جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده بی‌تردید شیخ ‌اشراق بزرگ‌ترین حکیم نوری در عرصه و قلمرو اندیشۀ اسلامی است. درک عمیق او از حِکم نوری قرآن و نیز تکیه بر حکمت نوری ایران باستان، جریان نوافلاطونی و همچنین تأثیر از حکمة‌المشرقیینِ حکمای بلندمرتبه‌ای چون ابن‌سینا، نظام منسجم و بسیار فکورانه‌ای از نور در تاریخ حکمت و فلسفۀ اسلامی به‌جای گذاشت که نه پیش از او سابقه‌ای داشت و نه پس از او. در این مقاله با محوریت صادر اول در نظام فکری شیخ اشراق، نخست به بررسی تناظر میان نور در مفهوم فیزیکی خود با معنای متافیزیکی آن پرداخته‌ایم و سپس بیان و شرح ابعاد نسبت صادر اول با موجودات و مخلوقات عالم من‌جمله نسبت ربوبیت، حُبّی، معادی و مشکات در جهان‌بینی شیخ اشراق را هدف قرار داده‌ایم. مسئلۀ اصلی تحقیق کاهش فاصلۀ میان محسوس و معقول یا نور محسوس و نور معقول است. از همین رو سعی شده‌ است که بحث، از مفهوم فیزیکی نور آغاز شود و در حقیقت با شرح این معناست که در حکمت اشراقی ظاهر، مقابل باطن نیست. فیزیک در تقابل با متافیزیک نیست، بلکه آخرین سطح ظهور باطن یا امر متافیزیکی است. در نظام مراتب نوری شیخ اشراق، هستی، وجود واحدی است که گرچه در مراتب، سیر نزولی دارد، در این فرآیند هرگز حقیقت نوری خویش را از دست نمی‌دهد.

تردیدی نیست تاریخ اندیشه در حیات بشر، خصوصیتی تداوم یافته و سیری تسلسلی دارد. البته ابداعات و خلق مسائل و موضوعات جدید در این تاریخ حضوری مداوم و مبارک داشته است، اما هرگز این ابداعات سیر تسلسلی کمال اندیشه در حوزه فلسفه را منقطع نساخته است. فلسفه که تابناک ترین وجه تعقّل بشری در سرگذشت اندیشه هاست، عهده دار تبیین عقلی مهمترین موضوعات حیات بشر بوده که بی شک از جمله بارزترین آنها تبیین نسبت میان خالق و فاطر عالم با موجودات و مخلوقات است. حال اگر ظهور فلسفه در یونان را وجه برجسته تاریخ فلسفه بدانیم چگونگی رویکرد این فلسفه به مادةالمواد و سپس صادر اول از جمله جذابترین و مهمترین وجوهات این تاریخ است. نوشتار حاضر با روش تحلیلی کوشیده است سابقه تاریخی صادر اول در تاریخ فلسفه اسلامی (عقل: اول ما خلق‌الله العقل) را با رجوع به اندیشه یونانیان در اینباب مورد تأمل و تحقیق قرار دهد. فرض بر این است که سرگذشت اندیشه در تمدن اسلامی با تأمل بر روی برخی اندیشه‌های یونانی همراه است و با بازخوانی عمیق مصادر فکری خود (چون قرآن و روایات) به پی ریزی ساختار فلسفی خویش همّت گمارده است؛ با این تأکید و تنبیه این نکته که قرآن و روایات محور مطلق این پی‌ریزیند.

این رساله در پی تبیین صادر اوّل از منظر احادیث و روایات اسلامی، فلاسفه و عرفای مسلمان است. دغدغه بنیادی آن نیز کشف نسبت میان روایات و آراء حکما و فلاسفه مسلمان است. زیرا در بادی امر به نظر می‌رسد مسیر روایات و فلاسفه، دو مسیر کاملاً جداست. این رساله همان راهی را در جمع آراء شریعت و حکمت پیش گرفته که در مکتب بغداد به عنوان نخستین مکتب فلسفی جهان اسلام، طریق اصلی بود. هدف از انتخاب چنین موضوعی نیز چنان چه بیان شد کشف نسبت‌ها میان روایات، حکمت و عرفان اسلامی در جهت کاهش تعارضات میان این دو و اُنس آن ها با هم است. امری که یقیناً هم به عرفان و حکمت جهتی کاملاً اسلامی می‌بخشد و هم روایات را شرح و تبیینی عرفانی و فلسفی می‌دهد. روش تحقیق، تحلیلی و تفسیری است و مهم‌ترین دستاورد آن تبیین فقدان تعارض میان آرای عقلی و روایی است. به عنوان مثال روایت (ان اول ما خلق الله العقل) در جهان فلسفه به‌ویژه فلسفه سینوی به تبیین بسیار دقیق از عقل می‌رسد و نیز آراء حکما و عرفایی که عقل را محترم می‌شمرند