جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سید حیدر آملی از جمله مفسران و عالمان شیعی مذهب است که در اکثر آثار علمی خود، بویژه تفسیرش را بر پایه روش عرفانی، باطنی و تاویلی از منظر شیعی به نگارش در آورده است. در مبانی معرفت شناسی سید حیدر، علم و عالم به دو قسم ظاهری و باطنی تقسیم می‌شوند که حقیقتِ معرفت نزد عالمان علوم لدنی و باطنی است. سید حیدر ضمن اینکه برای این دو علم تفاوت هایی قائل می شود، شرافت را از آنِ علوم باطنی می داند و با استفاده از آیات و روایات و مبانی عرفانی، راه و رسم تحصیل علوم باطنی را برای اهلش بیان می‌کند. هر چند که اهتمام سید حیدر به علوم و معارف باطنی در آثار او کاملا عیان و آشکار است، اما او بر خلاف مدعیان صوفیه، نسبت به علوم رسمی و ظواهر شریعت بی تفاوت نبوده بلکه بدان معتقد و پایبند نیز می باشد. سید حیدر آملی نگاهی جمعی و جامع به علوم ظاهری و باطنی دارد به گونه ای که از منظر او یک عالم دینی باید شریعت، طریقت و حقیقت را با هم به صورت جمعی داشته باشد؛ این موضوع سید حیدر را به عنوان یک عالم و عارف شیعی مذهب با بسیاری از مدعیان عرفان که دست به تاویلات ناصواب و بی ضابطه از ظواهر آیات قرآن و شریعت می زنند، متمایز می سازد.

نظریه تسلیم به معنی انقیاد محض در پیشگاه الهی از آموزه های صریح قرآن کریم است. تسلیم انسان در برابر خداوند متعال یعنی اینکه انسان نسبت به هر سرنوشتی که از ناحیه خدای سبحان برایش تنظیم می‌شود، چه سرنوشت تکوینی از قضا و قدر و چه تشریعی از اوامر و نواهی و غیر آن تسلیم باشد. تسلیم در قرآن ذو مراتب بوده، گاهی در حد شهادتین و گاهی مدارج بالای آن مدنظر می باشد، از آنجا که حداقل الزام مطلوب دینی در چارچوب مراتب الزامات دینی(اسلام، ایمان و یقین)، سطح دوم است حداقل تسلیم نیز در این سطح لازم و ضروری است. تسلیم آنقدر اهمیت دارد که ضمن تاکید و دعوت به آن در آیات متعدد قرآن کریم، ایمان واقعی منوط به داشتن تسلیم فکری و عملی در مقابل خدا و رسول(ص) شده است. یکی از مسائل مهمی که در این حوزه وجود دارد بحث درباره سازگاری یا ناسازگاری تسلیم با عقلگرایی است که سبقه در تاریخ اندیشه بشری داشته و در قالب بحثهایی از قبیل تعارض عقل و علم با دین، ناکارآمدی عقل در ساحت دین و یا جدا انگاری حوزه اینها مطرح گردیده و باعث مناقشات فکری فراوانی شده است. لذا پرداختن به این موضوع از نگاه قرآن کریم که همزمان داعی به تسلیم و عقلگرایی است، اهمیت فراوانی دارد؛ مخصوصا اینکه تا به حال تحقیق درخوری در این رابطه از نگاه قرآن کریم انجام نگرفته است. این تحقیق به روش توصیفی و تحلیل محتوای کیفی، بحث نظریّه سازگاری تسلیم با عقلگرایی از منظر قرآن کریم را مورد بررسی قرار داده است. نتایج حاصل از بررسی و تحلیل داده ها نشانگر آنست که در نگاه قرآن کریم، هم تسلیم و هم عقلگرایی جایگاه بسیار والایی داشته و با همدیگر سازگارند و مسائل مطرح شده در این حوزه که به نحوی رقیب این نظریه شناخته می شوند نمی توانند نافی این نظریه باشند.

روش تربیتی مقایسه‌ای از پرکاربردترین روش‌های تربیت در قرآن کریم است. در این روش مربی نخست به بیان تقابل دو موضوع متضاد و ذکر نتایج آن می‌پردازد و در مرحله بعد، به مقایسه دو طرف تقابل می‌پردازد و با مراجعه به دیگر آیات مشابه تبیین دقیقی از دو طرفِ موضوع ارائه کرده، زمینه سنجش و انتخابِ آگاهانه و آزادانه را برای متربیان فراهم می‌کند. این پژوهش با بررسی آیات تقابلی قرآن مانند توحید و شرک، فجور و تقوی، قلب سلیم و بیمار، حزب الله و حزب شیطان و مراجعه به تفاسیر معتبر، به روش توصیفی−تحلیلی و با هدف تبیینِ یک روشِ تربیتی پرکاربرد در قرآن کریم و استخراج مبانیِ و کارکردهای آن صورت گرفته است. دستاوردهای پژوهش نشان می‌دهد که روش مقایسه‌ای در قرآن بسیار به کار رفته و مبانی آن عبارتند از: «وجود تضادّ در مجموعه جهان هستی»، «خدا تنها حقیقت بدون ضد»، «تضاد عقل و جهل در انسان» و «انتخابگری انسان از میان اضداد». این روش برای مربیان کارکردهای ارزشمندی مانندِ ایجاد راهی نو در آموزش عقاید، پاسخ‌گویی به برخی شبهات و سؤالات دینی، تبیین و توضیح پیامدهای رفتار ، و نتایج مهمی نیز برای متربیان، مانند پرورش و تقویت اراده، قدرت گزینش و انتخاب، پرورش نیروی تفکر و قدرت استدلال، معرفت‌افزایی، ایجاد علاقه به فضایل و نفرت از رذایل دارد.

مسئله تحقیق پیش رو در مورد دلایل قرآنی نظریّه تسلیم پذیری، یعنی انقیاد محض منتظران در پیشگاه عموم ائمه هدا و به خصوص در محضر امام عصر4 با محوریت مسئله عصمت ائمه: است که در جهت تسلیم انسان در برابر خدا و رسول6 بوده و از مراتب بالای الزامات دینی (مرتبه ایمان و یقین) محسوب می‌شود. سرّ تسلیم در برابر ائمه هدا، مانند تسلیم در برابر قرآن، معصومیت ائمه هدا: است. اما از دید اکثر اهل سنت، بر خلاف شیعه، محدودیت عصمت صرفا به انبیا: آن‌هم در زمان نبوت، باعث شده رویکرد متفاوتی در قبال فرمانبری پیش بگیرند و در نتیجه عدم تسلیم در گفتار و رفتار آنان در برابر ائمه: صورت بگیرد؛ در صورتی‌که این امر با صریح آیات قرآن در تناقض است. این تحقیق به روش توصیفی و تحلیل محتوای کیفی، ضمن تبیین ماهیت تسلیم، مراتب الزامات دینی و دلایل قرآنی تسلیم در برابر ائمه هدا: و عصمت آنان، به این نتیجه رسیده است که تسلیم و اطاعت محض در پیشگاه امام معصوم7 در هر عصری از باب«کلهم نور واحد» ضرورتی دینی و عقلی است و بدون داشتن آن، ایمان واقعی تحقق نمی‌یابد.

بدون شک هر کس بخواهد به تفسیر قرآن بپردازد و به مقصود واقعی خدای متعال ازآیات قرآن دست پیدا کند. نیازمند آن است که قواعد و اصولی را در نظر بگیرد و شیوه تفسیر خود را بر آن استوار نماید، این قواعد که به قواعد تفسیر معروف می باشند، عبارت است ازمجموعه ای از ضوابط و قوانین کلی برخاسته از مبانی عقلی، عقلایی و نقلی که وسیله استنباط معانی قرآن قرار می گیرند و رعایت آنها، مفسر را از دام گرفتار شدن به تفسیر به رای رهایی بخشیده و از خطا و اشتباهات وی می کاهد. یکی از تفاسیری که آیات قرآن را تا حدود زیادی بر اساس قواعد تفسیری تبیین و تفسیر کرده است، تفسیر شریف لاهیجی اثر شیخ بهاءالدین لاهیجی است. در این نوشتار، تفسیر مذکور از جهت رعایت هفت قاعده اساسی در تفسیر یعنی: قاعده توجه به قرائت صحیح، قاعده توجه به مفردات و تبیین آنها در تفسیر، قاعده توجه به ادبیات عرب، قاعده در نظر گرفتن قرائن، قاعده مبنا بودن علم و علمی ، قاعده در نظر گرفتن انواع دلالتها و قاعده احتراز از ذکر بطون در قرآن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در تفسیر شریف لاهیجی، با اینکه متن آیات بر اساس قرائت حفص از عاصم آمده است، اما لاهیجی در تفسیر آیات، قرائتهای دیگر را نیز بیان کرده بدون اینکه اظهار نظری کرده باشد یا قرائتی را بر قرائتی ترجیح دهد، همچنین وی در بیان معانی مفردات قرآن معمولا به آیات، روایات، جمله های معروف عرب، و اقوال برخی از صحابه و تابعین استناد کرده اما توجهی به اشعار عرب ندارد. همچنین در پرداختن به مباحث ادبی و بلاغی با توجه به اینکه تفسیر وی تفسیری روایی است اما به این مقوله نیز کم و بیش توجه نموده است. توجه به بهره گیری از قرائن مختلف که مفسر را در فهم صحیح آیات کمک می کند مانند توجه به فرهنگ عصر نزول ، آیات دیگر قرآن، روایات و... در تفسیر لاهیجی جلوه آشکاری دارد، در ضمن باید گفت با اینکه مستندات تفسیر شریف لاهیجی در موارد زیادی علم و علمی می باشد، اما وی در تفسیر برخی آیات به این قاعده پایبند نبوده است، و در برخی موارد به امور ضعیف و تحقیق نشده استناد کرده است. همچنین لاهیجی گر چه نامی از انواع دلالتها در تفسیرش به میان نیاورده است ولی در مواردی به برخی نکات که با دلالتهای غیر مطابقی از آیات استفاده می شده، اشاره کرده است. مفسر در بحث قاعده احتراز از ذکر بطون، معتقد است که آیات دارای تاویل و باطن هستند هر چندمعتقد به باطن صرف نیز نیست و در تفسیر آیات به ظاهر آیات نیز توجه دارد.

دراین نوشتارکه سه فصل می باشد، به بررسی تهلیل در آیات و روایات پرداخته شده است؛در فصل اول به طرح تحقیق و مفهوم شناسی پرداختهشده است ؛ در بخش مفهوم شناسی ، مباحث معنای لغوی تهلیل ، بررسی های معنایی ، صرفی و نحوی کلمات و حروف جمله ی «لااله الاالله»،معنای اصطلاحی تهلیل در روایات و اقوال علما،ویژگی هایهای لفظی و اسامی آن ، وجه تسمیه ی آن به کلمه ی اخلاص و مرکّب یا بسیط بودن آن بیان شده است؛در فصل دوم به بررسیواژه ی تهلیل در دو بخش اعتقادی و اخلاقی پرداخته شده است؛عناوین مباحث بخش اعتقادی عبارتند از:توحید اساس معارف قرآن، مهم ترین دعوت انبیاء، ادلّه ی اثبات توحید، موارد استعمال تهلیل و کلمه ی اخلاص درقرآن واقسام توحیددرعبارت « لا إله إلّا الله» می باشد؛دربخش اعتقادی هم به مباحثی چون نقش تهلیل در دوری از رذایل اخلاقی و ایجادفضایل اخلاقی و سیر اخلاقی مندرج در«لااله الا الله» پرداخته شده است.فصل سوم اختصاص به شرایط،فضایل و آثار تهلیل دارد؛شرایط تهلیل شامل اخلاص ، ولایت و ترک گناهان است؛فضایل تهلیل و کلمه ی اخلاص به صورت جداگانه بیان شده اندوبه آثار تهلیل دردوبخش درهرزمان و مکان و درزمان ومکان خاصّ اشاره شده است.

قرآن کریم به عنوان آخرین و کامل ترین برنامه هدایت و سعادت بشر، در زمان و مکان خاصی، از طرف خداوند بر حضرت محمد ? نازل شده است. جَرَیان و تعمیم مفاهیم و آموزه های قرآنی فراتر از زمان و مکان نزول، و انطباق آن‌ها در طول زمان بر شرایط، حالات و مصادیق جدید، یکی از قواعد مهم تفسیری است که در لسان قرآن پژوهان به «جَری و تطبیق» شهرت دارد. اختصاص شماری از روایات امامیه به این موضوع از یک سو، و نقد و طعن این روایات توسط منتقدانِ مکتب تفسیری امامیه از سوی دیگر و پیوند این قاعده با خاتمیت، جامعیت و جاودانگی قرآن، اهمیت تبیین مبانی این قاعده را ضروری و مضاعف می‌نماید. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، مبانی، دلایل و شواهد این قاعده تفسیری از جنبه ادبی، قرآنی و روایی، استخراج، دسته بندی و بررسی شده‌ است. مهمترین مبانی و شواهد به دست آمده برای قاعده جَری و تطبیق عبارتند از: پایان ناپذیری معانی و مصادیق متن، استعمال لفظ در بیش از یک معنا، العبر? بعموم اللفظ لا بخصوص السّبب، وضع لفظ برای روح معنا؛ جاودانگی و جهانی بودن قرآن، آیات قرآنی، روایات و سیره عملی معصومین ? و اجماع مفسران امامیه. تبیین و تحلیل درست و مستند مبانی و دلایل این قاعده روشن می‌کند که ایرادات وارده از طرف منتقدان، یا از روی عدم آگاهی و دقّت در مسئله بوده و یا ریشه در تعصّبات مذهبی و سیاسی دارد، چرا که تدبّر و تأمّل منصفانه در اطراف این قاعده و بررسی دلایل آن نشان می‌دهد که اولاً این روش تفسیری، با رسالت جهانی و جاودانگی قرآن سازگار و امری طبیعی است و ثانیاً به اشکال گوناگون در علوم دیگر از جمله زبان شناسی، اصول، علوم قرآنی و ادبیات مطرح و مورد قبول است و معصومین ? به عنوان مبتکران این سنّت تفسیری، راهی را برای خروج مفاهیم و تعالیم قرآنی از حصار زمان و مکان، و نو بودن آن‌ها در هر عصری به آیندگان معرفی و آن را آموزش داده اند.

چینش اسماء و صفاتالهی در پایان آیات با توجه به قاعدهسیاق با محتوای آیه و آیات قبل و بعد ، دارای ارتباط و تناسب بوده و ناظر به مفهوم آیات هم جوار می باشد . این موضوع همواره مورد توجه و بحث علمای تفسیر بوده و در جای جای مباحث تفسیری و آیات دارای اسماء و صفات الهی به آن پرداخته شده است . در فصل دومبه معانی اسماء و صفات الهی در لغت و اصطلاحپرداخته شده و با توجه به کتب لغتو روایات و قرآن معانی آنها بیان شده است . و در فصل سوم ارتباط اسماء و صفات الهی با محتوای صدر و ذیل آیهو آیات قبل و بعد مطرح شده است.به عنوان نمونه می توان به موارد ذیل اشاره کرد صفت سمیع بیشتر در آیاتی ذکر شده است که ناظر بهاحاطه و نظارت الهی بر اعمال و رفتار انسان است. علیمبیشتر در آیاتی بوده ناظر به نیات و اسرار درونی بوده ، و غفور در باب آیات توبه به قصد اصلاح ، حکیم برای نشان دادن اتقان و محکم کاری ، عزیز در آیاتی است که برای نشان دادن قدرت لایزال خدای متعال است . قدیر توانای خداوند متعال بدون نیاز به دیگری ، خبیر آگاهی برون و درون ، افکار ، نیات و اعمال می باشد . بقیه اسماء الهی نیز به همین منوال همواراه دارای ارتباط محتوایی با آیهو آیات قبل و بعد ازخود می باشند .

ارتباط اسماء الهی با محتوای آیات در سوره‌ی مبارکه‌ی نساء، مسئله‌ی مورد بحث این پژوهش است. با توجه به اتفاق نظر دانشمندان علوم قرآن، چینش کلمات قرآن کریم در قالب آیات، به دستور حضرت رسول ( ع) و از جانب خداوند می‌باشد؛ بنابراین ارتباط میان معنا یا معانی اسماء الهی با محتوای آیات امری انکار ناپذیر است. این ارتباط در سوره نساء؛ به چند صورت بروز یافته است که عبارتند از: ارتباط با محتوای آیه خود، پیوند با آیه قبل یا آیه بعد؛ ارتباط با محتوای چند آیه یا با محتوای کلی سوره.در این رساله بعد از مفهوم شناسی و پرداختن به تعاریف و اصطلاحات مربوطه، راههای کشف و پی بردن به ارتباط میان کلمات و جملات آیه و نیز آیه مورد نظر با آیات قبل و بعد خود بررسی شده است که از جمله این موارد می‌توان به قاعده سیاق و قرائن معینه و صارفه اشاره نمود. در این زمینه سیاق از اهمیت والایی برخوردار است؛ چرا که هر گوینده یا نویسنده ای، با ترکیب عبارات و جملات در کنار هم، مقصودی را ارائه می‌کند که با در نظر گرفتن مجموع آنها، می‌توان به معنایی که اراده نموده، دست یافت.در فصل دوم، به شرح و بررسی اسماء و صفاتی پرداخته می‌شود که در انتهای آیات سوره نساء ذکر شده‌اند، برای این کار از کتب معتبر بهره گرفته شده و جهت جمع بندی نهایی سعی شده از روایات معصومین استفاده گردد.در فصل سوم که قسمت اصلی پایان نامه می‌باشد، به بررسی نحوه ارتباط اسماء و صفات آخر آیات، با مضمون آیه خود و در برخی موارد با آیات قبل و بعد پرداخته شده و مشخص شده که اوصاف پایانی آیات؛ پیوند ناگسستنی با محتوای آیات داشته و غالباً بیانگر تعلیل، یا تأکید مفهوم آیه است. این مجموعه، بیان کننده گزینش حکیمانه و دقیق تمام کلمات، عبارات، اسماء و صفات الهی است که در انتهای آیات به تناسب محتوای آیه خود، ذکر شده است، همچنین تقدیم و تأخیر صفات زوج، خود امری حساب شده است که از حکمت الهی سرچشمه گرفته و تعویض یا جابجایی هر صفت، سبب فهم نادرست معنا و مقصود آیات می‌شود.

مبهمات قرآن از بحث‌های مهم و اساسی در حوزه‌ی علوم قرآنی است که شنا‌خت آن در فهم قرآن کریم نقش به سزایی دارد. با توجه به اینکه برخی از مفسران در تبیین مبهمات گاهی براساس مذهب و عقیده‌ی خود عمل نموده و به تفسیر آیات قرآن پرداخته‌اند؛ ضروری است که در شناخت مبهمات قرآن دقت نموده و با بررسی دیدگاه‌های مختلف، دیدگاهی که موافق با قرآن و سخنان (پیامبر‌صلی‌الله‌علیه وآله) و ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) که در واقع برگرفته از وحی‌الهی است، برگزیده شود.در این پژوهش موصولات که یکی از انواع مبهمات قرآن است، انتخاب ودر ده جزء اول قرآن و در تفاسیر گرانقدر مجمع‌البیان طبرسی و مفاتیح‌الغیب (کبیر) فخر رازی بررسی شده است. با توجه به اینکه مذهب و عقاید دو مفسر مذکور متفاوت بوده است، تفاوت در مذهب و عقیده باعث شده است که تفسیر آن‌ها نیز تحت تأثیر قرار گیرد؛ بنابراین در تفسیر مجمع‌البیان که تفسیری شیعی است، تفسیر مبهمات موصولی آیات و تبیین مصادیق و مفاهیم آن‌ها براساس سخنان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و-آله) و ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) که برگرفته از کلام وحی الهی بوده، صورت گرفته است؛ اما در تفسیرکبیر که مفسر آن از اهل سنت است، تفکر و اعتقادات مفسر بر تفسیر آیات اثر گذاشته است؛ آنچنان که مصادیق و مفاهیم آیات بر اساس استدلال‌های نادرست که غالباً در آن جهت‌گیری شده و جنبه‌ی مذهب‌گرایی در آن مشاهده می‌شود، تفسیر شده است. باتوجه به آیاتی که در این پژوهش بررسی شده است، این نتیجه حاصل شد که تفاوت تفسیری این دو مفسر بیشتر تفاوت مصداقی بوده است که بیشتر تحت تأثیر مذهب و عقاید مفسران بوده است.با توجه به اینکه یکی از جنبه‌های مطالعه‌ی تطبیقی، تبیین موارد اختلافی است؛ در این پژوهش ابتدا آیات مورد اختلاف دو مفسر و دیدگاه هر یک از آن‌ها بیان شده و سپس با توجه به سخن دیگر مفسران، نظر کلی در مورد آیات داده شده است. علاوه بر آنچه گفته شد، در بخشی از پژوهش بحث های مختصری نیز درباره‌ی مبهمات و موصولات و انواع آن‌ها ذکر شده است