جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: مراکز علمی به جهت آن که زمینه رشد علوم و تربیت دانشمندان را فراهم می آورند از جایگاه والایی برخوردار بوده ، یکی از دستاوردهای مهم فرهنگ و تمدن محسوب می شوند. موضوع این پژوهش مقایسه نظام آموزشی و مراکز علمی آل بویه و سلجوقیان از منظر میزان اثر بخشی تعصب یا تساهل مذهبی آنان است. محقق ضمن بررسی مولفه های اساسی نظام آموزشی در این دو ساختار حکومتی ، به واکاوی میزان اثر گذاری تساهل یا تعصب مذهبی این دو خاندان بر شکل گیری وتوسعه مراکز علمی ومحصول نظام آموزشی در این دو دوره پرداخته است. حاکمان آل بویه با سایر ادیان و مذاهب با تساهل برخورد می کردند اما حاکمان سلجوقیان رفتاری متعصبانه داشته و به تقویت مذهب شافعی و حنفی می پرداختند. این تنوع سیاست مذهبی بر مراکز علمی از قبیل : مساجد، خانقاه ها ، رصدخانه ها ، بیمارستان ها، کتابخانه ها، دارالعلم ها و مدارس؛ همچنین بر نظام آموزشی این مراکز از قبیل: متون آموزشی، گزینش استادان و شاگردان اثر گذار بوده است. کلید واژه ها: نظام آموزشی، مراکز علمی، آل بویه، سلجوقیان،تساهل مذهبی و تعصب مذهبی.

قرآن کریم در پیدایی، گسترش و اعتلای فرهنگ و تمدن اسلامی، نقش محوری داشته و در دو بعد «محتوایی» و «شکلی» اثرگذار بوده است. آموزه های قرآنی در باروری، شکوفایی و توسعه فرهنگی ساکنان جزیره العرب نقش مهمی داشته و در عصر حاضر نیز از چنین توانی برخوردار است. دومین عامل مؤثری که در ایجاد دگرگونی اجتماعی و فرهنگی و هنجارسازی اسلامی، ایفای نقش نمود، «سیره و سنت رسول خدا(صلی الله علیه وآله)» و مجموعه قول و فعل و تقریر ایشان بوده است. «حاکمیت الهی»، «یکتاپرستی»، «جامع نگری و اعتدال گرایی»، «عدالتورزی و تعدیل نابرابری های اجتماعی»، «تأکید بر خردگرایی و زدودن خرافات و اوهام»، «علم آموزی»، «یکی انگاری دنیا و آخرت»، «وفای به عهد و پیمان» و «آزادی های فردی و اجتماعی» مهمترین ویژگی های اختصاصی فرهنگ و تمدن اسلامی است که در جزیره العرب به ظهور رسید. برخی از ویژگی های اخلاقی رسول خدا(صلی الله علیه وآله) که در جذب افراد و گسترش اسلام تأثیر بسزایی داشته است عبارتند از: امانتداری و حفظ حقوق مردمان، مهربانی، گشاده رویی در معاشرت، مشورت با دیگران، نظم و انضباط در کارها، زهد و ساده زیستی، اراده و استقامت بی نظیر، بیزاری از چاپلوسی، پرهیز از گوشه گیری و ترک خانواده، زدودن خرافات، پرهیز از تعصّبات قومی و توجه به تقوا، قاطعیّت، عدالت، دوراندیشی، ظرفیّت تحمّل انتقاد، شایسته سالاری، پرورش استعدادها، پرهیز از استبداد، تواضع، متانت و در نهایت نرمش در مسایل فردی و صلابت در مسایل اصولی. شبه جزیره عربستان از نظر جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی، تأثیری در پیدایی فرهنگ و تمدن اسلامی نداشته است. اخلاق اعراب جاهلی نیز نمی توانست تأثیری داشته باشد الاّ اینکه احساس خلأ موجود از یک سو و ارائه آموزه های انسانی ـ الهی و اخلاق اسلامی از سوی دیگر، سبب گردید ساکنان جزیره العرب به تدریج جذب اسلام شده، بدان وفادار مانند. ساکنان جزیره العرب به دلیل شرایط بد اوضاع اجتماعی ـ سیاسی، احساس نیاز شدیدی به تغییر در اندیشه، رفتار و زندگی خود می کردند و این احساس نقش مهمی در اقبال آنان به اسلام داشت. علاوه بر اینکه این اقبال زمانی مضاعف گردید که اسلام توانست خلأ حقوقی موجود را با وضع قوانین و مقرراتی به شایستگی برطرف سازد. وضع آشفته دینی و سردرگمی از ادیان، نوعی خستگی در ساکنان جزیره العرب ایجاد نمود و با ارائه دین جدید با

قبل از ظهور اسلام، سرزمین حجاز از داشتن حکومت و مدیریت اجتماعی محروم بود. واضح است که همان مردم بدوی و جامعه ابتدایی و امّی، پس از ظهور اسلام گام در مسیر تعالی و تکامل نهاد تا آنجا که به تمّدنی نیرومند تر و شکوفاتر از سایر جوامع و به دانش و فرهنگی غنی و جامع‏الاطراف دست یافت. اسلام به عنوان یک باور و اندیشه و ارزش،از مرزهای عرب گذشت و دژهای تمدن فرسوده ساسانی را تسخیر کرد و به ده‏ها سرزمین و قلمرو دیگر نفوذ کرد و امروزه نیز یکی از درخشان‏ترین ادیان جهان به شمار می‏آید که بخش عظیمی از جغرافیای انسانی و طبیعی زمین را در بر گرفته است. گذشته از مستشرقان،طیف‏ها و گروههای دیگری نیز تلاش می‏کنند تا حضور اسلام را در سرزمین‏های غیر عرب ناشی از غلبه‏ی نظامی و به حکم اجبار قدرت‏های سیاسی عرب در روزگار گذشته معرفی کنند و می‏کوشند تا هر گونه ارزش حقیقی و محتوایی برنامه‏ها و پیامهای اسلام و تاثیر آنها در گسترش شریعت محمدی‏(ص) و استقبال ملتها از آئین توحیدی را انکار کنند عده‏ای برای مخدوش نمودن اندیشه‏ی شیعی و اصالت تشیع که مولود طبیعی اسلام‏ است، تلاش کرده‏اند تا گرایش ایرانیان را به اندیشه‏ی شیعه گرایی، نوعی حرکت سیاسی و انشعاب متکی بر حس ناسیونالیستی معرفی کنند و هویت فرهنگی و ارزش دینی و الهی آن را مورد تردید قرار دهند. در این پژوهش با توجه به منابع اصیل اثبات می‏شود همان عواملی که سبب شد ایرانیان اسلام را بپذیرند همانها نیز سبب شد به علی (ع) و خاندان رسالت علاقه‏مند شوند و سرانجام شیعه و پیرو اهل بیت باشند و این به خاطر شناخت راستین و بی‏واسطه اسلام یعنی قرآن و سنت و آشنایی آنان با مفهوم سیاسی و دینی حقانیت اهل بیت پیغمبر(ص) بود.

سه عامل عمده در مورد مسأله جهاد، موجب تخریب چهره واقعی اسلام ناب محمدی گشته است؛ عامل اول، دشمنان اسلام می باشند که با دستاویز قرار دادن آیات و روایات جهاد، با انواع تبلیغات گسترده، آموزه جهاد در اسلام را تخریب کرده، اسلام را دین خشونت و ترور و مسلمانان را مخالفان صلح معرفی می¬کنند. عامل دوم، ایجاد گروهها و فرقه های افراطی مانند طالبان و القاعده است که بر طبل ترور و خشونت به نام اسلام می کوبند و خواسته یا ناخواسته، بهانه به دست دشمن می دهند، و عامل سوم، فعالیت گسترده وهابیت افراطی است که بر ترور و تکفیر مسلمانان به خصوص شیعه، تاکید می کند و این در حالی است که اسلام، دین رحمت، رافت و مهربانی می باشد و آموزه جهاد در آن، برای مواقع دفاع از دین و متعلقات آن در صورت تجاوز یا فتنه، با صدها مقررات حقوقی و اخلاقی مترقی وضع شده است. از اینرو این پژوهش کوشیده است که کلیات مباحث جنگ و صلح در اسلام ( جایگاه و انواع جنگ، اصالت جنگ یا صلح و اهداف جنگ ) و آموزه های اخلاقی اسلام پیرامون جنگ و صلح را با هدف ارائه و تبیین اخلاق جنگ – در چهار محور: 1.روابط اخلاقی مسلمانان با خود و خدای خود در جنگ 2.روابط اخلاقی مسلمانان با یکدیگر در جنگ 3.روابط اخلاقی مسلمانان با دشمن در جنگ 4.روابط اخلاقی مسلمانان در رابطه با محیط زیست در جنگ - و اخلاق صلح از منظر اسلام – در دو محور: 1.روابط اخلاقی مسلمانان با یکدیگر در صلح 2.روابط اخلاقی مسلمانان با دشمن در صلح – را به صورت مستدل و نظام مند مطرح کند و منابعی که مورد استفاده این پژوهش قرار گرفته علاوه بر قرآن کریم، منابع روایی، تفسیری، فقهی، اخلاقی، تاریخی، ادبی و عرفانی شیعه و اهل سنت می باشد.

دوران فعالیت علمی و فرهنگی تابعین که بعد از دوره صحابه وقبل از شکل گیری مذاهب فقهی ومکاتب حدیثی،کلامی وتفسیری زیسته اند، از اهمیت بسیاری برخوردار است چرا که با توجه به شرایط پیش آمده ای چون منع کتابت حدیث وضرورت انتقال شفاهی آن بین نخبگان مسلمان، ایشان (تابعین) انتقال دهندگان منبع دوم شریعت(سنت)به جمع آورندگان آن بوده اندکه پس ازصدور فرمان تدوین حدیث، آن را گرد آوری ومدون ساختند. از سوی دیگر تفکیک تدریجی میان مولفه های دانش های متنوع دینی مانند فقه، کلام و ... از دل حدیث ، اندک اندک در این دوره آغاز شده و لذا این دوره از این جهت نیز در تاریخ علوم اسلامی حائز اهمیت است. این عصر مهم تقریباً مقارن دوره امامت امام سجاد(ع) امام باقر(ع) بوده است و لذا بخش قابل توجهی از تابعین در محضر این دو امام شاگردی کرده اند. این امر به روشنی موجب اثر بخشی محضر علمی این امامان برروند فعالیت های علمی و فرهنگی جهان اسلام گردیده است. گرچه گستره تاثیر آنان بر فرهنگ و تمدن شیعی محل هیچ ابهام و تردیدی نیست، اما به نظر می رسد بررسی وسعت اثربخشی این دو امام بزرگوار و شاگردان آنها بر فرهنگ عامه، موضوعی در خور توجه و شایسته پژوهش باشد. این پژوهش این اثر بخشی را در چهار مولفه علمی یعنی حدیث، فقه، تفسیر و کلام جستجو نموده و نشان می دهد که دامنه نفوذ و حضور علمی امام سجاد (ع) و امام باقر (ع) و شاگردان آنها چگونه بر شکل گیری و توسعه این مولفه های علمی اثر نهاده و فرهنگ عامه را تحت تاثیر خود قرار داده است. شاگردان آن دو امام (ع) با ورود به مباحثی چون؛ کتابت واسناد در حدیث، روش های استنباط احکام با محوریت کتاب وسنت، روش های تفسیریِ روایی و روایی-درایی؛ استفاده از مجازات قرآنی، موضوعات کلامی چون امامت، جبر واختیار، قضاوقدر، بر روند گسترش و پیشرفت این علوم نقش داشته وعلاوه بر آن در زمینه قرائت قرآن ونگارش سیر ومغازی نیز مؤثر بوده اند.

یکی از رویدادهای مهم تاریخ اسلام، سفر امام رضا (علیه السّلام) به ایران است. بی شک باید حضور امام رضا (علیه السّلام) در ایران را نقطه ی عطفی در تاریخ تشیّع این منطقه به شمار آورد. مامون عباسی با انگیزه ی بهره برداری از ولایتعهدیِ امام رضا (علیه السّلام) و ایجاد محدودیت برای جلوگیری از ارتباط شیعیان با آن حضرت، تلاش کرد تا بتواند به جای از بین بردن امام، جایگاه امامت را نابود سازد، اما این امربا تدبیر هوشمندانه ی امام، به هدف خود نرسید. بارزترین موضوعی که در سیره ی امام رضا (علیه السّلام) از مدینه تا مرو، به ویژه در نیشابور مشهود است، تلاش حضرت برای معرفی جایگاه امامت و ولایت با تکیه بر اصول ناب و اصیل اسلام و افزایش آگاهی مردم نسبت به نامشروع بودن دستگاه خلافت عباسی بود. امام رضا (علیه السّلام) از لحظه ی حرکت از مدینه تا مرو از روش های گوناگونی برای شناساندن اندیشه ی شیعی بهره برد. از این طریق زمینه ترویج اندیشه های شیعی فراهم آمد. با ورود امام رضا (علیه السّلام) به ایران، جغرافیای تشیع تغییر کرد و ایران به قطب معارف شیعی تبدیل شد. امام (علیه السّلام) با حضور خود در مناظرات و مباحث علمی، معارف دینی اصیل اسلامی را گسترش داد و موجب شد، موقعیت این سرزمین به عنوان مرجع و منبع علوم به تثبیت رسید. امام در هر موقعیتی سعی می کرد با ارتباط نزدیک و بدون تشریفات با مردم، سطح آگاهی جامعه را نسبت به تفکر سیاسی اسلام افزایش دهد تا جایگاه واقعی و شایسته خلافت و جانشینی پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) هر چه بیشتر آشکار شود. هدف از این پژوهش، بررسی پیامدهای فکری ، فرهنگی و سیاسی، اجتماعی حضور امام (علیه السّلام) در ایران است. نگارنده سعی داشته تا در این پژوهش تا حد امکان، تاثیرات حضور امام رضا (علیه السّلام) در آن عرصه ها را بر جامعه ایرانی و اسلامی بررسی نموده و زمینه های ظهور و بروز این پیامدها را شناسایی نماید.

علم و دانش در دین مبین اسلام از جایگاهی رفیع برخوردار است.در دین اسلام بر مسأله پژوهش و تحقیق تأکید شده است،چرا که اساس هدایت در دین اسلام براساس علم و معرفت است، نه تقلید کورکورانه.ازدیدگاه اسلام تربیت وتزکیه روح درمقامِ رتبه وازنظر شرافت،جلوترازتعلیم و آموزش است امّا دروضع طبیعی،تعلیم برتربیت مقدّم است وتاشخص،علم و دانشِِ تربیت رانداد نمی تواندتربیت رابه مرحله عمل برساند.دین اسلام پیرامون آموزش دارای آموزه های اخلاقی می باشدکه شامل آموزه های اخلاقی درموردارتباط دانشجو بااستادخود و بالعکس و نکات اخلاقی که دانشجو باید درموردخودش بکاربندد(مانند اخلاص نیّّت و عامل به علم بودن)ونکات اخلاقی که استاد ومعلّم بایددرموردخودش بکارگیرد(مانند تواضع و حلم و بردباری)می شود. ازدیدگاه اسلام،ملاک انسان بودن و ارزش وی،اخلاق اوست،ازسویی چون آدمی باید خلیق باشد تاباشایستگی به حضرت حقّ بازگردد،ناگزیربایدتربیت شود.برنامه های اخلاقی وتربیتی ازعمده ترین برنامه های دین اسلام است که دارای دوبُعدجسمانی وروحانی می باشد.از نظر اسلام، تاجسم تواناوسالم نباشد،روح وعقل وفکرنمی‌تواندبه درستی ترقّی وپیشرفت نمایدوازطرفی هم ترقّی هرانسانی به وسیله عقل وفکراومی‌باشد،پس سلامت جسم وبدن سهم بسزایی درپیشرفت علمی انسان دارد.اشتداد قوای بدنی ونیرومندتر بودن ازجهت حواسّ وادراکات است که وسیله می‌شود برای تکمیل جهت روحانی و کسب فیوضات معنوی و هم موجب پیشرفت و موفقیّت برای وصول به مقصدوهدف.وامّامطلب آخراینکه حکمای الهی وعلمای اخلاق مراحل تزکیه نفس رادرپنج مرحله بیان نموده‌اند که عبارتند از: یقظه، توبه، زهد، مراقبه و محاسبه، تقوا.

کعب الاحبار یک عالم یهودی بوده که در روزگار خلیفه دوم اسلام آورده است . وی تاثیر شگرفی در امور فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مسلمین داشته است ؛ از این رو واکاوی شخصیت و نقش او در این حوزه ها لازم است . وی پس از اسلام آوردنش اخبار و اقوال زیادی را که غالب آنها اسرائیلیات است وارد اسلام کرد .او در سایه اعتماد خلفای دوم، سوم و معاویه و توجه توده مسلمانان توانست اقدامات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بیشماری انجام دهد . در باره وثاقت کعب الاحبار، عده ای از همان عصر نخست و از روزگار حیاتش، تردید های جدی داشته اند. نسل صحابه و تابعین و بعدها دیگر محدثان و مولفان روزگاران مطالب متفاوتی در باره وی گفته اند. به رغم آن که بسیاری از کتابهای حدیث‌، تفسیر و تاریخ اخبار وی را نقل کرده اند، با گذشت زمان، این تردید ها پررنگ تر و جدی تر می گردد‌. معضل اساسی در باره وی نقلهایی است که از آثار اهل کتاب و به خصوص تورات ومتون یهودی دیگر دارد؛ نقلهایی که از طریق وی در متون اسلامی به خصوص تواریخ و تفاسیر وارد شده و آنها را اسرائیلیات می نامند. موضوعی که در باره آن به خصوص طی سالیان اخیر مطالب زیادی نوشته شده است.او علاوه بر این، شاگردانی پرورش داد که هر یک سهم عمده ای در اشاعه اسرائیلیات داشته اند.در بعد سیاسی نیز در جهت تقویت حکومت خلفای دوم، سوم و معاویه و جلوگیری از خلافت امام علی (علیه السلام)تلاش کرد . در حوزه اجتماعی نیز، او سرپرستی حجاج و شرکت در جنگ با روم و تشویق سربازان را در کارنامه دارد.

چکیده: هر زمان مهاجرتی رخ داده، آثار متعددی را به همراه داشته است. هجرت سادات به ایران نیز از این مقوله مستثنی نبوده و آثار و حوادث متعددی را به بار آورده است. با ورود سادات به ایران، مردم این دیار به آنان گرایش پیدا کرده و در زمانی اندک، جمع کثیری از مردم به آنان پیوستند. اولین حادثه مهم، شهادت یحیی بن زید بود که مردم ایران را به خود آورد. در ادامه عباسیان نیز از این بیداری مردم ایران استفاده نموده و با شعار «الرضا من آل محمد»، موجب بر اندازی حکومت غاصبانه بنی امیه گردیدند. با روی کار آمدن عباسیان و درک مردم مبنی بر غاصب بودن آنان، قیام¬ها علیه عباسیان به رهبری سادات به وقوع پیوست و با وجود این قیام¬ها، فشارها بر علویان شدت گرفت و این فشارها باعث سرازیر شدن سادات علوی به سرزمین¬های مختلف، از جمله ایران، یمن و شمال افریقا گردید. مهاجرت سادات به ایران، باعث ایجاد فضایی فرهنگی و اجتماعی در ایران گردید. علویان برای نجات جان یا زمینه¬ای برای فعالیت سیاسی به جستجوی پناه گاهی برآمدند. سرزمین ایران از جهات متعددی پناه گاه مناسبی برای اینان بوده است. با ورود امام رضا(ع) به ایران، فعالیت برای سادات آسان¬تر گردید و مردم نیز با آنان مأنوس گشتند؛ با وجود این سادات زیادی به ایران آمدند که در نهایت منجر به تشکیل حکومت علویان طبرستان شد. پیامد عمومی این مهاجرت در عرصه سیاسی، شکل¬گیری امارت و حاکمیت سیاسی علویان، در قالب تأسیس حکومت علویان طبرستان به عنوان حاکمیت مقتدر محلی بود که در دراز مدت منجر به تأسیس حکومت آل بویه در ایران شده است. اما در ابعاد فکری و فرهنگی، این مهاجرت، قدرت معنوی شیعه و عمق نفوذ آنان را با تربیت شاگردان زیاد و تشکیل محافل علمی فزونی داد. اینان با رسیدن به حداقل قدرت، به تأسیس مدارس و مساجد شیعی می¬پرداختند که این در واقع قدرت شیعه و موجبات بازدهی تفکرات شیعی را موجب می-گردید.

به اتفاق شیعه و سنی پیامبر بزرگوار اسلام، اهل بیت عصمت و طهارت را عِدل و هماهنگ با قرآن معرفی کرده است. هر مسلمانی برای پیمودن راه صحیح، باید شیوه‌ی اهل بیت را که حبل الله المتین هستند در پیش بگیرد تا مبتلا به افراط و تفریط نشود .تعامل امام صادق«ع» در رابطه با عامه‌ی اهل سنت نه تنها با تاکید بر هم زیستی و عدم پرداخت به مسائل تشنج زا و اختلاف انگیز صورت می‌گرفت بلکه رابطه‌ای بسیار نزدیک با عامه‌ی اهل سنت داشته‌اند و حتی در موارد بسیار زیاد به حل و فصل مشکلات آن‌ها می‌پرداختند و چه بسیار مواردی که در مواضع مختلف در ایام حج، به موعظه عمومی و پاسخ به سوالات دینی عموم مردم از جمله عموم اهل سنت می‌پرداختند. امام علیه السلام برخلاف آنچه که در برخی نوشته‌ها آمده، با ائمه و علمای اهل سنت نیز رابطه‌ای نزدیک داشته‌اند؛ به طوری که علمای اهل سنت بدون هیچ گونه مشکلی در کلاس‌های علمی ایشان شرکت می‌کردند و در مواضع مختلف، از امام علیه السلام و اهل بیت پیامبر (ص) به بزرگی یاد می‌کردند. کلمات کلیدی: امام صادق(ع)، تعامل، اهل سنت، ائمه اهل سنت، فرق اهل سنت.