جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده از جمله شیوه­های مؤثر ارتباط با ناخودآگاه مخاطب در متون عرفانی به منظور القای بهتر آموزه‌های عارفانه، استفاده از تمثیل و استعاره است که در این ساحت، می‌توان با ابعاد ژرف‌تری از روان آدمی ارتباط برقرار کرد و به شکلی غیرمستقیم تأثیر فراوانی در امر آموزش افراد گذاشت. این روش، از جمله روش‌های مشترک میان تکنیک­های روانشناسانه مدرن و متون تعلیمی صوفیانۀ ادب فارسی است. تمثیل، استعاره و کهن الگوها که بخش مهمی از ژرف ساخت متن­های ادبی عارفانه را تشکیل می­دهد، باوجود تعاریف کمابیش مشخصی که از آنها، از سوی یونگ و برخی روانشناسان دیگر ارائه شده است، برای مخاطبان آشناست، اما هنوز ماهیت این بخش از روان آدمی و ارتباط آن با پیش زمینه‌های فرهنگی و قومی و عصبی انسان جای بحث فراوانی دارد و بکارگیری آن‌ها در قصه‌های عرفانی و آثار کلاسیک ادبی و تشریح و واکاوی آن‌ها می‌تواند این شگردها را تفسیر کند. مثنوی، مهم‌ترین متن ادب فارسی در استفاده از این شگردهاست که مولانا عمیق‌ترین موضوعات حکمی و عارفانه را در قالب تمثیل­های ساده و پیچیده طرح و ارائه می‌کند. شرح سروری، یکی از شروح مفصل بر مثنوی است که شارح خود نیز به آوردن حکایاتی در ایضاح و اثبات آموزه‌های مثنوی می‌پردازد. در این پژوهش با تحلیل برخی از تمثیلات مثنوی و حکایت‌های شرح سروری به معرفی و تبیین زوایایی از تفکرات و حوزه‌های تعلیمی مولانا از این منظر پرداخته و دریافته می‌شود که بسیاری از فنون‌ روش‌های روان درمانگرانه امروزین در قصه‌ها و تمثیل‌های مثنوی جریان دارد.

دیوان حافظ به عنوان هنری‌ترین غزل فارسی، تاکنون از رویکردهای متفاوت بررسی شده است. نگارنده در این مکتوب به معرّفی برخی ظرافت‌های هنری و شگردهای حافظانه در آفرینش طنز پرداخته و با نگاهی متفاوت نسبت به طنز، آن را به عنوان یکی از جدّی‌ترین، تأثیرگذارترین و هنرمندانه‌ترین عناصر آرایۀ کلام ناب معرّفی کرده است. سؤال اصلی این پژوهش این است که: طنز در عاشقانه­- عارفانه ­های حافظ چه جایگاهی دارد و آیا از خصوصیات سبکی شعر وی به شمار می‌رود؟ روش تحقیق در اینجا توصیفی- تحلیلی و کتابخانه­ ای است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که حافظ برای انتقال مفاهیم عاشقانه و عارفانه، از طنز بهره گرفته است و طنز از برجسته ­ترین خصوصیات سبکی شعر وی به­ شمار می‌رود. طنز حافظ در بسیاری موارد، لطیف و نهانی است و به شدّت نیازمند شرح و تحلیل و توضیح است. شگردهای به کار رفته در طنز حافظ، از عالی‌ترین نمونه­ های زیباشناسی ادبیات ایران­ زمین هستند و حوزۀ وسیعی از بلاغت و ظرافت ادبی را شامل می‌شود.

اخلاق یکی از دغدغه های زندگی بشر بوده و هست. حجم زیادی از کتاب های آسمانی و غیر آسمانی را در بر دارد. از آنجا که در اخلاق با رویکردهای عقلی، عرفانی و نقلی روبرو هستیم و چون به نظر می رسد که اخلاق عرفانی برآمده از عرفان عملی باشد، در رساله حاضر پس از بررسی رابطه اخلاق عرفانی و عرفان عملی روشن می گردد که اگر چه این دو علم اختلاف ماهوی ندارند ولی در تمایز اساسی آنها می توان گفت: که دغدغه اصلی عرفان عملی سلوک الی الله است، به خلاف اخلاق عرفانیکه توجه اش معطوفبه صفات اخلاق می باشد

ادیان یهود، مسیح و اسلام، سه دین بزرگ توحیدی عالم هستند که جملگی از میان اقوام سامی ظهور کرده‌اند. این ادیان از طریق معتقدات مربوط به ماورا طبیعت ، اعتقاد به وجود رب‌الارباب به عنوان خالق مخلوقات ، مجموعه احکام، قوانین و مقررات و ... بسیار با هم متشابه و نزدیکند، ضمن آنکه انبیا هر سه دین نیز جز پیامبران اوالعزم و صاحب کتاب می‌باشند. وجود چنین اشتراکاتی، به همراه نقل مفصل و مبسوط داستان زندگی انبیا در کتاب آسمانی ما مسلمین، قرآن، باعث گشت تا از دیرباز این چهره‌ها در فرهنگ و ادب ما نمود و جلوه‌ای ممتاز داشته باشند. وجود پاره‌ای خصایص ویژه در داستان زندگی حضرت موسی (ع) که از موضوعات اصلی این رساله است ، باعث گشت که از دیرباز تاکنون، عرفا، شعرا و دیگر نویسندگان این خطه پهناور، توجهی ویژه و مخصوص در آثار خویش بدان حضرت داشته باشند، که البته در این رساله در جای خود از دلایل این توجه سخن رفته است . کاملترین و در عین حال پرمایه‌ترین اشارات به داستان حضرت موسی (ع)، در آثار گرانقدر مولانا جلال‌الدین رومی دیده می‌شود. این عارف بی‌همتا ادب 1پارسی، در هر یک از آثار خود به فراخور مقاصد و نیات عالی خویش ، توجهی ویژه به داستان زندگی آن حضرت داشته است . مثنوی او که برخی به حق بدان "قرآن پارسی" لقب داده‌اند، سرشار از اشارات و نقل زندگی حضرت موسی (ع) می‌باشد. همچنانکه در قرآن زندگی حضرت موسی (ع) تقریبا بطور کامل مطرح شده است ، مولانا نیز یگانه شاعریست که در اشعار خود به پیروی از قرآن، بطور کامل و مبسوط به نقل حوادث متنوع زندگی آن حضرت پرداخته است ، که البته این توجه وی جدای از عنایت ویژه او به قرآن، تا حد بسیار زیادی به ممتاز چهره موسی (ع) و حوادث زندگی او مربوط می‌شود. ما در این رساله با استمداد از درگاه پروردگار، پس از بررسی تاثیر داستان زندگی حضرت موسی در آثار پاره‌ای از نمایندگان اشعار مدحی، مذهبی و عرفانی، به تفحص در کیفیت و چگونگی انعکاس داستان زندگی آن حضرت اعم از حوادث ، شخصیتها و اشیا در آثار مولانا خواهیم پرداخت .

این نوشته از یک مقدمه و پنج بخش تشکیل شده است . بخش اول به جستجوی کوتاه درباره معنی لغوی دل، وجه تسمیه دل به قلب ، اطوار دل و تصور قدما از دل می‌پردازد. بخش دوم به طور کامل اختصاص به احادیث دارد که برای سهولت کار در بخش‌های بعدی و برای احتراز از تکرار، احادیث مهم پرکاربرد آورده شده است . در بخش سوم که مهمترین قسمت این نوشته است به بررسی دل در نظام اندیشه مشایخ پرداخته می‌شود. در قسمتهای آغازین این بخش به دو رویه بودن دل که آنرا حاصل ازدواج روح با جسم یا روح با نفس می‌دانند اشاره شده است . در واقع همین ویژگی است که می‌تواند علت اصلی توجه تمام عرفا به این مقوله باشد. اشاره به صورت دل و جان دل و چگونگی برخورداری صورت دل و در نتیجه اعضا، از حقایق کسب شده جان دل، از دیگر مطالبی است که درباره دل در این بخش آمده است . در قسمت دیگر به اهمیت دل نزد عرفا اشاره شده است . در بخش بعد دل به عنوان ابزاری معرفتی در دست صورفیه مورد بررسی قرار گرفته است و سعی دشه است تا به این سوال اساسی پاسخ داده شود که علت گزینش دل به عنوان برترین ابزار معرفت چیست . پاسخ این پرسش در دو سویه بودن دل است که توجیه مناسبی است برای این مهم که دل برترین ابزار شناخت است . با توجه به این نوع نگاهی که به موضوع خداشناسی شده است گاهی دل، ابزار شناخت خدا و گاهی نیز مسیر یافت حق معرفی شده است . بخش بعد به بررسی چگونگی تبدیل در دل و حسهای آن اختصاص دارد. مولانا به این موضوع علاقه خاصی دارد و به کرات آن را در مثنوی به کار برده است . در این بخش ابتدا به معنی لغوی، سپس به معنی اصطلاحی "تبدیل" پرداخته شده است . با توجه به حدیثی از پیامبر، دل دو گوش و دو چشم دارد و خدا هر زمان بخواهد آنها را می‌گشاید. از این جاست که وجود حسهایی برای دل تایید می‌گردد. از بین این حسها، حس بینایی (چشم دل) و حس شنوایی (گوش دل) از کاربرد ویژه‌ای در متون صوفیه برخوردارند. تمام دلها برای ارتباط با مسائل غیرمادی محتاج تبدیل هستند. در بخش بعد به صفات و استعدادهای دل پرداخته شده است . این صفات عموما ریشه در قرآن و حدیث دارند. خواب و بیداری، خرابی و عمارت ، زندگی و مرگ ، سیاهی، صدق، صفوت و قسوت ، کوری، گنجایی (وسعت ) مسخ و نور از جمله صفتها و استعدادهای دل به شمار می‌آیند.

اخلاق از موضوعات مهمی است که فلاسفه، متکلمین و به خصوص عرفا آثار گرانقدری از خود برای سعادت انسانها در این زمینه به یادگار گذاشته‌اند که در این میان آثار عطار از ارزش والایی برخوردار است . او قالب داستان را برای طرح مسایل اخلاقی انتخاب کرده، و با زبان ساده و سمبلیک ، فضایل و رذایل اخلاقی را که سعادت و شقاوت انسان در گرو عمل به آنهاست بیان کرده است . حکایت‌های کوتاه و آموزنده اخلاقی که چاشنی بخش اشعار اوست خواننده را سخت تحت تاثیر قرار می‌دهد و او را از سرزمین تاریکی‌ها به سوی روشنایی‌ها هدایت می‌کند. عطار اعتقاد دارد که با دو بال شرع و عشق می‌توان به قله سعادت و کمال دست یافت . سالک با عشق‌ورزی به جمال حق، که روزگاری خلوت‌نشین حرم خاص او بوده است می‌تواند به پاک ساختن وجود خود از سیاهی بدیها و روشن ساختن آن به نور نیکی‌ها نایل آید. چند صباحی که انسانی از وطن اصلی خود دور شده و گرفتار قفس تنگ دنیا گشته است باید حقیقت وجود خود را که لطیفه ربانی است ، از آلوده شدن به صفات بد دور نگه دارد تا دوباره صدرنشین حرم کبریا گردد. او از هر فرصتی برای نکوهش صفات بد و تشویق انسانها برای آراسته‌شدن به صفات نیک استفاده می‌کند و با بیان حکایت‌های مختلف که شخصیتهای آن سمبلیک و بیشتر از افراد نامدار است ، نیکوکاران و بدکاران را در معرض قضاوت خوانندگان قرار می‌دهد تا از سرنوشت آنها عبرت گیرند و راهی که منجر به سعادت می‌شود انتخاب نمایند.

-1بخش اول (مقدمه) : این بخش که به معرفی کتاب و مولف آن می‌پردازد ترجمه‌ای است از مقدمه انگلیسی مصحح کتاب مرحوم محمد اقبال که در صفحات (XLII - XV) کتاب آمده است . -2بخش دوم (شرح اشعار فارسی) : در این بخش به شرح اشعاری که مولف از خود و شعرای دیگر به زبان فارسی به عنوان استشهاد و استناد آورده، پرداخته شده است . -3بخش سوم (شرح برخی از جملات و عبارات فارسی متن) : در این بخش به توضیح و تفسیر بعضی از جملات فارسی پرداخته‌ام که به نظر می‌رسد نحوکهن، لغات مهجور و سیاق خاص کلام، فهم معنی آنها را مشکل کرده است . -4بخش چهارم (شرح عبارات عربی) : در این بخش به معنی و توضیح آیات ، احادیث ، اشعار و امثال عربی پرداخته‌ام. -5بخش پنجم (توضیح بعضی از اعلام) : در این بخش بعضی از اعلام تاریخی و جغرافیائی را که دانستن معنی، موقعیت یا سرگذشت آنها به فهم متن کمک می‌کند، توضیح داده‌ام. -6بخش ششم (معنی لغات و ترکیبات) : در این بخش که بخش پایانی این وجیزه است ، لغات و ترکیبات مشکل متن با صفحه و سطری که در متن به کار رفته، نوشته و معنی‌شده و هرجا که لازم بوده شاهد مثال از خود متن داده شده که خواننده عزیز بتواند با مقابله لغت و معنی داده شده آن با متن، متن را بهتر بفهمد. مثلا: هزاریک =یک‌هزارم (ص 13 س 12) و نیز (ص 357 س 9) هزار یک علم شافعی ندارد.

در این پایان‌نامه در وهله اول معنا و مفهوم واژه عدل از فرهنگها و لغتنامه‌های فارسی و عربی و فرهنگهای اختصاصی علم کلام و فلسفه استخراج شده است . در گفتار دوم در باره عدالت گرایی عرفا شروع کرده، پس از آن به سراغ عدالت از دیدگاه سنایی پرداخته شده است . پس از بررسی آثار سنایی، آثار عطار مورد بررسی قرار گرفته است .