جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در دوره حکومت ایوبیان (567-648 ه.ق.) بر شام زمینه رشد طریقت‌های گوناگون صوفیه فراهم آمد. یکی از طریقت‌های این دوره حریریه بود که علی بن منصور حریری بنیان گذاشت. حریریه از ویژگی‌های فکری، اجتماعی و اعتقادی خاصی برخوردار بودند. به همین دلیل شکل‌گیری این طریقت، طیف مختلفی از واکنش‌ها را به ‌دنبال داشت. این مقاله می‌کوشد به روش توصیفی‌تحلیلی این ویژگی‌ها را بشناساند و تأثیرات و نیز واکنش‌هایی را که در مقابله با حریری و طریقت وی در منطقه شام شکل‌ گرفته بررسی کند. نتیجه اینکه حریریه در جذب جوانان طبقات مختلف، خصوصاً طبقه اشراف، ترویج تسامح مذهبی و تعمیق وحدت وجود و وحدت ادیان موفقیت‌هایی به ‌دست آورد و در تغییر برخی از رفتارهای اجتماعی، مانند گسترش سماع و موسیقی و نحوه پوشش مردم، تأثیرگذار بود. از این جهت، برخی آنان را اولیای خدا می‌پنداشتند و برخی ایشان را ملحد و زندیق.

ابن سَرّاج (د747ق)، قاضی، صوفی و ادیب دمشقی دورۀ مملوکی، در تصوّف پیرو طریقت رفاعیه بود. از میان تألیفات وی، کتاب تشویق الارواح و القلوب و به طور خاص بخش سوم آن با عنوان تُفّاح الارواح و مفتاح الاِرباح در موضوع منقبت‌نگاری صوفیان اکنون در دست است. در این پژوهش، اهمّیت آثار ابن سرّاج و آگاهی‌هایی که از طریقت رفاعیه به دست می‌دهد، بررسی شده است. نتایج این پژوهش حاکی است که گرچه رویکرد منقبت‌نگاری و کرامت‌سازی به طرز چشمگیری بر آثار ابن سرّاج غلبه دارد، از آنجا که از نخستین متون به قلم یک صوفی رفاعی است، از آن می توان آگاهی‌های مهمی در شناخت وضعیت طریقت رفاعیه در دوره‌های شکل‌گیری و انتشار آن، به دست آورد؛ به ویژه در محورهایی همچون شناخت اسلاف احمد رفاعی در منطقۀ بطائح، مشایخ طریقت رفاعیه در خاندان احمد رفاعی، تعامل صوفیان رفاعی با ایلخانان و کرامات منسوب به رفاعیان.

امیر فخرالدین یوسف (582-647 ه.ق.) برآمده از خاندان شیخ‌الشیوخ صدرالدین محمد (543-617 ه.ق.) از خاندان‌های پرنفوذ صوفیه در شام و مصر در دوره حکومت ایوبیان (حک.: 567-648 ه.ق.) بود. وی نقش برجسته‌ای در تحولات سیاسی و نظامی دوره ملک کامل و فرزندانش، به‌ویژه ملک صالح نجم‌الدین ایوب داشت و پس از مرگ نجم‌الدین یک چند به نیابت سلطنت دست یافت. در این نوشتار می‌کوشیم داده‌های تاریخی را بر اساس الگوی نمونه‌پژوهی درباره اقدامات سیاسی و نظامی امیر فخرالدین یوسف، توصیف و تبیین کنیم تا از این رهگذر جایگاه و نقش متصوفه به مثابه جریانی فعال در صحنه‌های سیاسی و حتی نظامی در دولت ایوبیان بیش از پیش معلوم شود. مهم‌ترین اقدامات امیر فخرالدین در امور سیاسی را می‌توان در سفارت‌های مختلف او از طرف ایوبیان به بغداد، مناطق گوناگون شام و سیسیل، و نقش میانجی‌گری وی در کاهش تنش‌ها و منازعات سیاسی خاندان ایوبی و منازعات خارجی با صلیبیان، خصوصاً روابط صمیمی با امپراتور فردریک دوم، دانست و در امور نظامی در مقام فرمانده و امیر سپاه در جنگ‌های صلیبی، خصوصاً جنگ هفتم و نیابت سلطنت خاندان ایوبی خلاصه کرد.

با ورود اعراب مسلمان به سرزمین مصر تغییرات گسترده‌ای از لحاظ اجتماعی و فرهنگی در این منطقه پدید آمد. در این دوران مناسبات مسلمانان با مسیحیان قبطی، که اکثریت ساکنان مصر را تشکیل می‌دادند، تابع تغییر قدرت و سیاست حاکمان مسلمان بود. در چنین وضعیتی، اوضاع مسیحیان ملکائی صومعه سنت کاترین در سینا تا حدی با وضعیت سایر مسیحیان ساکن در مصر متفاوت بود. مسیحیان ملکائی ساکن در این صومعه در اوضاع و احوالی که بسیاری از حاکمان مسلمان این منطقه بر مسیحیان سخت می‌گرفتند همواره وضعیت مطلوب‌تری نسبت به هم‌دینان خود تجربه می‌کردند و همواره مسلمانان به آنها توجه داشتند. این مناسبات هیچ‌گاه یک‌طرفه نبود و راهبان این دیر نیز نگاه مسالمت‌آمیزی به مسلمانان داشتند. این مقاله در صدد است علل تعاملات مسیحیان ملکائی صومعه سنت کاترین را با حاکمان مسلمان در دوره فاطمیان، ایوبیان و ممالیک بررسی کند.

مصر در آستانه ورود فاطمیان، دچار آشفتگی اجتماعی گسترده‌ای بود و جوهر صقلی، نماینده خلیفه فاطمی در مصر، تلاش نمود تا با راهبرد یک امان‌نامه، نوید امنیت و آرامش را دهد و در سایه آن، مذهب اسماعیلیه و جایگاه خلیفه فاطمی را نهادینه نماید. این نوشتار، به تبیین شاخص­های امنیت اجتماعی از دیدگاه جوهر صقلی و راهبردهای وی در برپایی اقتدار سیاسی و نظامی، امنیت اجتماعی، نهادینه‌سازی مذهب اسماعیلیه و تحکیم جایگاه خلیفه فاطمی، پرداخته است. دستاورد پژوهش، نشانگر آن است که جوهر با راهبرد شاخص­های امنیت اجتماعی، مانند: آزادی اندیشه و رفتار، اقتدار و توان سیاسی نظامی، توانمندی و فرصت­سازی، عدالت، همزیستی و همبستگی، امید به آینده، آرامش اجتماعی و روانی، امید به وجود منجی نجات­بخش، مبارزه با محتکران، و نیز شاخص­های امنیت نظامی، همچون: اقتدار نظامی در برابر تهدیدها، مبارزه با ناامنی اجتماعی، مبارزه با مخالفان و برهم‌زنندگان نظم و امنیت و نیز برپایی دیوان مظالم، به نهادینه‌سازی مذهب اسماعیلیه در مصر پرداخت.

در دوره ایوبیان، به سبب انقراض دولت شیعی فاطمیان و اعمال سیاست سرکوب‌گرانه و ضدشیعی دولت ایوبی، بستر مناسب​تری برای بروز گرایش​های فرقه​ای مورخان اهل‌سنت در مصر و شام فراهم گردید که می​توانست مواضع واقعی آن‌ها را نسبت به شیعه و مظاهر آن نمایان سازد. رویکرد مورخان مزبور در برابر تشیع و انگاره​های آن، مسأله جستار حاضر است که در دو موضوع مصداق حقیقی شیعه در نظر آنان و چگونگی مواجهه​‌شان با بن​مایه​های اعتقادی شیعه نظیر عترت، افضلیت اهل‌بیت‰، واقعه کربلا، مهدویت و نظایر آن واکاوی شده است. بدین منظورآثار تاریخی شاخص تعدادی از تاریخ‌نگاران سنی‌مذهب این دوره، در دو گروه کلی مورخان متعصب مانند عمادالدین اصفهانی، ابوشامه و ابن​واصل و مورخان منصف نظیر ابن‌عدیم، ابن​خلکان و سبط ​ابن​جوزی با روش توصیفی ـ تحلیلی مقایسه و مطالعه شده است. دستاورد این پژوهش، نشان می​دهد که امامیه اثناعشری، مصداق شیعه رسمی در نگاه این مورخان هستند و باقی فرق، از انشعاب​های منحرف آن محسوب می​شوند. مواضع اغلب این مورخان درباره بن​مایه​های اعتقادی شیعه، با اختلاف​هایی، قرابت زیادی با دیدگاه​های امامیه دارد، لذا لعن و تکفیر این مورخان که گاه درباره شیعه مشاهده می​شود، متوجه اسماعیلیه و شعبه​های آن‌ها بوده و عمدتاً شامل امامیه نمی​گردد.

نهاد حسبه در تاریخ حکومت مسلمانان از نهادهاى وابسته به تشکیلات قضایى و وظیفه آن نظارت بر امور شهرى و رفتار شهروندان بوده است. آغاز شکل گیرى نهاد حسبه در تاریخ اسلام مورد اختلاف صاحب نظران و مورخان است; برخى تاریخ تشکیل این نهاد را به زمان پیامبر اکرم (ص) و جانشینان وى باز مى گردانند و عده اى دیگر به دوره اموى و عباسى. در این مقاله نگارنده ضمن بیان آراى گوناگون و نقد آن ها., شکل گیرى سازمان حسبه در آغاز خلافت عباسى را به صواب نزدیکتر مى داند.

هدف از این پایان نامه ارائه دیدگاهی قرآنی در مورد " حیات " به ویژه حسات انسان و بدست دادن برنامه قرآن کریم برای انسان جهت نیل به مراتب برتر حیات است لذا سعی در پاسخ یابی به سوالاتی چون انسان چگونه به مراتب برتر حیات دست می یابد ؟ از دیدگاه قرآن کریم ، مفهوم حیات و موت چه می باشد آیا حیات امری دو مراتب است ؟ نشانه های حیات انسانی چیست ؟ عوامل و موانع تکامل حیات انسانی چه می باشد ؟ را دارد . براساس فرضیه های تحقیق انسان با بکارگیری قوای ادراکی خود پیام آیات و پیشوایان حق را دریافت نموده و به آن ایمان می آورد در این حال هر عمل صالح او که پاسخی است به دعوت امامان حق که اورا بهره مند از حیات نو و طیبه می نماید و هر اندازه که از قوای ادراکی خود بهره نگیرد فریب دنیا و دعوت پیشوایان آتش او را به زشت کاری و در نتیجه محرومیت گرفتار می سازد . تحقیق حاضر که به روش کتابخانه ای انجام یافته مشتمل بر چهار فصل است در فصل اول ، پس از گذری به تعریف حیات و موت در برخی علوم ، مفهوم آن در دیدگاه قرآنی پس از بررسی آیات مربوطه ارائه شده است . در فصل دوم شواهد قرآنی دو مراتب بودن حیات ذکر شده و مراتبی چند از حیات یعنی حیات خداوند ، حیات انسانی ، حیات حیوانی ، حیات نباتی و حیات در جمادات معرفی شده است . در فصل سوم وجوه مختلف حیات انسان از جمله دنیا و آخرت و نیز دنیا خواهی و آخرت خواهی همچنین هدف از تقدیر موت و حیات مورد مطالعه قرار گرفته است در فصل چهارم پس از بیان آثاری چند از حیات برتر انسانی عوامل و موانع تکامل حیات برتر انسانی دسته بندی و بیان شده است . اراده خداوند به عنوان عوامل واسطه و بکارگیری قوای ادراکی و استجابت عملی دهوت پیوشایان حق به عنوان عوامل زمینه ساز تکامل بیان شده است . براساس نتایج حاصل از تحقیق علاوه بر اثبات فرضیه مذکور ، حیات سراسر اجزاء هستی را فراگرفته است ، حیات انسان بنابر اختیاری که دارد می تواند یا فراترین یا فروترین درجه حیات باشد و تقدیر حیات و موت برای آزمون انسان است تا با نیکوکاری هرچه بیشتر به حیاتی هرچه والاتر دست یابد و حیات انسانی دارای آثاری است همچون علم ، اطمینان و آرامی ، دلپذیری حق و راستی ، عدم خوف و حزن و دوستی و محبتی پایدار میان بهره مندان از این حیات است .

این پژوهش در پی بررسی تحولات معجزه نگاری پیامبر(ص) از ابتدا پیدایی آن تا سده ششم هجری است. از این پس با منطق اکتشافی از متن روایات و با بهره گیری ازروش های کمی در بین هریک از کتاب های سده اول تا سده ششم هجری، طیفی ترسیم می شود تا فراوانی سنجیو یا فرایند تمرکز و پراکندگی حاکم بر تعداد وانواع معجزات پیامبر(ص) را به خوبی نمایان کند. نتایج بررسی معجزات ارائه شده در کتاب های سده اول تا سده ششم هجری نشان می دهدکه معجزه نگاری از سده نخست تا سده ششم از نظر تعداد و تنوع معجزات دست خوش تحولاتی شده است بطوریکه می توان تحول معجزه نگاری از نظر تعداد روایات را در بین این سده ها، یک سیر فزاینده در نظر گرفت و همچنین بسامد معجزه نگاری در طی این سده ها، تمرکز روایات را بر معجزات علم غیبی پیامبر(ص) و پراکندگی روایات را بر معجزات مبارزه طلبانه ایشان نشان می دهد.

هدف این تحقیق عمل صالح در قرآن ، اثار ، مقتضیات و موانع است . براساس سوالهای تحقیق مفهوم عمل صالح در قرآن چیست ؟ آثار مترتب بر عمل صالح در قرآن چیست ، چه ارتباطی میان ایمان و عمل صالح در قرآن وجود دارد مقتضایت و موانع صالح در قرآن چیست ، آیا عمل صالح در قرآن فقط برای مسلمانان مطرح شده یا در بقیه ادیان نیز وجود دارد بنابه فرضیه های تحقیق اعمال صالح اعمالی است که شرع آنها را مشخصا" بیان کرده و به وسیله انبیاء معرفی گردیده اند و بر مبنای آخرت گرایی و خلوص نیت انجام شوند ، عمل صالح موجب تکفیر سیئات ، تسریع در قبولی توبه و برخورداری از حیات طیبه و ... می شود . این تحقیق به روش تفسیری قرآن به قرآن و روش ایزتسو در جهت فهم مفاهیم اخلاقی - دینی قرآن به کار گرفته است و مشتمل بر چهار فصل است که در فصل اول حوزه مفهومی عمل صالح و رابطه آن با مفاهیم اخلاقی مرتبط را بررسی نموده است در فصل دوم ارتباط عمل صالح و ایمان درقرآن بیان شده است در فصل سوم آثار مترتب بر عمل صالح بیان شده و در فصل چهارم به مقتضایت و موانع عمل صالح در قرآن پرداخته است . براسا یافته های پژوهش خاص عمل صالح در قرآن یک عمل کاملا" شرعی است که به وسیله ادیان به مردم معرفی شده است و هر دینی عمل صالح مخصوص به خود دارد و حوزه مفهومی عمل صالح از موزه های مشابه خود محدودتر می باشد و حوزه های مشابه فراتر از عمل صالح اند و می توانند مطلق اعمال نیک را شامل شوند مصادیقی نیز که در روایات بیان شده ، عموما" مصادیق شرعی هستند که با مفهوم بدست آمده از قرآن هماهنگ است اگر اعمال صالح را اعمال مطلقا" شرعی بدانیم ، ارتباط مستقیمی بین ایمان و عمل صالح که در قرآن مطرح شده برقرار می گرد همچنین بیان شده که ایمان و عمل صالح موجب تقویت یکدیگر می شوند .