جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیه 34 سوره نساء، یکی از بحث‌برانگیزترین آیات قرآن است که فقها و حقوق‌دانان برای تشریع بعضی از احکام مربوط به زنان و تدوین برخی از قوانین مدنی، به آن استناد می‌کنند. از این‌رو، تفسیر و تبیین این آیه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در همین راستا، پژوهش حاضر به مطالعه این آیه در تفاسیر و کتاب‌های فقهی و تاریخی پرداخته، سیر تحول معنای قوّامیت نزد متقدمان، متأخران و معاصران به دست آمده است. در تفاسیر متقدم و متأخر به معانی تسلط، ریاست و قیمومیت اشاره شده، اما برداشت‌های معاصر بیشتر حول محور مدیریت و مسئولیت می‌چرخد. همچنین در این زمانه، واژه «فضل» مندرج در آیه، به فزونی قدرت بدنی و ثروت تفسیر شده و تنبیه زنان به دو مورد از عادات عرب جاهلی پیوند داده شده است. نتیجه جنبی این پژوهش آن است که شرایط فرهنگی و اجتماعی مفسران در شکل‌گیری نگاه سنتی آنان به زنان، بسیار اثرگذار است.

قرآن کریم برای اثبات وجود خدا و یکتایی او، براهین فراوانی یادآورشده است این فراوانی و کثرت براهین همیشه مورد توجه متکلمان و پژوهشگران علوم قرآنی بوده و از دیر باز برای غلبه بر این کثرت و سهولت مواجهه با آن تلاش کرده اند تا براهین را براساس تشابهات و تفاوت­های آن طبقه­بندی کنند. طبقه­بندی براهین توحید در قرآن به: الف) براهین آفاقی ب) براهین انفسی ج) و براهین شهودی که مستفاد از آیه 53 سوره فصلت است از این قبیل می­باشد. تحقیق پیش رو با روشی توصیفی - تحلیلی درصدد پاسخ­گویی به این سوالات است که : 1) بر اساس ویژگی­های ساختاری و مضمونی، چگونه می­توان حجم زیاد این براهین در قرآن را طبقه­بندی کرد؟ 2) نمایندگان واقعی و زیرگروهای هر یک از این طبقات کدامند؟ 3) آثار این طبقه بندی و نمایندگان واقعی آن چیست؟ با فحصی که در این مقاله انجام شد، مجموع براهین توحید در قرآن به سه طبقه دسته­بندی شد، آنگاه دوازده نماینده واقعی از آنها با روشی منطقی و کاملاً قرآنی گونه­شناسی شد تا شناخت تشابهات و تفاوت­های براهین و تبیین آنها آسان­تر شود. بر اساس یافته­های این پژوهش، تعدد براهین مرهون تعدد حدود وسطاست و قرآن از حد وسط­های گوناکونی بهره گرفته است.گاهی با حد وسط «خلقکم» و گاه با «یتوفاکم» و... گاهی با قیاس اقترانی وگاه با قیاس استثنایی و... استدلال نموده است. آثار این تنوع، یکی اتمام حجت بر همگان است و دیگری؛ دادن فرصت به توده مردم و سطوح میانی جامعه، تا بتوانند به آسانی معارف عمیق قرآنی را دریابند و زمینه مفاهمه و گفتگو را فراهم سازد.

در دیدگاه ابن عربی که مبنای کلامی اشعری دارد، هیچ نقشی برای انسان و علل طبیعی در نظام عالم قائل نیست؛ و این به دلیل اعتقاد وی به جبر است. علامه طباطبائی دیدگاه شیعه دارد و برای علل طبیعی نه‌تنها بی نقش در نظر نمی‌گرفت، بلکه نقش طولی در نظر می‌گیرد و نقش طولی جبر نیست و آنچه جبر است نقش عرضی است؛ بنابراین باد و باران و امثال این علل طبیعی‌اند که نقش کارگزاری در نظام عالم دارند و هیچ منافاتی با توحید ندارد، ظاهراً ابن عربی آیات توحیدی را مقدم می‌دارد و این علل طبیعی را کنار می‌گذارد؛ اما علامه طباطبائی آیات توحیدی را همان‌طور معنا می‌کند که علل طبیعی را به‌عنوان علل طولی می‌داند و دقیقاً مطابق با توحید می‌داند و مخالف با مسئله توحید نیست. در این پژوهش آگاهانه یا ناآگاهانه این دو دانشمند طبق تأثیرپذیری از مبانی کلامی که برای خود دارند این‌گونه دو روش متفاوت در قبال یک موضوع را اختیار کرده‌اند. این مقاله به شیوه کتابخانه-اسنادی به مطالعه آثار نگاشته شده علامه طباطبائی و ابن عربی و به‌صورت روش کار تطبیقی جزئی با توجه به مبانی کلامی ربط علل طبیعی با آیات توحیدی به جمع‌بندی مطالب پرداخته است.

خواجه نصیرالدین طوسی به‌عنوان یکی از متکلمان مشهور شیعه در قرن هفتم با نوشتن آثاری چون (تجرید الاعتقاد) که شیعه و سنی آن را شرح کرده­اند؛ توانسته بر اساس قواعد کلامی و فلسفی از آرای شیعه به‌ویژه در مسئلۀ امامت دفاع کند، وی بر متکلمان متأخر خود حتی در جهان تسنن نیز اثر گذاشت وآنان روش وی را الگو قرار داده و کتاب­های مهمی را نگاشتند. این پژوهش در صدد است تا با رویکرد توصیفی- تحلیلی، آراء خواجه نصیر را در مبحث امامت به صورت تطبیقی در چهار اثر کلامیشان ارائه کند و در نهایت به این نتیجه دست یافته­است که وی، امامت را به‌عنوان یک اصل اعتقادی و در مباحث مستقل مطرح نموده­است و سعی کرده به این مباحث ساختار منطقی دهد و آنها را با شیوه­ای تحلیلی- منطقی مورد پژوهش قرار دهد؛ در این راستا دلایل ایشان در دو حوزۀ عقلی و نقلی، پرداخته شده­است.

علم کلام، علمی است که دربارۀ اصول و عقاید اسلامی بحث می کند و با استفاده از روش‌‌‌های مختلف استدلال به دفع شبهات مخالفان می‌‌‌پردازد. حدیث نیز به معنای سخنی است که حاکی ازقول وفعل وتقریر معصوم باشد.این پژوهش باروش تحلیل محتوا به کارکرد حدیث درکلام می پردازد و این نتیجه به‌‌‌ دست آمد که در دورۀ نخست کلام اسلامی بنای متکلمان بر آن بود که اعتقادات اسلامی را با ذکر آیات و روایات بیان کنند و حتی دردوره کلام عقلی نیز حدیث به کلی کنار گذاشته نشده بود ولی امروزه یکی از مشکلات اساسی که در کلام وجود دارد فاصله گرفتن آن ازکلام نقلی است در حالی که حدیث در تبیین مسائل کلامی به‌‌‌ویژه در برخی از مسائل جدید آن، همچنان جایگاه برجسته‌‌‌ای دارد. حدیث درتبیین مسائل کلامی بویژه دربرخی ازمسائل جدیدآن، همچنان جایگاه برجسته ای دارد و حائز اهمیت است .

احسان در نظام معنایی حاکم بر قرآن ، با مفاهیمی از قبیل رفتار نیک، عفو و گذشت، صبر، صدقه، وفای به عهدو... پیوند دارد، ما هم به بررسی حوزه ی معنایی احسان در قرآن مشتمل بر شبکه ای به هم پیوسته ای از روابط مفاهیم مرتبط با آن است.بررسی آیات احسان در قرآن نشان می دهد که احسان مربوط به دو فاعل است یکی خدا و دیگری انسان. درباره ی خداوند، احسان به دو معنای احسان پدیده ها، و تفضل و انعام آمده که احسان پدیده ها از سوی خداوند، به معنای« تحقق و ایجاد» اشیای درست و مناسب، و حسن و نیکوست؛ و دیگر چگونگی انجام عمل در آن مطرح نیست. درباره ی احسان انسان باید گفت که به دو معنای تفضل و احسان عمل است. احسان ناظر بر چگونگی انجام عمل و متعلقات آن در قرآن، عبادت است که باید از سر شکرگزاری و از روی علم، ایمان و یقین به آخرت و با صبر و استقامت همراه باشد. این احسان عمل در قرآن موضوعیت دارد و احسان به معنای تفضل زاییده و لازمه ی آن است. شایان ذکر است معنای تفضل در احسان برگرفته از همان معنای لغوی احسان است، با این بیان که در آن، تاکید بر سازگاری عمل با میل و خواسته احسان شده - که اجابت آن، غایت و هدف عمل است، می باشد. این پژوهش با استفاده از روش تفسیر موضوعی و قرآن به قرآن و نیز معناشناسی احسان و آثار اجتماعی آن می پردازد.

از جمله مباحث کلامی در میان مفسران، تفسیر آیاتی از قرآن کریم است که از طریق بیان اسماء و صفات الهی به معرفی خداوند می‌پردازد. قرآن‌کریم از یک‌سو با بی‌مانند دانستن خداوند، او را برتر از وهم و گمان دانسته و از سوی دیگر برخی از آیات موهم صفات انسان گونه برای خداوند است. در سالهای اخیر الهیات سلبی با تکیه بر ناتوانی عقل در شناخت خداوند، و همچنین عدم امکان سخن گفتن توجه متالهین بسیاری را جلب نموده است. در حالیکه رسالت اصلی انبیاء الهی معرفی پروردگار به افراد بشر است و این معرفی باید از طریق ساز و کارهای متداول ذهن بشری و تکلم او صورت گیرد. مرحوم علامه طباطبایی با اتخاذ دیدگاه سلب در عین ایجاب، که دربرگیرنده راه اعتدال میان ایجاب محض و غلتیدن در ورطه شرک و تشبیه، سلب محض، تعطیل عقل از شناخت خداوند، و لاادری‌گری است به تفسیر آیاتی پرداخته که در برگیرنده اسماء و صفات الهی است. این دیدگاه تطابق زیادی با استعاره مفهومی دارد که در دو دهه گذشته اقبال زیادی در میان زبانشناسان شناختی پیدا کرده است. این مقاله پس از تبیین استعاره در دیدگاه ادبی و دیدگاه زبان شناختی به بررسی نظر علامه طباطبایی، مفسر بزرگ معاصر امامیه در خصوص تنزیه خداوند از صفات انسان گونه پرداخته و آن را با دیدگاه معاصر استعاره مفهومی مقایسه نموده و نشان می‌دهد که چگونه می‌توان در پرتو این دیدگاه قائل به شناخت نسبی نسبت به پروردگار بود.

قرآن کریم به‌عنوان بزرگ‌ترین معجزه‌ی جاوید پیامبر اسلام (ص) از همان ابتدای نزول آن، هدف اصلی هجوم تمام نویسندگان مخالف آن در شرق و غرب قرار گرفت. البتّه قرآن خود مخالفین خویش را به مبارزه دعوت نموده است و این دعوت تا قیامت صادق و پابرجاست. در قرن دوم هجری و عصر صادقین (علیهماالسّلام) نیز گروهی از مخالفان همان شکستی را که مشرکین در عصر نزول تجربه کرده بودند، دوباره تجربه کردند. در این مقاله تلاش بر این است تا شبهات قرآنی این گروه به ‌همراه پاسخ‌های امام صادق (ع) بیان شود. این امر علاوه بر اینکه می‌تواند بیانگر تفکّرات گروه شبهه‌سازان باشد، نقش شیعیان و شاگردان امام صادق (ع) را نیز در دفاع از حریم قرآن نمایان می‌کند. بر این اساس، این مقاله بر سه محور اصلی تنظیم شده است؛ ابتدا به معرّفی اجمالی شبهه‌سازان پرداخته است، آنگاه مدافعان حریم قرآن معرّفی می‌شود و در نهایت با بررسی شبهات قرآنی و نقد آن در مکتب امام صادق (ع) این بحث در حدِّ یک مقاله به پایان می‌رسد.

بعد از قرآن کریم، حدیث دومین منبع و سند دین‌شناسی و تعیین‌کننده‌ی راه سعادت انسان‌ها است. تکیه بر این منبع حیات‌بخش در برخی حوزه‌های دین‌پژوهی همچون فقه و بخش‌هایی از اخلاق بیشتر و گسترده‌تر است؛ زیرا اصول این دانش‌ها در قرآن به اجمال و اشاره آمده و تفصیل آن را باید در حدیث یافت. این مقاله درپی آن است که با بررسی کُتُب حدیث و اصول به این سؤال پاسخ دهد که آیا حدیث در حوزه‌ی اخلاق اعتبار دارد یا خیر؟ و در صورت اثبات، میزان تأثیرگذاری وقلمرو آن چه مقدار است؟ برای این منظور به برخی کُتُب مرجع اصول و احادیث باب اخلاق مراجعه شده است و در نهایت ضمن اثبات اعتبار حدیث در حوزه‌ی علم اخلاق، این نتیجه بدست آمد که اخلاق هم در مقام ثبوت یعنی تعریف مفاهیم خودو هم در مقام اثبات یعنی تصدیق گزاره‌های خود به شدّت نیازمند به حدیث است و حدیث پشتوانه‌ای لازم برای اجرای احکام اخلاقی است.