرگ‌ترین عاشق. نکته قابل توجهی که در این مقاله به آن اشاره می­شود، این است که بیشتر این عارفان بزرگ، از امام حسین(ع) به عنوان بزرگ‌ترین بلاجو و مرد میدان بلا یاد کرده­ اند، اما نتایج این تحقیق که به شیوه تحلیلی توصیفی انجام شده است نشان می­دهد که با وجود این مقام شام خ امام(ع) در نزد آنان، شخصیّت، احوال و اقوال حضرت در آثار آنان بازتاب گسترده­ ای نداشته است. جوّ نامساعد سیاسی و خفقان حاکم بر جامعه و ترویج مسلک­ های جبری همچون اشاعره، کرامیه و مرجئه توسط حکّام مستبد، همچنین مبارزه با اندیشه­ های مخالف، به‌ویژه شیعی را می‌توان از مهم‌ترین موانع انعکاس سیمای حضرت حسین(ع) در ادبیات عرفانی پس از اسلام به‌حساب آورد.

در کشف­الاسرار آیات قرآن از منظر دو رویکرد شرعی و عرفانی تفسیر شده است. نویسنده این تفسیر با درنظر گرفتن اینکه دو حوزه مختلف شرع و عرفان دیدگاه­هایی متفاوت و گاه متضاد نسبت به یک پدیده دارند، به‌طور ناخودآگاه در هر یک از این دو حوزه فکری تحت تأثیر جهان­بینی­های پذیرفته شده همان حوزه واقع گشته و آیات، مسائل و پدیده­های مشترک قرآنی با ورود به هر رویکرد در راستای دیدگاه­های آن، مورد تفسیر و تحلیل قرار گرفته است. نمونه­ای از این رویکردهای دوگانه، در نگرش نویسنده نسبت به پدیده شیطان مشاهده می‌شود. ازاین‌رو این مقاله بر آن است تا با بررسی صورت­بندی گفتمانی میبدی در دو نوبت شرعی و عرفانی کشف ‌الاسرار، دوگانگی رویکرد نویسنده نسبت به شیطان و جهان‌بینی­های هم‌راستا با هر حوزه فکری در این اثر نسبت به این پدیده را مورد کاوش قرار دهد.

چکیده: مسائل اخلاقی و نقد اجتماعی- دینی از مضامین ثابت و پایه‌ای در آثار حکیم سنایی است که با زبان لطیف و تأثیرگذارِ سخنِ منظوم، به بیان این موارد پرداخته است. مثنوی سیرالعباد الی المعاد از جمله‌ی آثار سنایی است که برخی از محققان ادبی، با این تصوّر که عرفانیِ محض نامیدن این اثر، بر ارزش ادبی و جایگاه عرفانی آن می‌افزاید، رأی بر‌ عرفانی و فلسفی بودنِ آن داده‌اند؛ امّا نتایج این تحقیق که با روش کتابخانه‌ای و شیوه‌ی تحلیل محتوایی انجام گرفته، این فرضیه را که سیرالعباد، یک منظومه‌ی عرفانیِ محض نیست و هر سه ساحت شخصیتی سنایی (عارف، مداح، و ناقد اجتماعی) در این اثر، بازتاب دارد، تأیید می‌کند؛ چرا که روند مباحث در این مثنوی به گونه‌ای است که مضامین عرفانی در قالب مقدمه‌هایی جهت بیان مباحث اخلاقی، نقد اجتماعی- دینی و مدیحه‌سراییِ همراه با درخواست صله‌ی یکصد دیناری از محمد بن منصور (قاضی سرخس) نمایان می‌شوند و این سیر تغییر محتوا، رابطه‌ی مستقیمی با ساحتهای شخصیّتی سنایی در سیرالعباد داردکه از سوی برخی صاحب‌نظران مورد توجه قرار نگرفته است.

عارفان مسلمان سرچشمه ‏های معرفت را در میثاق الست می‏ جویند. مولانا بی‏ تردید یکی از سرآمدان این ریشه ‏یابی است. در این نوشته با طرح موضوع ریشه‏ یابی معرفت در ماجرای الست و همانندی آن با نظریّه یادکرد(anamnesis) افلاطون، به شیوه تحلیلی، دیدگاه مولانا در مثنوی را باز کاویده‏ ایم. بر بنیاد این دیدگاه کسانی که در ماجرای الست و پیش از تعیّن وجودی از معرفت اجمالی شهودی بهره ‏ور شدند، هرچند در زندگی دنیایی، مدّتی حکمت و دانایی نخستین را ازیادمی‏ برند و گرفتار نسیان و گاه غفلت می‏ شوند، این استعداد در آن‏ها هست که پرورده شریعت و طریقت شوند و با تجدید خاطره ازلی الست، آرزومندانه به جست ‏و‏جو ‏پردازند و به حضرت حق راه‏ یابند. میثاق الست ماجرایی همگانی بوده ‏است و اگر برخی روح‏ ها گویی بویی از آن شراب ازلی نبرده ‏اند و انگار گم‏شده‏ای ندارند، دلیل آن را باید در فراموشی و نسیان جست. بنابراین مولانا بر این باور است که هیچ آفریده ‏ای از معرفت بی ‏نصیب نیست بلکه مرتبه ‏ای از معرفت شهودی اجمالی، از الست با همه هست و محبوب ازلی گم‏ کرده ‏ای همگانی است.

مثنوی شریف مولوی یکی­از راز­آمیزترین آثار عرفانی- ادبی برجای ما­نده از بشریت است که قرن­هاست ذهن، فکر و روح مشتاقان را به خود مشغول ساخته و هنوز کسی نتوانسته است آن­چنان که باید به ژرفنای­این­اقیانوس بیکران دست یازد . یکی ­ازاسرار این­اثر گران­قدر، بحث تمامی یا ناتما­می­آن در حیات مولاناست. عده­ای بر این باورند که کهولت سن، بیماری و رحلت مولانا موجب شد تا مثنوی، خاصه، آخرین قصه­ی آن؛ یعنی قصه­ی ذات­الصّور، ناتمام باقی بماند­. برخی نیز معتقدند که مولانا سال ها پیش از آن که از دار دنیا برود مثنوی را به پایان رسانده بود و هیچ بحثی را ناتمام با­قی نگذا­شت . نگارندگان این مقاله، تلاش کرده­اند با ذکر شواهد تاریخی محکم و واکاوی حوزه­ی اندیشگی مولانا و نیز به مدد مثنوی و ذکر مؤلفه های عرفانی و فلسفی، این مسئله را از زوایای گوناگون، مورد بررسی قرار دهند. نتایج این­ پژوهش، که به شیوه­ی تحلیل محتوا انجام شده­است،­ نشان می­دهد که اتمام مثنوی­ نه تنها درزمان حیات مولانا صورت گرفته­است، بلکه شخص وی برکتابت و نسخت آن نظارت داشته و نیز قصه­ی ذات الصّور در آن ناتمام نمانده است؛ زیرا این داستان درواقع سرگذشت سلوک عارفانه­ی سالکان و معرفت­جویانی­است که ماجرای عشق­شان با معشوق، نه آغازی دارد و نه فرجامی.

ملال از بن‌مایه‌های اصلی فلسفه شوپنهاور است.او برای فائق آمدن بر آن، دو راهکارِ «ژرف‌اندیشی هنری» و «انکار خواستِ زندگی» (طریق زهد و پارسامنشی) را پیشنهاد کرده است.در نگاه متافیزیکی سنایی به هستی نیز ملال وجود دارد و راه‌های استحاله وگریز از آن، و مرگ‌هراسی- که در نظر او پیوند تنگاتنگی با ملال دارد- پناه بردن به ساحت شعر صوفیانه و نیز تجربه مرگ ارادی است. در این جستار با رویکردی تطبیقی- تحلیلی به این نتیجه رسیده‌ایم که در تجربه سنایی، ساحت عشق و حضور عاشقانه در هستی، راه‌حل دیگرِ گریز از ملال است؛ چیزی که در اندیشه شوپنهاور به اخلاق مبتنی بر شفقت و عشق شباهت دارد.

دشمن و دشمن‌شناسی از مباحث موکد دین مبین اسلام است که توجه و اهتمام ویژه به آن، مانعی بر ایجاد هرج و مرج و زمینه ساز برقراری آرامش و آسایش در جامعه می‌باشد. آتش فتنه با هیزم دشمنی برافروخته می‌گردد و بصیرت همچون آبی، شعله‌های سوزان و نابود کننده این حریق را خاموش می‌کند. یکی از اصولی-ترین شروط پیروزی در تمامى عرصه‏ها، شناخت دشمن است. به همین دلیل بخش‌های زیادی از آیات قرآن کریم به معرفى دشمن اختصاص یافته است. در نهج‌البلاغه نیز این مفهوم در خطبه‌ها و نامه‌های حضرت علی به طور گسترده مطرح گشته است. بررسی این موضوع در کلام وحی و بیانات گهربار امیرمومنان علی و کاوش در تاریخ حکومت علوی، نشان می‌دهد که لزوم شناسایی انگیزه‌های دشمن، محدود به مکان و زمان خاصی نبوده و در همه اعصار توجه به این مهم از واجبات هر جامعه است. حضرت علی  پس از پذیرش حکومت تمام تلاش خود را در جهت احقاق حقوق مردم، رعایت عدل و انصاف به کار بست اما برخی سودجویان و فرصت‌طلبان، به واسطه رسوخ رذایل اخلاقی در وجودشان مانند خودخواهی، ریاست‌طلبی، فزون‌خواهی و ... عدل علوی را بر نتافتند و سر به شورش برآوردند. مردم سست‌پیمان نیز در برخی مواقع با رفتار غلطشان، هیزم آتش فتنه دشمنان شدند. با اندکی تامل مشخص می‌گردد که همه بهانه‌های دشمنان برای مخالفت با حضرت علی ، واهی بوده و پشت پرده مخالفتشان انگیزه‌هایی نهفته است. انگیزه‌هایی چون: پیشرفت، مطرح شدن، مالی، قدرت، مقام و منزلت، سودای تشکیل سلطنت اموی که در رفتارها و حالاتی چون: پیمان‌شکنی، تعصب، مرگ‌گریزی، بی‌منطقی و لجاجت، کینه، حیله‌گری، نفاق، بی‌بندوباری مالی، هوا-پرستی و خودخواهی، جهل و جمود، دین‌داری ظاهری و بدون بینش، خودبرتربینی، دنیاطلبی، فزون‌خواهی، حب‌جاه، حسادت، انتقام‌گیری و در نهایت، دشمنی با حضرت نمود پیدا کرد که روش حضرت در برخورد با دشمنان به طور کلی در سه راهبرد اساسی مذاکره، مدارا و برخورد قاطعانه خلاصه می‌شود.پژوهش حاضر با عنوان «دشمن از دیدگاه نهج‌البلاغه» به روش توصیفی - تحلیلی ، ویژگی‌های دشمن از منظر حضرت علی را بیان و به واکاوی خصوصیات دشمنان ایشان و رفتار آنان با حضرت پرداخته تا بدین-وسیله مفهومی جامع از شاخص‌های دشمنی در جامعه و راه‌های نفوذ دشمن ارائه دهد. در ادامه اقدامات حضرت در مقابله با این دسته از افراد بررسی شده است.